Мяммядаьа султанов йазылы абидялярин тядгиги бакы – 2010 азярбайжан милли елмляр академийасы

МЯММЯДАЬА СУЛТАНОВ

ЙАЗЫЛЫ АБИДЯЛЯРИН ТЯДГИГИ

БАКЫ – 2010

АЗЯРБАЙЖАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ

МЯЩЯММЯД ФЦЗУЛИ адына ЯЛЙАЗМАЛАР ИНСТИТУТУ


Анадан олмасынын 100 иллийиня


МЯММЯДАЬА СУЛТАНОВ

ЙАЗЫЛЫ АБИДЯЛЯРИН ТЯДГИГИ

(Мягаляляр топлусу)

БАКЫ – НУРЛАН – 2010

Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Мящяммяд Фцзули адына Ялйазмалар Институту елми шурасынын 2 декабр 2009-жу ил тарихли 11№-ли ижласынын гярары иля няшр едилир.

Редакторлары: Нясиб ЭЮЙЦШОВ,

филолоэийа елмляри доктору
Гиймят МЯЩЯРРЯМЛИ,

филолоэийа елмляри намизяди
Корректору: Суад ЯЩМЯДОВ


Мяммядаьа Султанов. Йазылы абидялярин тядгиги (Мягаля­ляр топлусу). Бакы: Нурлан, 2010, 170 с.
Китаба Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Мящяммяд Фцзули адына Ялйазмалар Институтунун йарадыжыларындан бири вя илк директору, эюркямли шяргшцнас алим вя тяржцмячи Мяммядаьа Султановун сечилмиш елми вя елми-кцтляви мягаляляри дахил едилмишдир.

М.С.Султановун щяйатынын, ижтимаи, елми, педагоъи вя ядяби фяалиййятинин ясас тарихляри
Мяммядаьа Султанмящяммяд оьлу Султанов 1910-жу ил йанварын 5-дя Жянуби Азярбайжанын Ярдя­бил шящя­рин­дя анадан олмушдур.

1916-1919-жу илляр – Ибтидаи тящсилини Молла Казымын мядрясясиндя ибтидаи тящсил ал­мышдыр.

1921-1926-жы илляр – Сабунчуда «Тямяддцни-Ира­ни­йан» мяктябиндя тящсилини да­вам етдирмишдир.
1926-1929-жу илляр – Балаханыдакы «Эянж мя­дян­чиляр» фабрик-завод мяктябин­дя тящсил алмышдыр.
1926-жы ил – Сабунчу кянд клубунун няз­диндя мяшщур ядиб Сейид Щц­сей­нин рящбярлик етдийи «Ядя­бий­йат щявяскарлары» дярняйи­ня гябул олунуб фящля йазычы кими «Эянж ишчи» гязетиндя «Ся­нят мяктяби» адлы илк шеири­ни чап етдирмишдир.
1929-1931-жи илляр – Сабунчудакы «Лассал» техни­кумунда охуйуб нефт истещ­са­­лы цзря ихтисасына йийялян­миш­­дир.

1931-1932-жи илляр – «Коммунист» гязетинин Газ­ма шюбясиндя ядяби ишчи вязи­фя­синдя чалышмышдыр.
1932-1933-жц илляр – «Щцжум» мяжмуясиня мясул катиб тяйин едилмиш вя илк тяр­жц­мяси олан мяш­­щур шаир Я.Ла­щу­тинин «Кремл» поема­сы­ны чап етдирмишдир.
1933-жц ил – Азярбайжан Дювлят Елми-Тяд­гигат Институтутунун аспиранту­ра­сына гябул олунмушдур.
– Кцрдямир району МТС-ин сийа­си органы олан «Болшевик» гя­зе­тинин ре­дактору тяйин едил­миш­­дир.
1934-1935-жи илляр – Масаллы району «Йени щяйат» гязетинин илк редактору вязифя­синдя ишля­мишдир.
1935-1936-жы илляр – «Эянж ишчи» гязетинин мясул катиби вязифясиндя ишлямишдир.
1937-жи ил – «Коммунист» гязетинин елм вя мядяниййят шюбясинин мц­ди­ри вязи­фя­­синдя ишлямишдир.
1938-жи ил – Мцщяндис вя тясяррцфатчыларын ихтисасыны артыран институтута Азяр­бай­жан дили кафедрасынын мцдири вязифясиня тясдиг олун­муш вя ейни заманда аспи­ран­турайа бярпа едилмишдир.

1939-1941-жи илляр – Азярбайжан Дювлят Универ­си­те­тинин филолоэийа факцлтясиндя илк фарс дили мцял­лими вязифя­син­дя ишлямишдир.
1941-жи ил – Тбилисидя Загафгазийа Жябщя­си Сийаси Идарясинин ВЫЫ шюбя­си­нин фарс дили мцтяржими кими «Шюля» гязетиндя чалышмышдыр.
1942-жи ил – Тябриздя 47-жи дюйцшян орду­нун сийаси шюбясиндя баш тяли­матчы вязифясини ижра етмишдир.
– Тещранда совет сяфирлийи хятти иля актив фяалиййят эюстяриб тя­шяк­кцрляря лайиг эюрцлмцшдцр.
1943-жц ил – Тбилисидя Загафгазийа Жябщя­си Сийаси Идарясинин ВЫЫ шюбя­син­дя иш­ляйяркян илк «Полити­чес­кие партии и группировки в Северном Иране» китабыны няшр етдирмишдир.
– Бакынын сабиг Ленин району щяр­би комиссарлыьында 1-жи шю­бя­нин ряис мцавини тяйин едил­миш­дир.
1944-жц ил – ССРИ Али Совети Ряйасят Щей­я­тинин «Гафгазын мцдафия­си­ня эюря» медалы иля тялтиф едил­Миш­дир.

1945-жи ил – Ордудан тярхис олунараг, Бакы Дювлят Университетинин аспи­ран­ту­расына бярпа олунмуш вя Азярбайжан ЕА Низами адына Дил вя Ядябиййат Институтунун ялйазмалар шюбясиня мцдир вя­зифясиня тяйин едилмишдир.

– БДУ-да фарс дили вя Иран ядя­бий­йаты тарихиндян дярс демиш­дир.

1946-жы ил – ССР Али Совети Ряйасят Ще­йя­тинин «1941-1945-жи илляр Бю­йцк Вятян мцщарибясиндя Ал­ма­нийа цзяриндя гялябяйя эю­ря» медалы иля тялтиф едилмиш­дир.
1947-жи ил – Азярбайжан-Иран Мядяни яла­гя­ляр Жямиййятинин референти олмуш, бура­да Жямиййятин сяд­ри Сямяд Вурьун­ла йанашы ишлямишдир.
– «Хагани Ширванинин щяйат вя йара­дыжылыьы» мювзусунда на­ми­зядлик диссертасийасыны мц­да­фия етмишдир.

1950-1972-жи илляр – Азярбайжан Елмляр Академи­йасы Республика Ялйазмалар Фондунун директору вязифясин­дя ишлямишдир.
1952-жи ил – ССРИ Али Совети Ряйасят Щей­я­тинин «Ямякдя ряшадятя эю­ря» медалы иля тялтиф едилмишдир.

– Азярбайжан КП Бакы Шящяр Ко­митясинин Марксизм-Лени­низм ахшам факцлтясиндя оху­мушдур.

1959-жу ил – ССРИ Йазычылар Иттифагы цзвлц­йц­ня гябул едилмишдир.
1964-жц ил – ССР Елмляр Академийасынын «Памятники письменности Вос­тока» серийасындан няшр­ля­ринин редаксийа щейятинин цзвц сечилмишдир.
1966-жы ил – Бюйцк Вятян мцщарибясиндя гя­лябянин 20 иллийи мцнасибяти иля йубилей медалы иля тялтиф едил­мишдир.
1967-жи илляр – Азярбайжан ССР Али Совети ря­йасят Щейятинин Фярманы иля «Ямякдар мядяниййят ишчиси» адына лайиг эюрцлмцшдцр.
1970-жи ил – Ленинин 100 иллик йубилейи иля яла­гядар «Ряшадятли ямяйя эю­ря» медалы иля тялтиф едил­Миш­дир.

– Анадан олмасынын 60 иллийи иля ялагядар Азярбайжан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин Фях­ри Фярманы иля тялтиф едил­миш­дир.

1972-1976-жы илляр – Азярбайжан ЕА РЯФ-ин шюбя мцдири вязифясиндя чалышмышдыр.
1976-1981-жи илляр – Азярбайжан ЕА Шяргшцнаслыг Институтунун Азярбайжанын Шярг юлкяляри иля ялагяляри шю­бя­синин мцдири вязифясиндя иш­ля­мишдир.
1977-жи ил – Бюйцк Вятян мцщарибясиндя гя­лябянин 30 иллийи мцнасибяти иля йубилей медалы иля тялтиф едил­мишдир.
1980-жи ил – «ССРИ Силащлы Гцввяляринин 60 иллийи» йубилей медалы иля тялтиф едилмишдир.
1981-жи ил – Республика ящямиййятли фярди тягацдя чыхмышдыр.
1982-жи ил – Азярбайжан ЕА Республика Ял­йазмалар Фондунун шюбя мц­дири вязифясиня тяйин едил­миш­дир.
1985-жи ил – Бюйцк Вятян мцщарибясиндя гялябянин 40 иллийи мцнасибяти иля йубилей медалы вя икинжи дя­ряжяли орденля тялтиф едилмишдир.
1986-жы ил – Совет Мцщарибя Ветеранлары Комитясинин дюш нишаны иля тялтиф едилмишдир.
1987-жи ил – Октйабр ингилабынын 70 иллийи иля ялагядар Азярбайжан ЛКЭИ-нин Фярманы иля тялтиф едилмиш­дир.

– Азярбайжан Елмляр Академии­йа­сынын «Мцщарибя вя ямяк ветераны» хатиря нишаны иля тялтиф едилмишдир.

1988-жи ил – «ССРИ Силащлы Гцввялярин 70 иллийи» ордени иля тялтиф едилмиш­дир.
22 йанвар 1991-жи илдя вяфат етмишдир.

Хейирхащ, няжиб инсан
Азярбайжан ядябиййаты классикляринин вя Йахын Шярг бядии сюз усталарынын ясярлярини бюйцк щявясля топлайан, нечя-нечя эянжин ялин­дян тутуб ядябиййатшцнаслыьын сиррини онлара юйря­дян гожаман гялям достумуз Султанов Мяммядаьа Султан­мящяммяд оьлу 1910-жу ил йанварын 5-дя анадан олмушдур. О, сяккиз ушаг (4 оьлан, 4 гыз) атасы олан Султанмящяммяд кишинин бюйцк оьлу иди. Сащибкарларын мядянляриндя садя фящля кими чалышан Султанмящяммяд тяк-тянща щалал ямяйи иля он беш няфярлик аиляни сахлайырды. Шцбщя ола билмяз ки, о, икигат артыг ишляйир вя йеня дя мадди чятинлик чякирди. Аиля вязий­йятини бир гядяр йахшылашдырмаг цмиди иля ата эюзцнц бюйцк оьлана дикмишди. О, Мяммядаьаны ихтисаслы нефтчи-буруг устасы эюр­мяк ар­зусунда иди.

Ибтидаи тящсилини баша вуран Мяммядаьа атасынын тювсийяси иля Балаханы кяндиндя фабрик-завод мяктябиндя, даща сонра Сабунчу гясябясиндя нефт техникумунда охуйур. Пешя мяк­тябиндя тящсилини давам етдирян фящля баласы юз щяссас гялби иля романтик бир алямдя йашайырды. Дцнйанын илкин нефт краллыьы Бакы-Абшерон! Онун тцкян­мяз тябии сярвяти сайясиндя нечя-нечя йерли вя йаделли сащибкарлар милйардер олмушлар. Бу кечмиш­дяй­ди. Бу торпаглар рус чарларынын мцстямлякяси, варлылар ися им­периалистлярин доьма вя язиз балалары, итаяткар дайаглары идиляр. Мяммядаьанын атасы кими он минлярля фящ­ля онларын истисмар бойундуруьу алтында ишляйир, аиляляри цчцн бир пар­ча чюряйи Даш­дан чыхарырдылар.

«Эяляжяйин буруг устасы» мцяллимлярдян, китаблардан нефт­чыхар­ма техникасыны юйрянир, мядянляря эедир, тяжрцбяли ус­талара шаэирдлик едир, онларын сяриштясини щафизясиндя сахлайырды. О, ейни заманда иж­тимаи ишлярдя фяал иштирак едир, бцтцн асудя вахтларыны комсомол вя щям­карлар тяшкилатларынын тапшырыгларыны йериня йетирмяйя сярф едир. 1926-жы илдя даь-мядян щямкарлар иттифагына гябул едилмиш Мям­мядаьа 1929-жу илдя партийа цзвц олур.

Эянж коммунистин щяйатында ихтисаслы нефтчи олмаг арзусу икинжи плана кечир. О, ясл вятяндашлыг боржуну бцтцн зящмят­кешляри йахын эяляжяйин хошбяхт вя фираван щяйатынын шцурлу, са­вадлы инсанлары кими щазырламаьа кюмяк етмякдя эюрцр. Са­бунчу гясябясиндяки фящля клубу о заман фяал ижтимаи ишя гошулмуш аз-чох савадлы эянжлярин ихтийарына верилмишди. Онлар бурада тамашалар верир, бядии-сийаси ах­шамлар тяшкил едир, фящ­ляляря, гадынлара савад юйрядир, эцндялик гя­зетляри онлар цчцн ужадан охуйур, юлкядя вя бейнялхалг алямдя баш верян ща­дисялярля онлары таныш едирдиляр. Бу ишлярдя хцсусиля фярглянян Мяммядаьа ейни заманда щямин клубун няздиндя тяшкил едилмиш вя эюркямли ядибимиз Сейид Щцсейнин рящбярлик етдийи ядябиййат дяр­няйинин иштиракчысы иди.

Бакынын фящля гясябяляриндян бириндя фяалиййят эюстярян бу дяр­няйин ясас шцары «пролетар ядябиййаты уьрунда мцбаризя» олса да, ора­да апарылан мяшьяляляр ядябиййат щявяскары олан эянжлярин эюзц­нц ачыр, онлары классикляримизин бядии ирси иля таныш едир, онларда шеиря, сянятя жидди мараг вя ещтирам щисси ойа­дырды. Дярнякдя Фцзулинин, Вагифин, Сабирин шеирляри, Сцлейман Санинин, Мирзя Жялилин, Щагвер­ди­йевин щекайяляри охунур, тящлил едилирди. Сейид Щцсейн эянж ша­эирдляриня юйрядирди ки, щеч бир халг заманын сынагларындан кечмиш милли бядии ирсини юйрян­мя­дян юзцнцн пролетар ядябиййатыны йарада билмяз.

Дярнякдя эянж ядябиййат щявяскарларынын шеирляри дя, ще­кайяляри дя динлянилир, мцзакиря олунур, чох азы бяйянилирди. Мям­мядаьанын дярняк рящбяри тяряфиндян бяйянилмиш илк шеири 1926-жы илдя «Эянж ишчи» гязетиндя чап едилди вя бунунла да онун эяляжяк щяйатынын мяж­расы дяйишилмиш олду. О заман эянж гялям сащибляриня бюйцк ещ­тийаж олдуьундан о, «Ком­му­нист» гязети редаксийасына ишя дявят едилди вя беляликля дя, «М.Солтан» имзасы иля йазан эянж шаирин ъур­налистлик фяалий­йяти башланды. О дюврдя ядябиййата эялян эянжлярин чоху кими, Мям­мядаьанын шеирляринин ясас мювзусу синфи мцбаризя, кющнялийи ифша, йенилийин тяряннцмц иди. Онун йаздыьы «Эурулту», «Рекорд» адлы шеирляри, «Эюй адамы» вя «Язиз» адлы щекайяляри о иллярин ян йахшы ясярляри кими алгышланырды. «Коммунист» редак­сийа­сында чалышаркян истедады вя ишэцзарлыьы иля фярглянян Мям­мядаьа пилля-пилля иряли чякиляряк «Щцжум» мяжмуясинин мясул катиби вязифясиня гядяр йцксялир. Дюври мятбуатда дярж етдирдийи актуал мюв­зуларда йазылмыш сийаси, ижтимаи мязмунлу мяга­ляляри, очеркляри, кичик щекайяляри вя шеирляри ону истедадлы эянж гялям сащиби кими республика ижтимаиййятиня танытдырыр, севдирир.

1931-жи илдя М.С.Султанов гялямини илк дяфя бядии тяржцмя са­щясиндя сынайыр. О, мцсялман Шяргинин илк коммунист шаири Ябцл­гасим Лащутинин «Кремл» поемасыны фарсжадан ана дилимизя чевирир вя «Щцжум» ъурналынын 1932-жи ил 1-жи нюмрясиндя чап етдирир. О вахтдан бяри Мяммядаьа ара-сыра юзц шеирляр, щекайяляр йазырса да, фарсдилли классик шаирлярин ясярляринин ана дилимизя мянзум тяржцмя­сини бядии йарадыжылыьында ясас истигамят сечир. О, 30-а йахын фарсжа йазан шаирин бир чох ясярини азяр­байжанжайа чевирмишдир ки, онларын арасында Хагани, Низами, Нясими, Яссар Тябризи, Фцзули, Бакыханов, Щейран ханым вя Сяди Ширазинин шеирляри хцсуси йер тутмагдадыр. Мяммядаьанын тяржцмяляринин ясас мязиййяти ондадыр ки, охужуда там ориъинал ясяр тяяссцраты ойадыр вя сон вахтларда «Йазычы» няшриййаты тяряфиндян чап едилмиш «Рцбаиляр аляминдя» адлы топлу кими эениш охужу аудиторийасына йол ачыр, севиля-севиля охунур.

Филолоэийа елмляри намизяди Мяммядаьа Султанов ейни заманда классик ядябиййатымызын камил билижиси кими бир нечя монографийанын вя онларжа жидди елми мягалянин мцяллифидир. О, чохлу эянж истедадын ядябиййатшцнас, китабшцнас алим кими йетишмясиндя иштирак етмиш, онларын елми рящбяри, хейирхащ, тялябкар мяслящятчиси, ряйчиси олмушдур.

Бу кичик мягалядя Мяммядаьанын узун илляр давам едян елми, ядяби, ижтимаи вя педагоъи фяалиййятиндян ятрафлы даныш­маьа имкан йохдур. Лакин онун шащ ясяри олан Азярбайжан ЕА Ялйазмалар Институту щаггында бир нечя сюз демямяк олмаз. 1945-жи иля гядяр ЕА Низами адына Ядябиййат Институту бинасында хцсуси бир отаг варды ки, гапысына «Ялйазмалар шюбяси» сюзляри йазылмыш лювщя вурулмушду. Отаьын ряфляриндя ики миня йахын яряб ялифбасында фарс, яряб вя Азярбайжан дилляриндя китаб, ъурнал вя говлугларда бир нечя шаир вя ядибин архиви дцзцлмцшдц. Шюбянин Новруз ями адлы бир няфяр ишчиси варды. О, надир щалларда бурайа мцражият едян институт ишчиляриня ади китабханачы кими хидмят едир, адятян китаб охумагла мяшьул олурду.

Бюйцк Вятян мцщарибяси гуртардыгдан сонра дюйцшян ордудан тярхис олунмуш М.С.Султанов щямин шюбяйя мцдир тяйин едилди. О, бу «кичик» вязифяйя тяйин олунаркян гаршысына о заман фантазийа кими эюрцнян чох бюйцк бир мягсяд гоймушду: шюбя чохясрли елми, ядяби, мядяни ирсимизин зянэин хязинясиня, республикамызын шющряти дцнйайа йайылан елми-тядгигат мяркязляриндян бириня чеврилмялидир!

Жошгун вятянпярвярлик язми иля ишя гошулан шюбя мцдири ана торпаьын шящяр вя кяндлярини аддым-аддым эязди, бажарыглы зийалылары, савадлы аьсаггаллылары ишя жялб етди, шяхси евлярдя истифадясиз галмыш кющня китаблары, ганлы тязйиг илляриндя горхудан эизлядилян дяфиняляри ашкара чыхарды. 30 илдян артыг давам едян сямяряли ахтарыш нятижясиндя минлярля китабын ялйа­зысы вя чап нцсхяси ялдя едилди. Мяммядаьа мцяллимин китаб ахтарышлары гоншу республикалары, Орта Асийа реэионуну, Даьыс­тан вя Татарыстаны да ящатя едирди. Оралардан тапылыб алынан ки­таб­лар ичярисиндя ядябиййат вя мядяниййят тарихимизи юйрянмяк ишиня кюмяк едян чохлу файдалы материал вардыр.

1950-жи илдя бу балажа шюбя Мяммядаьанын сяйи нятижясин­дя мцстягил Республика Ялйазмалар Фондуна чеврилди. Фонд яввялжя Низами адына Ядябиййат Тарихи Музейиндя, даща сон­ра ЕА Ряйасят Щейятинин бинасында эениш сащяйя кючцрцлдц. Фондун директору илдян-иля артыб бюйцйян елми мцяссисяни биликли, истедадлы кадрларла тямин етмяк ишиня хцсуси гайьы эюстярирди. О, али тящсилли эянжляр ичярисиндя ян йахшыларыны сечяряк ишя жялб едир, елми фяалиййятляриня истигамят верирди. Онун гайьысы вя тялябкарлыьы сайясиндя эянж елми мцяссисядя чохлу елми дяряжяси олан тядгигатчылар йетишди ки, онларын да арасында ики няфяр елмляр доктору вя бир нечя елмляр намизяди вардыр. Фондда сахланылан надир ялйазмалар вя мятбу китабларын каталоглары тяртиб вя чап олунур, эюркямли йазычы вя шаирлярин архивляринин шярщли тясвири елми-ядяби ижтимаиййятя чатдырылырды. Йетмишинжи иллярин яввялляриндя Республика Ялйазмалар Фонду елми ямякдашларынын сайы вя сявиййяси, фяалиййятинин вцсят вя кейфиййяти еля бир зирвяйя чатмышды ки, онун хцсуси института чеврилмяси идейасы иряли эялмишди. Чохумуз еля дцшцнцрдцк ки, бу идейа щяйата кечяжяк, юмрцнцн йарысыны гуру йердян беля бир мютябяр елми мцяссися, мядяниййят хязиняси йаратмаьа сярф етмиш Мяммядаьа мцяллим ян йцксяк мцкафата лайиг эюрцляжякдир.

Еля бир заман йухарыда отуранлардан гярязли бир няфярин М.С.Султанова гаршы гязяби жошду. Онун командасы иля бир «саь ол»а вижданыны сатмаьа амадя олан нанкорлар эцрущу щямляйя кечди. Мцщарибя, ямяк вя партийа ветераны олан бу фядакар инсан юз вязифясиндян истефа вермяйя мяжбур олду. Анжаг о, сонралар бир мясялядян тясялли тапды ки, онун йериня йад бир адам дейил, юзцнцн йетишдирдийи алимлярдян бири тяйин олунду. Мящз буна эюря дя Мяммядаьа ювладлары кими севдийи коллективдян айрылмады. Нящайят, онун ян хош арзусу да йериня йетди. Республика Ялйазмалар Фонду Щажы Зейналаб­динин йадиэарларындан олан мющтяшям бинайа кючдц вя инсти­тута чеврилди.
Мцбариз Ялизадя


Xaqani Şirvani və Yaxın Şərq ədəbiyyatı
Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusilə Nizami və Xaqaninin Yaxın Şərq ədəbiyyatına çox böyük təsiri olmuş­dur. Böyük Azərbaycan şairlərinin sənətkarlıq qüdrəti, yüksək bəşəri fikirləri, dərin elmi və mədəniyyəti Şərqin bir sənət­karları və alimlərini cəzb etmiş, onlarda qibtə hissi oyatmışdır.

Böyük Azərbaycan şairləri içərisində Xaqani də Yaxın Şərqin hüsn-rəğbətini qazanmış, bir çox nəzirələrin meydana çıxmasına bais olmuşdur.Şərqin böyük simaları, alimləri və şairləri Xaqani yaradıcılığına yüksək qiymət verdiyi kimi, bir çox şairləri Xaqanidən ilham almış, onun yüksək sənətkarlıq qüdrətinə pərəstiş etmiş, əsərlərindəki “sirrləri” kəşf etməyə çalışmışlardır. XII əsrin ən böyük simaları Xaqanini şəxsən tanımış və onun sənətkarlığı qarşısında heyran qaldıqlarını söyləməkdən çəkinməmişlər. Onların əksəriyyəti Xaqaninin fəzl və kamalını, alimanə fikirlərini təsdiq edərək onu filosof və “ayəti həqiqi” adlandırmışlar.XII əsrin böyük şairlərindən Mücirəddin Beyləkani öz ustadı olan Xaqani haqqında yazır: “Xaqani seir dünyasının şahlar şahıdır ki, onun fəzilət avazəsi Şirvandan Çinə yayılmışdır. Dünyaya çox böyük adamlar gəlib getmiş, lakin Xaqaninin tayı görünməmişdir”.

Məşhur Hind ədəbiyyatşünası Şibli-Nəmani öz “Şerül Əcəm” adlı əsərində Xaqani yaradıcılığından danışarkən belə deyir:

“Şübhəsiz ki, Xaqani bütün şairlərdən üstündür.Ürfi Şirazi öz sonsuz qüruruna baxmayaraq Xaqanidən mütəəssir olmuşdur.Nəzəri və daha bir çox müxtəlif yazıçılar onun adını hörmətlə yad etmişlər”.

Müasir İran ədəbiyyatşünası professor Əli Əbdülrəsuli Xaqani külliyyatına yazdığı müqəddimədə böyük Azərbaycan şairinə belə qiymət verir:

“Xaqaninin təb qüdrətində, fikir yüksəkliyində, sözləri dolgunluq və kəskinliyində, bakir məzmunlar və ifadələr icadında misli yoxdur... O, fikir genişliyi, fəlsəfi görüş dərinliyi üzrə himmətli və dəqiq əsərlər müəllifi kimi tamamilə yeni üsluba malik olan yaradıcı bir şairdir”.

Eyni fikri biz qədim ədəbiyyatşünaslarda da tapırıq.İranın müqtədir şairlərindən biri olan Əbdürrəhman Cami öz “Nəfəhatül-üns” əsərində (səh. 546), Lütfəlibəy Azər öz “Təzkireyi-atəşkədə” əsərində (səh. 35), Rza Qulu xan Hidayət öz “Məcmə-ül-füsəha” əsərində (səh.200), Zəkəriyya İbn Məhəmməd Qəzvini “Asarül-bilad və Əxbarül-İbad” əsərində (Şirvan bəndinə bax) Xaqanini böyük bir nəzm ustadı kimi yazı aləmində özünə məxsus bir səpgi və üslub icad edən sənətkar kimi qiymətləndirmiş və təqdir etmişlər.

Xaqani divanını çap edən Bombey nəşriyyatının bu divana yazdığı son sözdə deyilir:

“Mərhum Xaqani tanrısıdır. Onun nəzmi pərvinə nizam verib, onun əlilə əzəliyyət qələmi təklik və mücərrədliyin min bir bəzəyini vurmuş, adlı-sanlı şairlər və hər şəhrin və diyarın söz ustadları onun möcüzə yaradan kəlamı müqabilində bir iynə ucu qədər qiymətə malik olmamışlar”.

Yaxın Şərqin məşhur ədəbiyyatşünasları Xaqani yaradıcı­lığı haqqında çox müsbət fikirlər söyləmişlər:

Bədiüzzəman Xorasani belə deyir:

“Xaqani şeir aləmində mahir bir sənətkar, bir sehrkar kimi xariqələr yaratmışdır. O, öz incə kəşfləri ilə başqalarında qibtə oyadan bakir təşbehlər, istiarələr yaradaraq əqli heyran edən məlahətli şeirlər ustadıdır”.

Hüseyn Daniş, Xaqanidən bəhs edərkən deyir:

“Xaqani, qüdrətli bəyan və təmtəraqi əlfazində bimanənd və yektadır.Sünuhati xiyaliyyəsi bəzən dərin cövlanlarla fəzayi təfəkkürün ən yüksək təbəqələrinə qədər çıxar və şəhaməti altında qareini əzər”.

Müasir İran yazıçılarında Seyid Hadi Hairi Xaqani sənətkarlığına belə qiymət verir:

“Xaqani vəsf, təşbih və mərsiyə sənətində ən dəqiq bir sənətkar idi ki, heç kəs bu cəhətdən ona üstün olmamışdır”.

Həqiqətən Xaqaninin təşbih, istiarə, kinayə və başqa təsvir vasitələri çox bakir və sənətkaranədir. Xaqani əsərlərinə “əşar- müşgülə” deyənlərin nə üçün belə dediklərini və Xaqani şeirlərni “çətinləşdirən” cəhətlərin nədən ibarət olduğunu İran ədəbiyyatşünası Bədiüzzəman belə şərh edir:

“Xaqani şeirinin ruhunu dərk etməyən adamlar onda müğlət beytlər axtarırlar, lakin bu müğlətlik şübhəsiz ki, Xaqaninin fikir və məna inkişafında deyil, bəlkə onun özünə məxsus olan eyni ifadə tərzindədir.Bu tərz-ifadə isə başqaları­nın bilmədiyi elmi-fəlsəfi əlfazin Xaqani tərəfindən böyük sənəkarlıqla işlədilməsində və tərkiblərin dərin elmi əsaslar üzrə qurulmasındadır”.¹

Tehran darülfünunun ədəbiyyat professoru Əli Əbdülrəsuli Xaqani “Divan”ının müqəddiməsində deyir:

“Xaqaninin əsərləri mənaca dərin olduğu üçün şərhə ehtiyac görülür və həmin səbəbə görə də çoxlarının həsədinə səbəb olmuşdur”.

Doğrudan da XII əsrin məşhur şairləri içərisində ancaq “Xaqaniyə çoxlu şərhlər yazılmış və onun şeirləri təfsir, təbir (bəzən də təhrif) edilmişdir. “Xaqani, sözləri mum kimi hər şəklə salaraq istədiyi mənanı olduqca bədii rəngarəng şəkillərdə işlətdiyindən, şeir elmindən xəbərsiz olanlar onun “sirrlərini” anlamaqdan aciz qalırdılar.

Xaqani sənət aləmində yeni söz yaratmaq istədiyini belə ifadə etmişdir:

“Mən sözü təzələyərək bütün köhnələri yudum, pozdum, çünki onlar təzək parçaları idilər, bu isə qiymətli dürrdür”.²

Xaqani ən mürəkkəb hadisələri, ümumə bəlli olan vaqiələ­ri əlvan bəzəklərlə, gözəl lətif bədii ifadələrlə, ancaq özünə məx­sus bir əda ilə yüksək şeiriyyət zirvəsinə qaldırmışdır, Xaqani istədiyi fikri, kəskin və son dərəcə təsirli ibarə və sözlərlə ifadə etmək bacarığına malik olan bir sənətkardır. O, öz qəm, kədər və hüznünü şadlıq, və fərəhini ifadə edərkən oxucusunu da eyni dərəcədə şadlandırmış və kədərləndir­miş­dir.

Bu cəhətdən aşağıdakı parçalar kiçik bir nümunə ola bilər: “Sən işıqsan, lakin mənə görünmürsən, hurisən, lakin məndən qaçırsan, öpüş səndən, can məndən - belə bazar (al-ver) daha yaxşıdır. Doğrudan da mənim ciyərimi yedin, qəlbimi qana döndərdin, lakin bu mübarizədə tükümü də belə incitmədin-belə vuruş daha yaxşıdır”. (“D”, səh.789).

Daxili qafiyəli bu qəzəldəki təzad, istiarə və müvazinə kimi bədii təsvir vasitələrinin nə qədər məharətlə işlədildiyi bir tərəfə dursun, burada şadlıq hissinin canlı ifadəsi nəzərə çarpmaqdadır.

Yaxud:

“Təzə ay görəndə dodağını yadına sal və ruhumun bəndini xatırla, bu üç cür şey zərif olduqlarından bir-birinə müvafiq yaradılmışdır” (“D”, səh.121).

“Əgər xumaram, əgər məstəmsə bunun səbənini yarın gözlərindən soruşun.Onun gizli işarələri məni məndən ayırır” (“D”, Bombey nəşri, səh.1089) və ya:

“Ləbindən bir busə versən ona canımı qurban verərəm, çünki bilirəm o dodaqlarınla sən mənə yenə can bəxş edəcəksən” (“D”, Tehran nəşri, səh.865).

İki dodağına dilimi, ürəyimi, pulumu və başımı qurban verərəm, məgər mənim bu 4 şeyim üç busəyə dəyməzmi?” (“D”, səh.481).

Bu misalların sayını hədsiz qədər artırmaq olar, bu cür oynaq, səmimi parçalar Xaqani sənətində bir xüsusiyyət təşkil edir.

O, kədər və hüznünü də böyük bir qüvvətlə tərənnüm edirdi.Heç də təsadüfi deyildir ki, dahi Nizami, Xaqaninin mərsiyələrindəki qüdrətə məftun olaraq Xaqaniyə olan hörmətini ifadə üçün özünün Xaqanidən tez ölməsini və Xaqaninin ona mərsiyə deməsini arzulamışdı.

Doğrudan da Xaqaninin mərsiyələri olduqca həssas bir qəlbin ən dərin həyacanlarını tərənnüm etmişdir.

Xaqani, təbiət löhvələrini mahir bir rəssam fırçası ilə təsvir etməyi dəxi gözəl bacarırdı, onun Səbəlan dağı, şah şikargahı, “Mədain xərabələri”, Dəclə çayının təsvirində sübhün açılışı­na, qürubun gözəlliyinə həsr etdiyi gözəl löhvələri vardır.

“Quşların deyişməsi” adlı şeiri onun təsvir qüdrətini gös­tərmək üçün münasib nümunələrdəndir. Bu səhnə Xaqaninin “Məntiqütteyr” adlanan qəsidəsindən bir parçadır. Burada ilk baharda çiçəklərin açılışı və könül açan bahar səhərində müxtəlif cinsli quşların səs-səsə verərək fəğan etmələri və bu quşların hər birinin bir çiçəyi başqasından üstün tutması təsvir edilir. Hər bir quş öz fikrinə haqq qazandırmağa çalışır:

“Belə bir məclis önündə (baharda açılan əlvan çiçəklər məclisində- M.S.) quşlar toplaşdılar, səhər yenicə açılırdı, gecə tük kimi incə və kaman teli kimi zərif idi. Göyərçin hamıdan qabaq dilə gələrək çiçəyi tərifə başladı ki, güya onun acı yarpağı şirinliklərin əsası olur. Bülbül dedi: yox, qızılgül ağacı çiçəkdən gözəldir, çünki çiçək alçaq rütbədən və qızılgül isə ali rütbədəndir. Qumru dilə gələrək söylədi ki, sərv ağacı qızılgüldən gözəldir, cünki xəfif bir külək təsirindən qızılgül solub gedər; kəklik dedi: yox, sərv sakitdir, buna görə də lalə ondan yaxşıdır, zira o, səhralarda inqilab bayrağı qaldırmışdır. Turac dedi: lalə əslində ikiüzlüdür, buna görə də savab əhli olanlar kimi birsifətli süsən ondan qiymətlidir; Teyhu quşu dedi: səbzə (göyərti) süsəndən gözəldir, cünki çəmənin ilk dəfə qapısını açan və son dəfə bağlayan odur. Tuti dedi: düz demirsiniz, söz, yaşıllıqdan da yaxşıdır, o, ətri ənbərdən, rəngi kafirdən almışdır” və i. a. (“D”, səh.44).

Bu cür davam edən mübahisənin bitməsi üçün hamı mün­sif olaraq Ənqa quşunu seçib onun deyəcəyi sözü mübahisəsiz qəbul etməyi qərara alırlar. Quşların müddəasını vüqarla din­ləyən Ənqa quşu bülbülə bəraət qazandırır və qızılgülü məhəb­bət rəmzi kimi daha yüksək qiymətləndirir.

Bu qısa deyişmə o qədər cazibədar və canlı təsvir vasitələr ilə təzyin edilmişdir ki, oxucu böyük bir poema oxuduğunu təsəvvür edir.

Xaqani baharı da eyni qüvvətlə təsvir etmişdir. O, Müvəf­fəqəddin Əbdül-Qəfarə yazdığı üç mətləli qəsidəsinin nəsib (başlanğıc) hissəsində baharı təsvir edərək deyir: “İndi ki, gül yaxasını yırtmışdır (yəni açılmışdır), gərək əl mənim olsun, ətək gülüstanın, mən badəsiz ətrafa qızıl səpə bilmərəm, çünki külək ənbər saçmağa başlamışdır, xüsusilə, hər tərəfdə min xoş­ləhcəli Barbüd³ oturmuşdur. Ağaclardan çiçəklər elə tökü­lüb səpələnir, sanki göylərdən yerə ulduz yağdırır.O lalənin qəlbindəki qara rəngə bax! Elə bil Müştəri ulduzunun qəlbində Keyvan ulduzu yer etmişdir.Bu bağın səthində nərgizin surəti kirpikləri tökülmüş şəhla gözə bənzəyir. Qızıl gül əyninə ətlas don geyərək ətəklərinə qızıl nəqşlər düzmüşdür. Gül, yaşıllıq, bənövşə... qövsü-qüzeh kimi, əlvan rənglərə qərq olmuş­dur. İndi gül vaxtı, bahar vaxtı, eyş-işrət vaxtıdır”.

***

Xaqanin sənətkarlıq şöhrəti Azərbaycan miqyasını keçib Yaxın Şərqə yayıldıqca, özünü dahi hesab edən sairlərin bəzi­ləri Xaqaniyə rəqib olur və hər vəch ilə onun bu əzəmət və qüd­rətini kiçiltməyə cəhd edirdilər. Lakin belə çəkişmələrdə hər dəfə Xaqani sənəti öz üstünlüyünü bir daha sübut etmiş olur­du. Məsələn Xaqaninin müasiri olan Əsir Axsketi böyük bir cəsarətlə Xaqaniyə tərizlər yazdı və sonra davam gətir­məyib üzbəüz şeirləşmək üçün orta Asiyadan Şirvana üz qoy­du. O, yolda Səlcuq şahı Sultan Arslan İbn Toğrul tərəfindən saxlanılmasaydı, ədəbiyyat tarixində çox maraqlı bir ədəbi deyişmənin vaqe olacağı şübhəsiz idi.

Xaqani ilə seirləşən müasirlərindən birisi də Xarəzmşah Etsizin münşisi Rəşidəddin Vətvat olmuşdur. O, Xaqani şeirinin şöhrətini eşitdikdə 31 beytdən ibarət bir qəsidə yazıb Xaqanini “Fəzilət dəryası və filosof” adlandırmış və onun yaradıcılıq qüdrəti qarşısında öz zəifliyini etiraf etmişdir.⁴

Xaqani müasirlərindən Cəmaləddin Əbdürrəzzaq İsfahani Xaqaniyə yazdığı tərizin sonunda Xaqanini kiçiltdiyinə görə üzr istəyərək yazır:

“Kim sənin seirini mənə gətirsə ona bənzər ki, Yaqub Kənana (Yusifin) köynəyinin iyini gətirir... Qoy sənin fəzilətin əbədi və sənin şöhrətin dünyanı tutsun. Çünki dünya sənin varlığınla fəzilət, şöhrət və rövnəq tapar” (Gülçin Cahanbani, səh.552).

Orta əsr müsəlman şərqində şöhrət tapmış həkim və fazil olan Məcdəddin Xəlil, Xaqanini imamlıq dərəcəsinə qaldırır və deyir:

“Əmiri imam Xaqani yüz xaqanın tacıdır. Onun parlaq təbi dirilik suyu qədər əbədi həyat verən qüvvəyə malikdir.Yox dirilik suyu ona xidmət üçün Şirvan torpağının xidmətində hazırdır” (“Həft iqlim”, səh.328).

Bütün bu təqriz və tərizlər Xaqaninin “bu gün dünyanın danışan dili mənəm” deməsinə bəraət qazandırır.

***

Xaqaninin ən çox şöhrət tapan, özündən sonra gələn yazıçılar tərəfindən tənzir edilən əsərlərindən birisi onun divanının ilk qəsidəsi “Miratüs-səfa” (qəlbin ayinəsi) adlanan “qəsidəyi-şiniyəsidir”.

Bu qəsidənin başlanğıcı və buna yazılan nəzirələrin həm vəzn, həm qafiyə etibarilə nə qədər eyni tərz ifadəyə malik olduğunu gözdən keçirək:

Xaqani 220 misradan ibarət olan bu fəlsəfi qəsidəni belə başlayır:

دل من پیر تعلیم است ومن طفل زباندانش

دم تسلیم سرعشروسر زانو دبستانش

نه هرزانو دبستانست هردم لوح تعلیمش

نه هر دریا صدفدار است هرنم قطره نیسانش

خود آنکس را که روزی شد دبستان ازسر زانو

نه تاکعبش بود جودی و نی تاساق طوفانش

دبستان ازسرزانوست خاص آن شیر مردیرا

که چون سگ درپس زانو نشاند شیر مردانش

“Mənim qəlbim təlim verən bir ustaddır. Mən isə bir dil öyrənən bir uşağam. Öz nəfəsim sərməşqimdir və dizimin üstü məktəbimdir. Hər dizüstü məktəb və hər nəfəs dərs lövhü deyildir. Hər bir dəryada gövhər və hər bir yağış damlası neysan olmaz. O adam ki, onun ruzisi öz dizi üstündə yarandı. Cudi dağı ondan ağaşıda durar və heç bir tufan onun topuğuna belə yüksələ bilməz... Xüsusilə Şirimərd adamların dizüstü məktəbi olarsa aslanlıqdan dəm vuran adamları itlər kimi arxa ayaqları üstündə qaldırıb saxlar və i. a.” (“D”, səh.214).

Xaqaninin bu qəsidəsinin dərin və dolğun məzmunundan ilk dəfə ruhlanan və ondan qüvvət alan böyük Hind şairi Xosrov Dəhləvi nəzirə olaraq yazdığı 352 misralıq qəsidəsini də Xaqani kimi başladı:

دلم طفل است پیرعشق استاد زباندانش

سواد آلوده سبق و مسکنت کنج دبستانش

نه هر پیری زباندانست و هردل طفل تعلیمش

نه هرخاری گل انگیز است و هرنورسته ریحانش

“Qəlbim bir uşaqdır, eşq ustadı onun dil öyrədənidir. Onun savadı çoxdur. Məskəni məktəb bucağıdır. Hər bir qoca dil öyrədən və hər qəlb təlim alan uşaq ola bilməz. Hər bir tikandan gül törəməz, hər göyərən reyhan olmaz” (Nizami adına Ədəbiyyat institutunun əlyazmaları fondu, cünk 7475).

Bu qəsidənin axırlarında Xosrov Dəhləvi bu şeir tərzinin banisi olan Xaqani haqqında söz açaraq aşağıdakıları etiraf edir:

“Mən bu gün yüksək səslə elə bir söz yaratdım ki, onun banisini Şirvanda yuxudan oyatmış oldum. Əgər o həssani-əcəm idisə, mən də Hindistan sahirlərindənəm ki, bir nəfəsdə özümü həssanın (Xaqaninin – M.S. ) önünə çatdıra bilərəm. Ey bəxil və həsəd aparan adam, əgər mənim həyat suyum sənin üçün ölümdürsə onun mənasını get Xızırdan soruş, sənə izah etsin.Mənim kamalım böyük ustad Xaqani deyən kimidir:
دل من پیر تعلیم است و من طفل زباندانش
Mən o ustadın bu sözlərlə başlayan əsərinə elə bir cavab düzəltdim ki, coşub-daşan bir sel kimi onun dərin dəryasına tökülmək üçün ona tərəf axdım... Buna görə mən də qəsidəmin adını “Miratüs-səfa” qoydum ki, onu Xorasan şirindillilərinə dil öyrətmək üçün göndərdim... Oğruların qorxusundan onun hər beytində bir xəzinə gizlətdim. İlahi, sən özün onu eyb axtaran tənqidçilərin bəlasından mühafizət elə!”.

Görüşdüyü kimi bu hind hasiri, Xaqanini ustad adlandırır. Özünü coşğun bir selə bənzədərək Xaqani dəryasına qovuş­maq üçün iftixarla ona can atdığını söyləyir.

Böyük Hind şairinin səsinə XV əsr şərq şairi və böyük alimi Əbdürrəhman Cami səs verdi.

“Təzkireyi- meratöl-xiyal” əsərində Cami haqqında belə deyilir:

“O, yüksək istedada malik olub 99 kitabın müəlifidir. Bütün bu kitablar İranda, Turanda və Hindstanda kamal sahib­ləri tərəfindən təqdir olunmuş və heç kəs onlara etiraz etmək cəsarətinə malik olmamışdır” (səh.73).

Bu cür yüksək bir yaradıcılıq istedadına malik olan Cami öz “Cilayirruh” (جلاءالروح)adlandırdığı 260 misralıq qəsidəsini də Xaqani kimi başladı:

“Müəllim eşqdir. Sakitlik aləmi onun məktəbidir. Bilən və bilməyənlər yanında qəlbim meydan oxuyar. Hər kəs belə müəllim və hər kəs belə şagird ola bilməz. Hər işıldayan daş parçası ləl deyildir”.

Cami həmin bu qəsidəsinin bir yerində Xosrov Dəhləviyə deyil, yenə bu qəsidənin əsil banisi Xaqaniyə müraciətlə yazır:

“Söz ustad Xaqaninin sözü idi ki, hamıdan əvvəl söylədi. Bu dünya mehmanxanasına sonra gələnlər onun süfrəsindən yedilər. Mənalar aləmini dərk etmək üçün hər kəs o süfrəyə bir yol tapdı.O ustadın məlahətləri, onun nəməkdanına duz tökdü. Bu gün mən də şeir dəryasının qətrələrilə əlimi və ağzımı yumaq və gülüstanımı sulamaq üçün gəlmişəm. Əgər mənim şeir dəryamın şəbnəmləri Şirvana düşərsə, orada torpaqdan “əhsən, əhsən” deyərək süsənlər göyərər və əgər Xosrov Dəhləvi bu dəryanın şehindən bir az dadsa, onun susuz qəlbi bu ürfan və məna aləmində sirab olar. Əgər Xosrov üzündə səfa günəşi parladığı üçün öz şeirini “Miratüs-səfa” adlan­dırmışsa, mən də qəsidəmin adını “Cilayirruh” qoydum”.

Məşhur “Süleyman və Bilqeys” əsərinin müəllifi astara­bad­lı Movlana Nizam 248 misralıq “Minhacül-hüda” adlan­dırdığı qəsidəsini dəxi Xaqani kimi başladı:

“Müəllim qoca eşqdir. Könül dərs alan bir uşaqdır. Üstünlük azadlıq istər.Qoy tənhalıq viranəsi onun məskəni olsun. Hər uşaq dərs öyrənə bilməz və hər qoca müəllim ola bilməz. Hər Tuti danışan və hər danışan dil bilən olmaz”.

Bu qəsidədə Movlana Nizam özündən qabaqkı Xaqani nəzirəçilərinin adlarını çəkərək belə deyir:

“Şeir bağının quşlarından hamıdan qabaq həssan adlanan və fəzilət dünyası olan Xaqani səsləndi.Onun ardınca söz mülkünün padşahı Xosrov Dəhləvi nəğmə oxudu. Ondan sonra öz qələmilə göylərin sirlərini və bilik kitabının baş səhifəsini yazan Cami gəldi. Ondan sonra yüz Səlman kimi şeir ustadı olan Nafi bu barədə susmayıb dil açdı. Ondan sonra məna dünyasında tayı az tapılan və gövhər kimi sözlərilə dünyanı dolduran, Süheylinin səsi yüksəldi.⁵ Bunlardan sonra mən də o böyük məclisin çıraq yandıranı oldum ki, bu çıraq bütün dünyanı işıqlandırsın. Əgər bu yazdığımdan bir qətrə şeh Xaqaninin qəbri üzərinə düşərsə, Şirvan torpağından göyərti əvəzinə şeir bitər. Əgər bu sözlərimi Dehlidə Xosrov eşidə bilsəydi, o, örtülü xəzinələrə bir yol tapardı. Əgər bunu Caminin türbəsi üzərində bir dəfə oxusalar, onun türbəsinə bütün Xorasan əhli ziyarətə gələr. Əgər bu sözlərimi Süheyli görsəydi, onu on dörd gecəlik ay kimi nöqsansız və bədr görərdi. Mənim şeirim hamıya yol göstərmək iqtidarına malik olduğu üçün onun adını “Minhacül-hüda” qoydum.

Çox keçmədi, Zənd xanədanına mənsu olan Kərim xanın oğlu Movlana Misali İbrahim, Xaqaninin yenə bu qəsidəsindən mütəəssir oldu.O da “Ayinyeyi-geytinüma” adlandırdığı 184 misralıq qəsidəsini belə başladı:

“Allah evinin eşqi müəllimdir, ürək onun məktəb xəzinəsidir. Təqdirin xətti lövh yazılarıdır, uşaqlar onun məşq edənləri; hər kəs qoca oldusa onu mürşid hesab etmək olmaz. Hər Musanın adına Kəlimüllah deyilməz”.

Maraqlı burasıdır ki, Movlana Misali bu qəsidənin axırlarında hər kəsdən qabaq Xosrov Dəhləviyə təşəkkür edir ki, o, Xaqani tərzini hamıdan tez mənimsəyib başqalarına bu tərz üçün yol açdı. O deyir: “Xosrovun pak ruhuna min dəfə afərinlər olsun. Onun eşq və həvəsinə, zövqünə isə yüz min dəfə əhsən ki, Misali onun şeirləri ucundan o məktəbin bir küncündə özünə yer tapıb savadlandı.İndi onu əcəmin fəsahət bilən adamları oxuyurlar ki, bəlkə bu qəsidə bir təhər o böyük həssanın (Xaqaninin – M. S.) qulağına çatsın. Xosrovun ruhu­nun feyzindən bu qəsidə elə yarandı ki, əgər Xaqani sağ olsaydı səmimi qəlbdən razılıq edərdi”.

Xaqaniyə nəzirə yazan şairlər silsiləsindən olan Movlana Dehxarqanini əsasən sufizm düşüncələrilə dolu olan 188 mis­ra­lıq qəsidəsinin bir yerində belə deyir: “Hər əsrdə dünyanın Xaqani və Xosrov kimi əqilli adamları bu cür həkimanə sözlər çox demişlər. Lakin söz dəryası bitməmişdir. Hamı dedi, lakin bu sehirli dərya nə artdı, nə də əksildi.Görəsən bu nə cür dəryadır ki, onun nə əvvəli və nə sonu görünür”.

Öz sənəti və şairliyi barədə olduqca yüksək fikirdə olan, bir çox şairləri bəyənməyən və əsrinə meydan oxuyan Movla­na Seyid Məhəmməd Ürfi Şirazi də Xaqaniyə nəzirə yazan şairlər silsiləsindən kənarda qala bilmədi.⁶ O da “Ümmani-cəvahir” adlandırdığı 182 misralıq olduqca abidar qəsidəsini yenə ustad Xaqani kimi başladı:

“Mənim qəlbim eşq bağbanıdır.Heyranlıq onun gülüstanı­dır.Onun bağının darvazası əzəliyyətdə, xiyabanının sonu əbədiyyətdədir”.

O, bu qəsidədə bütün özündən qabaq gələn nəzirə yazan­ların heç birini yad etmir və ancaq Xaqaniyə müraciət edərək deyir: “O Xaqani ki, İsa nəfəsi arzsusunda idi, budur mən səbanın köməyi ilə bu nəfəsi onun üçün Şirvana göndərirəm...”

Əldə olan əsərlərə əsasən demək olar ki, Xaqaninin bu qəsidəsinə müxtəlif dövrlərdə 38-ə qədər nəzirə yazılmışdır. Bunların içərisində çox maraqlı olan daha birisini qeyd etməklə kifayətlənirəm. O da Movlana Əbülqasim Şirazi Əmirinin “Ənvar-ül-üyun” adlı qəsidəsi 348 misralıq böyük bir qəsidədir. Əmirin bu qəsidəsi belə başlayır:

“Mənim qəlbim Allah evidir və doqquz fələk onun barigahıdır.Göylərin ən yüksək qatı onun eyvanı və Cəbrail onun qapıçısıdır”.

Sonra Xaqaniyə nəzirə yazanların adlarını bir-bir sayaraq deyir:

“Mənim bu qəsidəmi gözüaçıq adamlar Şirvana aparsalar, Xaqani onu İsfahan sürməsi kimi gözlərinə çəkər... Əgər o Gəncə nazimi (yəni Nizami Gəncəvi-M.S.) mənim bu xuraman misralarımı görsə, beş xəzinəsini onun ayaqlarına səpər.Onu Dehliyə aparıb Xosrova göstərsələr, o, iftixar üçün bu qəsidəni bir əklil edib başına çələng kimi qoyar. Nami bu aynaya baxsa haqqın nurunu orada görər... Əgər Xacu bunu oxusa mənim təbimə əhsən və afərin söyləyər. Əgər Kəmaləddin İsfahani bu qəsidəni görsə məni həssan hesab edib tərifə başlar. Çox şükürlər olsun ki, Allahın mərhəmətindən Əmirinin ruhu da o pak dərgahın nurunun feyzindən cila tapdı”.⁷

Bu qəsidədən belə ehtimal etmək olar ki, Xaqaninin “Miratüs-səfa” adlı qəsidəsinə Nizami nəzirə yazmışdır.Zira Əmiri qəsidənin banisi olan Xaqanidən sonra Nizaminin adını çəkir.Nizaminin “Xəmsə” sindən başqa 20 min beytdən ibarət bir divanı (qəsidə, qəzəl və rübai) olduğunu və həmin divanın bu günə qədər tarixin qaranlıqlarında itib batdığını nəzərə alarsaq, Nizaminin bu qəsidəyə nəzirə yazmış olduğunu ehtimal etmək mümkündür.

Nizaminin Xaqaniyə nəzirə yazdığına aşağıdakı dəlillər də bəraət qazandırmaqdadır. Bütün bu nəzirələrdən bəlli olduğu üzrə Xaqaniyə nəzirə yazan sonrakı şairlər öz qəsidələrində ancaq Xaqani nəzirəçilərinin adlarını qeyd etmişlər. Zira bu əsərlərdə XII əsrin məşhur şairlərindən Əbül-Üla Gəncəvi, Zahir Fariabi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləkani, Zülfüqar Şirvani və başqalarının adları çəkilmir. Eyni zamanda nəzirə­lərdə sonrakı əsrlərdə olduqca böyük sənət zirvəsinə yüksəlmiş Sədi və ya Hafiz Şirazi də yad edilmir. Güman etmək olmazmı ki, Əmrinin əlində Nizaminin Xaqaniyə nəzirə olaraq yazdığı qəsidə mövcud imiş!

Digər tərəfdən məlumdur ki, Xaqaninin vəfatı zamanı şeir aləmi ona matəm saxlarkən Nizami də kədər dolu yanıqlı bir qəlb ilə bu sevdiyi sənətkara mərsiyə demişdir. Təəssüf ki, Nizaminin 20 min beytlik başqa qəsidə və qəzəlləri kimi bu mərsiyə də tarixin qaranlıqlarında itib batmış və bundan əlimizə yalnız ikicə misra gəlib çatmışdır. O demişdir:
همی گفتم که خاقانی دریغا گوی من باشد

دریغا من شدم اکنون دریغا گوی خاقانی

“Hey deyirdim ki, Xaqani mənim mərsiyəçim olsun, təəssüflər olsun ki, indi mən Xaqaninin məriyəçisi oldum”.

Xaqaninin “Miratüs-səfa” adlı qəsidəsinə Şah İsmayıl dövrünün məşhur şairlərindən Movlana Məcd “Töhfətül əhbab”, Molla Ədhəm Vaiz Xəlxali “Xirədnamə”, Movlana Aşiqi “Məzhəruz-zat” Əmiri Haşimi öz “Misbahül-bəqa”, həmçinin Pirzadə Kazımi, Zərkeş İsfahani, Hacı Mirzə İbrahim Bidil kimi şairlər də nəzirələr yazmışlar.

Xaqaninin yenə bir çox böyük şərq şairləri tərəfindən tən­zir edilən başqa əsərlərindən, onun Şirvanşah Əhsitan tərəfin­dən həbsə salındığı zaman yazdığı “Həbsiyyəsini” göstərmək olar. Xaqaninin həbsdə yazdığı qəsidələrindən birisi belə baş­layır:
صبحدم چون که بندم آه دود آسای من

چون شفق درخون نشیند چشم شب پیمای من

“Səhər-səhər mənim ahım duman kimi yüksəlir və gecə nalələrim şəfəq kimi qan (dəryaları) içərisində qərq olub gedir” (“D”, səh.327).

Bu qəsidəyə əlimizdə olan sənədlərə əsasən 16 Hind və İran şairi nəzirə demişdir. Onlardan ancaq ikisini nümunə üçün göstərməklə kifayətlənmək olar. Bunlardan birisi Kaşanda təvəllüd edib Hindistanda vəfat edən məşhur “Fərhəngi-süruri” müəllifidir. Süruri Xaqaniyə nəzirə olaraq yazdığı qəsidəni də belə başlayır:

صبح چون مژگان گشاید چشم جیحون زای من

گرهر خورشید ماند درته دریای من
“Səhər-səhər ceyhun yaradan gözlərim kirpik açarkən günəşin gövhəri mənim dəryama qərq olub gedər”.

Bu şeirdə Süruri özünü Xaqaninin canişini hesab edərək deyir: “Mən də aslan şahın zindanına salınmış Xaqani canişi­niyəm. Mənim də gözlərim öz üstümə gövhər çiləməkdədir...”

İkincisi olduqca təkəbbürlü və qürurlu əfqan şairi İbni-Hüssam Şəmsəddin Məhəmməddir. O da Xaqani təsirindən qurtara bilməyərək eyni vəzn və qafiyədə yazdığı qəsidənin bir yerində Xaqaninin doğrudan da məna yaradan söz ustadı oldu­ğunu etiraf etməli olur. O belə deyir: “Doğrudur, məna aləmin­də Xaqani söz ustadı olaraq tanınmışdır, lakin o, mənim qaba­ğımda şagirdliyə layiqdir” (?).

Xaqanin bu qəsidəsinə müxtəlif şəhərlərdən müxtəlif nəzi­rə­lər yazmışlar. O cümlədən Movlana Ürfi Şirazini, Molla Hə­sən Kaşini, Movlana Qəzali, Movlana Şani Təkli, Həkim Şə­fayi İsfahani, Movlana Fərdi Ərdəbili, Xacə Hüseyn Sənai, Movlana Zəki Həmədani, İsmət Buxarai, Movlana Məani, Əmir Məğribi Kaşani, Rəşidulla Təbrizini göstərmək olar.

Xaqaninin:
ما فتنه بر توایم تو فتنه بر آینه

مارا نگاه در تو ترا اندر آینه

mətləli qəsidəsinə Xacə Hüseyn Sənai, Həkim Şəfayi, Rəşi­dulla Zərgər Təbrizi, Movlana Vəli Dəsti-bəyaz, Movlana Qəzali, Movlana Şani Təkli, Qiyas Həlvayi, Movlana Katibi nəzirə yazmışlar.

Həmçinin onun:

در ساحت زمانه زراحت نشان مخواه

تر کیب عافیت زمزاج جهان مخواه

mətləli qəsidəsinə, Molla Zərifi Hirəvi, Movlana Ürfi Şirazi, Molla Fərdi Ərdəbili və başqaları nəzirələr söyləmişlər.

Lakin heç şübhə yoxdur ki, 7 əsr boyu özünü Xaqaniyə oxşatmaq istəyən şairlər silsiləsindən ən çox təsirə məruz qa­lan XIX əsrdə Nəsrəddin şah Qacarın saray məddahı, İran klassik poeziyasının son müqtədir şairi şirazlı Qaanidir. Qaani bir neçə cəhətdən özünü Xaqaniyə bənzətməyə haqlı idi. Hər şeydən əvvəl Qaani öz ruhi etibarilə yüksək təmtəraqlı, təntə­nəli və gurultulu sənət yaradıcısı olduğu üçün, Xaqani sənət­karlığının, onun bu sahədə özünəməxsus tərzi ifadəsini öyrən­məli idi. O da Xaqani kimi saraya dəvət olunmuşdu. Xaqani Mə­nuçöhr İbn Firudin adı ilə müləqqəb olduğu kimi, o da Qaan Nəsrəddin şahın adı ilə Qaani adlanmışdı. Xaqaniyə əmisi Kafiyəddin Ömər İbn Osman tərəfindən Həssani Əcəm adı verildiyi kimi, Qacar Məhəmməd şah tərəfindən Qaaniyə də bu ad verilmişdi. Qaani yaradıcılığına az yaxından tanış ol­maq məqsədilə bu yazıçının sənəti üzərində bir az durmaq lazım gəlir.

“Asari-Əcəm” müəllifi, Qaani haqqında aşağıdakı sözləri deyir:

“Adı Mirzə Həbibdir.Şirazlı Mirzə Gülşənin xələfidir. Təhsilini məktəbi-müqəddəsdə alıbdır. Məntiq, hikməti-ilahiy­yə, kəlam, həndəsə, heyət, hesab, nücum və sairə elmlər sahə­sində yüksək dərəcəyə çatmışdır.Nəhayət o, öz müasirlərindən üstün mövqe tutdu və şah yanında hamıdan çox hörmətlə layiq olaraq “Həssani-Əcəm” ləqəbini aldı.Onun söz sənətinin səsi və fəsahəti dünyanın hər yerinə yayıldı və divanı bir neçə dəfə təb olundu” (səh. 430).

Hind alimi məşhur Şibli Nemani də Qaani haqqında eyni fikirdədir:

“Qaani İranın bugünkü (XIX əsr – M.S.) böyük şairlərin­dən biridir. Onun tərzi-ifadəsindəki səlasət və fəsahət, söz rəvanlığı, onun qüdrət və məharətini nümayiş etdirən başlıca cəhətlərdən sayılır. O, hər mövzunu o qədər sadə və aydın bəyan edir ki, elə bil iki nəfər gündəlik söhbətə girişirlər” (“Şerül-Əcəm”, 5-ci cild, səh. 13).

Sovet şərqşünası Y.N.Marr⁸ Qaani haqqında belə yazır:

“Doğrudan da, Qaanini diqqətlə oxuduqda, Xaqanini yaxşı başa düşə bildiyini və onu çox sevdiyini sezmək mümkündür. Qaani, Xaqanini bütün başqa şairlərdən yüksək tutmuş və ondan çox şey öyrənmişdir.İmzanın özü belə bunu sübut edən dəlillərdən biridir”.

Bu böyük şairin özünü Xaqaniyə bənzətdiyini və Xaqaniyə bənzəyə bilməsilə nə qədər iftixar etdiyini özü etiraf etmişdir.

Qaani Şücaus-Səltənəyə yazdığı qəsidədə belə deyir:

شاها به قاآنی نگر – خاقانی ثانی نگر

نی روح خاقانی نگر – اینک بگفتار آمده

“Şahım, bir Qaaniyə bax, onun simasında ikinci Xaqanini gör. Yox, Xaqaninin ruhuna bax ki, budur dilə gəlmişdir (“Divan”, səh.338).

Bu qəsidə eynən 7 əsr əvvəl Xaqaninin Şirvanşah Cəla­ləddin Əhsitanı bayram münasibətilə təbrik etdiyi zaman yazmış olduğu qəsidənin təqlididir. Xaqani həmin qəsidəni bu mətlələ başlayır:

عید است و پیش صبحدم مژده بخمار آمده

بر چرخ هوش از جام جم یک نیمه بیدار آمده

Sonra Xaqani deyir:
عید همایون فرنگر سیمرغ زرین پرنگر

ابروی زال زر نگر بر فرق کهسار آمده

Xaqanidə bu cür misralar çoxdur və göründüyü kimi Qaani tam mənası ilə bu şeirin təsiri altında qalmışdır.

Yaxud Qaaninin indi də dillərdə əzbər olan:

ساقی بده رطل گران زان می که دهقان پروره

انده برد غم بشکرد شادی دهد جان پروره

beyti ilə başlayan qəsidəsi Xaqaninin yenə Şirvanşah Cəlaləd­din Əhsitana yazdığı:
امید عدلش ملک را چون عقل درجان پروره

خورشید فضلش خلق را چون لعل درکان پروره

mətləli tərcibəndinə nəzirədir.

Qaani özü bunu danmır, bəlkə, əksinə, o, özünü Xaqaniyə oxşatmaqla fəxr edir. Bütün keçmiş istedadlı və məşhur şairlər içərisindən Qaani ancaq iki nəfəri özünə ustad saydığını qeyd etmişdır: bunlardan birisi məşhur Ənvəri, digəri Xaqanidir.

O deyir:

“Keçmiş ustadlardan mən ikisini bəyənib ardlarınca get­dim.Birincisi Ənvəri, sonra isə əsrinin alimi Xaqanidir” (“Divan”, səh. 360).

Bu şeirdən və ümumiyyətlə Qaani küliyyatını ehtiva edən əksər qəsidələrdən aydın olur ki, Qaani Ənvəridən daha çox Xaqaninin təsiri altında qalmışdır. O, Şirvanşah Əhsitanı şöh­rət­ləndirmək sahəsində Xaqani sənətkarlığının rolunu anlaya­raq belə deyir:

“Xaqani kimi zəkalı bir məntiqə malik olan adama layiq olardı ki, gələcək zəmanələr üçün Şah Əhsitanın dastanını yazmış olsun” (“D”, səh.295).

Qaani öz şeirlərinin Xaqani tərəfindən oxuna bilməsini arzulayaraq başqa yerdə deyir:

“Əgər bu şeirin avazəsi Şirvan torpağından keçərsə, Xa­qaninin ruhu Qaanidən çox razı qalmış olar” (“D”, səh. 191).

“Onun yaxşılıq eləyən əlini tərif üçün Əfzələddinin (Xaqa­ninin – M.S.) pak ruhu Şirvan torpağından alqışlar gətirər” (“D”, səh. 123).

Bu ümumi təsirdən başqa Qaani də özünə qədər başqa müqtədir sairlər cərgəsindən geri qalmaq istəməyərək Xaqani­nin “Miratüs-səfasına” dəxi nəzirələr yazmışdır:

شها چون درفشان گردیده درمدح تو قاآنی

بود خاقانی ایام خاک پارس شروانش

“Ey mənim şahım, indi ki Qaani sənin mədhin üçün dürr səpməyə başladı, o, öz zəmanəsinin Xaqanisi olar və bu fars torpağı Şirvana çevrilər” (“D”, səh. 224).

Burada fars torpağının vətənpərvəri olan Qaaninin dili ilə, Xaqaninin sayəsində Şirvan torpağı bu şərafətə minir və fars torpağından üstün tutulur.

Qaani dərdə-qəmə düşdüyü vaxtlarda da Xaqani kimi iztirab çəkir və öz ələmlərini Xaqaninin “Həbsiyyəsi” vəzn və tərzində ifadə edir:

Qaani deyir:

رود آمون گشت جیحون زاشک جیحون زای من

رشک سیحون شد زمین از چشم خون پالای من

“Mənim ceyhun doğuran göz yaşımın təsirindən Amun çayı Ceyhun oldu.Mənim qan səpən gözlərimin qorxusundan yer Seyhun çayının arzsunu çəkdi” (“D”, səh.332).

Bütün bu yuxarıda dediklərimizdən o məna çıxır ki, Qaani əslində Xaqani peyrəvilərindən birisi olub, Xaqaninin sənət qüdrətindən dərs və ilham alaraq onun kimi yazmağa və yaratmağa çalışmış və bununla da iftixar etmişdir.

Böyük Azərbaycan şairinin Yaxın Şərq ədəbiyyatına təsiri Qaani ilə bitmir. O XX əsrin qabaqcıl İran şairlərinə, o cümlədən inqilabi ruha malik olan coşqun ilhamlı Mirzadeyi Eşqiyə də təsirsiz qalmamışdır.

Mirzadeyi Eşqi bəlli olduğu kimi azadlıq sevən İran gənc­lərinin Rza şah istibdadına qarşı mübarizə aparan və bu müba­rizədə qəhrəmancasına şəhid olan mütərəqqi, istedadlı qələm sahiblərindən idi. O, öz sözlərini qorxmadan söyləyən və xal­qı­nı azad və mədəni görmək istəyən yüksək bir qəlbə malik idi.Bu gənc də Rza şah tərəfindən qaranlıq həbsə düşdüyü zaman Xaqaninin məşhur “Miratüs-səfası” tərzində:

خوشا اطراف تهران و خوشا باغات شمرانش

خوشا شبهای شمران و خوشا بزم مقیمانش

mətləli “Həbsiyyəsini” yazır:

Nakam Eşqi, Xaqaninin təkcə bu qəsidəsindən mütəəsir olmamışdır, o, eyni zamanda Xaqaninin məşhur və dərin fəlsəfi əsəri olan “Mədain xərabələrindən” də mütəəsir olmuş və özünəməxsus bir qabiliyyətlə yeni tərzdə səhnələşmiş bir “Mədain xərabələri” yazmışdır (“D”, səh.25).

***
Xaqaninin yaradıcılığı hələ dərindən öyrənilməmişdir. Onun başqalarına təsiri, çox güman, daha geniş və dərin ol­muş­dur.

Xaqani elə bir dəryadır ki, oraya atılan bacarıqsız üzgü­çülər tez qərq olub gedər. Lakin mahir qəvvaslar bu dəryadan misli görünməmiş incilər tapıb çıxararlar. Çünki Xaqanidə elmin və sənətin hər bir sahəsinə aid məna tapmaq müm­kündür. O təsadüfi olaraq deməmişdir: “O hansı elmdir ki, mənim əqlim onu dərk etməmişdir.Məni sınaqdan keçir ki, əsərlərimi görüb dərk edəsən” (“D”, səh.295).

Мягаля илк дяфя «Низами» мягаляляр топлусунун дюрдцнжц китабында (Бакы: Азярняшр, 1947, с.174-192) няшр олунмуш­дир.