N. Turniyozov A. Rahimov O‘zbek tili

Mana, ana so‘zlari ham masofa ko‘rsatishga ko‘ra farqlanadi. Masalan, mana so‘zi ko‘rsatish olmoshlari bilan birikib kelganda yaqindagi narsani, ana esa uzoqdagi narsani ko‘rsatadi. Mana, ana so‘zlari o‘sha olmoshi bilan yonma-yon kelishi mumkin. Bunday vaqtda qo‘shma olmosh emas, alohida so‘z sifatida ishtirok etadi. Masalan: O‘sha ishlarning natijasi mana, gapida o‘sha aniqlovchi, mana esa kesimdir.

Mana so‘zi bu, shu olmoshiga qo‘shilib, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan narsa yoki belgini ko‘rsatadi: Mana bu qilingan ishlarning hisoboti. Mana bu shu yerda oldirgan suratlari.

Ana so‘zi ham bu, shu (ba’zan u) olmoshlari bilan birga qo‘llanib, so‘zlovchidan nariroqda bo‘lgan narsa, shaxs yoki belgini ko‘rsatadi: Biz ana shu maktabda o‘qigan edik.

Mana, ana so‘zlariga bu, u olmoshlari qo‘shilganda fonetik o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin: manavi, anavi. ertaga anavi olti otning birovini minib kelayin. (E. Jumanbulbul).

Ko‘rsatish olmoshlari ot, sifat va ravishlar o‘rnida qo‘llanadi: a) ot o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari otlar kabi shaxs yoki narsalarni ularga ishora qilish orqali nomlaydi. A’zamjon bilan Toshkentda kurishgan edim, o‘sha gapirib berdi (A.Q).Bularning ishi- qiyin ish.; b) sifat o‘rnida ishlatiladigan ko‘rsatish olmoshlari ot va otlashgan so‘z oldidan kelib, uning belgisini ifodalaydi: Sen bizga eng rostgo‘y, eng vijdonli odam bo‘lganing uchun ham keraksan. Buni u qizga ham bildirib qo‘y (P.Qodirov); d) shu, o‘sha olmoshlari takror holda qo‘llanib, ravish o‘rnida ishlatiladi: O‘sha-o‘sha kampir bilan G‘afforjon biznikida qolib ketdi. (A. Q)

Ko‘rsatish olmoshlari –day, -cha affikslarini olgan holda sifat va ravish o‘rnida ishlatiladi va narsa, harakatning belgisini, belgining belgisini bildiradi: shunday kishi, bunday odat, ushanday uylar; bunday ushlang, shunday turing; shunday yaxshi odam, bunday chiroyli bino, bunday tez yozish.

Ko‘rsatish olmoshlari ko‘pincha juftlanib yoki takrorlanib qo‘llanadi:

1. Shu, o‘sha olmoshlari takrorlanib, qo‘yidagi xusu-siyatga ega bo‘ladi: a) payt ma’nosini bildiradi: Shu-shu xo‘jalikning ishi yurishib ketdi. b) «bir xil», «qadimgicha» degan ma’noni bildiradi:-Tursunoy tuzukmi? -O‘sha-o‘sha, opajon (As.M.).

2. U, bu olmoshlari juftlanib, quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: a) u olmoshi oldin, bu esa keyin keladi. Juftlangan ko‘rsatish olmoshlari bosh, tushum, chiqish va jo‘nalish kelishik shakllarida ko‘proq. shaxs, narsa ma’nosini bildiradi: Do‘kondan u-bu olib keldim. Hozir nafaqadaman, uyda unga-bunga qarayman; b) o‘rin-payt kelishigi shaklida qo‘llanilib payt yoki o‘rin ma’nosini bildiradi: Unda-bunda biznikiga ham kelib turing. O‘rik unda-bunda gullabdi.

Ko‘rsatish olmoshlari kun, yil, payt, zamon kabi otlar, yoq, tomon, yer so‘zlar bilan birga qo‘llanib, payt yoki o‘rin ravishga ko‘chadi: shu kuni, shu yili, shu zamon, bu yoqqa, shu yerda, u tomonda.

Ko‘rsatish olmoshlari gapda quyidagi vazifalarda keladi: a) ega: Mustaqillik. Bu-biz uchun katta sharafdir; b) tuldiruvchi:Shularni odam yaratgan, ularda odam qo‘lining izi bor. (S.Ahm.); d) aniqlovchi: Qiz go‘yo o‘sha devordagi surat ichidan chiqib kelayotgandek tuyulardi. (M.Qoriyev); e) hol: Hayotga doim tabassum bilan boq, ana shunda hayot Senga do‘stona qo‘l cho‘zadi; f) kesim: Niyatim ham shu edi. (S. Ahm.)

Bundan tashqari, ko‘rsatish olmoshlari ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z vazifasida ham qo‘llanadi: U shuni tushundiki, Zamira telefonda eshitgan muhim bir gapni aytmadi. (P.Q.) Shunday ajoyib odamlar bo‘ladiki, ularni mansab ham, shon-shuhrat ham o‘zgartirmaydi.(H.G‘)