Nasimxon rahmonov

Adibning tarjima holiga oid kuzatuvlar. Ahmad YUgnakiyning tarjimai holi to‘g‘risida ma’lumot deyarli saqlanmagan. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” asarida Adib Ahmad degan nom ostida unga to‘xtaladi va uning qaysi o‘lkadan ekani, shaxsiyati va jismoniy holati haqida shunday deydi: “Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Aning ishida g‘arib nimalar manquldur (ya’nig‘aroyib voqealar ko‘chirib qoldirilgan). Derlarki, ko‘zlari butov (ya’ni butun) ermishki, aslo zohir ermas emish. Basir bo‘lub, o‘zga basirlardek andoq emas ermishki, ko‘z bo‘lg‘ay va ko‘rmas bo‘lg‘ay.”⁸⁶CHamasi, Navoiy ham Adib Ahmad haqidagi ma’lumotlarni biron tarixiy manabadan olgan. Aks holda, uning shaxsiy hayotiga va fazilatlariga oid quyidagi ma’lumotlarni keltirmagan bo‘lardi: “Ammo bag‘oyat ziyrak va zakiy va zohid va muttaqiy (ya’ni taqvodor, parhizkor) kishi ermish. Haq s.t. agarchi zohir ko‘zni yopuq yaratqandur, ammo ko‘ngli ko‘zin bag‘oyat yoruq qilg‘ondur: lo‘byog‘a (ya’ni o‘yinchoqqa) ilik surtubdur va debdurki, qo‘y bukragiga o‘xshaydur va naxudni bamog‘i bila silab, debdurki, itolgu boshig‘a o‘xshar. Maskani Bag‘doddin necha yig‘och, ba’zi debdurlar, to‘rt yig‘och yo‘l ekan”.⁸⁷

Navoiy mazkur asarida Adib Ahmadning yoshligida – madrasa talabasi ekanligidayoq zukko, donishmand bo‘lgani va el og‘zida doston bo‘lganiga ishora qiladi. Navoiy davom etib yozadi: “Bir kuni Imom A’zam q.r. darsig‘a hozir bo‘lur erkandur va bir mas’ala o‘rganib, bu yo‘lni yayog‘ borur erkandur. Darsda eri saffi ni’ol (ya’ni poygak) erkandur. Naqledurki, Hazrat Imomdin so‘rubdurlarki, shogirdlaringiz arosida qaysidin andoqki ko‘nglunguz tilar, rozisiz? Bovujudi (ya’ni shunday bo‘lsa ham) Imom Muhammad va Imom Abu YUsuf r. va alarning abnoyi jinsi (ya’ni tengqurlar) va hamsabaqlari. Imom q.s. debdurki, bori yaxshidurlar. Ammo ul ko‘r turkki, saffi ni’olda o‘lturur va bir mas’alani mazbut qilib (ya’ni xotirda saqlab), to‘rt yig‘och yo‘l yayog‘ kelib borur, andoqki kerak ul tahsil qilur.”

SHundan so‘ng Navoiy Adib Ahmadning chuqur ma’noli hikmatlari turkiy xalqlari orasida nihoyatda mashhur bo‘lgani to‘g‘risida dalillarini keltiradi va garchi “Hibatul-haqoyiq” asarining nomini tilga olmasa ham, ikki bayt keltiradi: ”Va aning tili turk alfozi bila mavoizi nasoyihqa (ya’ni pandu nasihatlar, o‘gitlarga) go‘yo (ya’ni gapiruvchi va biyron so‘zlovchi) ermish. Xeyli elning muqtadosi (ya’ni ergashtiruvchisi, imomi) ermish. Balki aksar turk ulusida hikmatu nuktalari (ya’ni nozik ma’noli so‘z, ma’nosi chuqur so‘z) shoe’dur (ya’ni yoyilgan, tarqalgan, mashhurdir). Nazm tariqi bilan aytur ermish, aning favoididindur (foydaliligidandir):

Ulug‘lar ne bersa emasman dema,

Ilik so‘n, og‘iz ur, emasang ema!
Va ham aningdurkim:
So‘ngakka ilikdur, eraanga bilik,

Biliksiz eran ul so‘ngaksiz ilik”.⁸⁸

Adib Ahmad haqida Navoiy keltirgan dalillar afsonaomuz mazmunni ifodalaydi. Navoiy keltirgan naqlda Adib Ahmad Imom A’zamning eng yaxshi shogirdlaridan biri, Imom A’zamdan tahsil olgan tolibi ilm sifatida talqin qilingan. Abdurauf Fitrat bunga aniqlik kiritgan. U Imom A’zamning hijriy 150 yili vafot etganini, “Hibat ul-haqoyiq” hijriy ikkinchi asrda (“Qutadg‘u bilig” va “Devonu lug‘atit-turk”dan uch asr burun) yozilganini qabul etishga imkon yo‘qligini ta’kidlagan edi. Fitrat uchun eng asosiy dalil – “Hibat ul-haqoyiq”ning til va uslub tomondan “Qutadg‘u bilig”ga yaqinligidir. “Hibat ul-haqoyiq” til va uslubiga ko‘ra, “Qutadg‘u bilig”dan bir-ikki asr keyin yozilgan.⁸⁹ Fitrat asosiy dalil sifatida “Hibat ul-haqoyiq” bag‘ishlangan Dod Spohsolor bekning kimligi va u yashagan davrni oladi. Dod Spohsolor bek haqida fors shoirlaridan Sayfi Isfarangiy (581\1185 -666\1268) devonida ma’lumot bor. Dod Spohsolor bek Sayfi Isfarangiy zamonida yashagan Farg‘ona hokimidir.⁹⁰

Navoiyning “Munshaot” asarida Mirzo Badiuzzamonga yozilgan bir maktub bor. Badiuzzamon otasi Husayn Boyqaroga qarshi isyon ko‘taradi. Navoiy Badiuzzamonga nasihat tariqasida maktub yozar ekan, Adib Ahmadning quyidagi to‘rtligini keltiradi:

Otadin xato kelsa, ko‘rma xato,

Savob bil xato qilsa dag‘i ota.

Seni yuz balodin qutqarg‘ay Xudo,

Otaning xatosin bilgil savob.⁹¹

Adib Ahmad “Hibat ul-haqoyiq”da ham o‘zi haqida quyidagicha ma’lumot beradi:

Adib Ahmad otim, adab, pand so‘zim,

So‘zum munda qolur, borur bu o‘zum.

SHuningdek, “Hibat ul-haqoyiq”ning muallifi haqidagi ayrim izohlar, tushuntirishlar bu asarni ko‘chirgan kotiblar tomonidan ham kiritilgan. Jumladan, asarning bir qo‘lyozmasida Adib Ahmad haqida quyidagicha ma’lumot berilgan:

Otasi oti Mahmudi YUgnakiy,

Adib Ahmad o‘g‘li, yo‘q ul hech shaki.

Adibning eri oti YUgnak erur,

Safoliq ajab er, ko‘ngullar yorur.

Adiblar adibi fozillar boshi,

Go‘hartin so‘z aymish, adin so‘z boshi.

SHuningdek, asar qo‘lyozmasiga kotib tomonidan yozilgan izohda shunday misra bor:

Tug‘a ko‘rmas edi adibning ko‘zi.

SHoirning ko‘zi ojiz ekani to‘g‘risida Navoiy bergan ma’lumot, qolaversa, “Hibat ul-haqoyiq”ni ko‘chirgan kotiblar bergan ma’lumotlardan shu narsa anglashiladiki, asarni adib og‘zaki aytib turgan va biron kotib yozib olgan.