Nazariy fizika kursi

z
o'qi bo'ylab siqilib taqsimlangan bo'ladi
(disk).
117

---

Bir komponentali momentga ega bo'lgan kvadrupolning potensialiJ 
ni (5.37) va (5.49) ga muvofiq aniqlaymiz:
u
=-
D
1
/
r
4 1
1
r
5
-
r 3 
J
(5.50)
Simmetriya o'qi (z o'qi) bilan kuzatish nuqtasining radius-vektori 
r
orasidagi burchak 
в
bilan belgilansa: 
cos в = z / r ,
3 D
V
2
= I 3 ( 3 c o s
2
9 - l ) . 
(5.51)
4 r
3
Bu formula tatbiqiy ahamiyatga ega, masalan, atom yadrosining shakli 
o'rganilganda uning kvadrupol momentini bilish g'oyat muhimdir. Atom 
yadrosining kvadrupol momentga ega bo'lishi, uning shakli sferadanl 
farq qilishini bildiradi.
Yuqoridagilarga o'xshash (5.20) ifodadagi keyingi hadlarni ko'rishnM 
davom ettirsak, yanada yuqori tartib momentlarni hosil qilamiz. Shunl 
day qilib ko'rdikki, bir-biriga nisbatan biror masofaga siljitilgan ikkita 
qarama-qarshi ishorali zaryadlar sistemasi dipolni hosil qiladi. BirJ 
biriga nisbatan biror masofaga siljitilgan qarama-qarshi yo'nalishga 
ega bo'lgan ikkita dipol kvadrupolni hosil qiladi. Bir-biriga nisbatan 
biror masofaga siljitilgan va mos ravishda qarama-qarshi bo'lgan ikkita 
kvadrupol sistema 
oktupol
ni hosil qiladi. Bu yerda keltirilgan ayrim 
sistemalar n-tartibli multipol deb ataluvchi sistemaning xususiy holi 
laridir. Zaryad - nolinchi tartibli multipol, dipol - birinchi tartinli 
multipol, kvadrupol - ikkinchi tartibli multipol va hokazo. Bu fikrlarni 
umumlashtirib quyidagi xulosaga kelamiz. Bir-biriga nisbatan biror 
masofaga siljitilgan va mos zaryadlari qarama-qarshi bo'lgan ikkita