Nazariy fizika kursi

Yopiq sirt b o‘yicha elektr
m aydon oqimi, shu sirt bilan chegaralangan sohadagi t o ‘liq
zaryad m iqdoriga proporsional b o ‘lib, ularning joyla shishiga
bog‘liq em as.
Proporsionallik koeffitsienti gauss birliklar sistemasida 
4я ga teng.
Maksvell tajriba natijalarini tartibga solib ularni matematik tengla­
malar ko'rinishida yozganda (4.40)tenglamada oxirgi had b o ‘lmagan. 
Shu hoi uchun uni ixtiyoriy sirt b o ‘yicha integrallaymiz va chap tomoni­
ga Stoks formulasini qo'llaymiz:
va unuig sirkulyatsiyasi kontur tortib turgan sirtdan oqayotgan tok 
kuchi 
I
ga proporsionalligi kelib chiqadi. Ushbu ta’rif Ersted qonuni 
deyiladi. 
Proporsionallik koeffitsienti gauss birliklar sistemasida 
An/ с
ga teng.
Maksvellning fikricha tabiat qonunlari, xususan elektr va magni-
(4.42)
Bu tenglamaga ko‘ra uyurmali magnit maydonni elektr toki hosil qilishi
! 'гщ qonunlari simmetriyaga ega bo'lishi va tugallangan shaklda yozili- 
ski kerak. Ya’ni, tenglamalarda elektr va magnit maydon teng huquqli
99

---

asosda ishtirok etishi kerak. Tajriba natijalarini umumlashtirib yozilggW 
tenglamalarda magnit maydon kuchlanganligining vaqt bo'yicha hosj. 
Iasi ishtirok etadi (4.1), elektr maydon kuchlanganligining vaqt bo'yicha 
hosilasi esa ishtirok etmaydi. Bu holat o ‘sha davrda (4.40) tenglamagl 
oxirgi hadni “qoT da qo'shib qo'yish bilan hal qilindi. Bu te n g la m a n i» 
integral ko‘rinishini yozamiz:
/ я Л
- £ / + £ / . ,
(4.44)
Bu yerda 
Is
siljish toki deyiladi. Uning zichligi
• 
-
47Г 
dt
Siljish toki bevosita zaryadlarning harakati bilan bog'liq emas. Bunday 
hadning tenglamalarda bo'lishini X IX asrning o'rtalarida tajribalarda 
kuzatish mumkin emas edi. Chunki o'sha davrda elektr m aydonninl 
o'zgarish chastotasi kichik bo'lib, uning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgah 
siljish tokini payqash imkonini bermas edi. Faqat 1888 yilda Gers elek- 
tomagnit to'lqinlarning mavjudligini tajribada ko'rsatish bilan siljish 
tokining realligini isbotladi.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, nisbiylik nazariyasiga va umu­
miy prinsiplarga asoslangan nazariyada siljish toki tenglamalarda o'z- 
o'zidan paydo bo'ldi.
Shunday qilib, berk kontur bo'yicha magnit maydon sirkulyatsiyasi 
shu kontur tortib turgan sirtdan oqayotgan haqiqiy (zaryadlarning ha­
rakati bilan bog'liq bo'lgan tok) va siljish toklarining yig'indisini 47t/« 
ga ko'paytmasiga teng. Bu qonun boshqacha qilib ta’riflanadi: