Nəsirov Samir Şakir oğlunun «AZƏrbaycanda müƏSSİSƏLƏRİn vergitutma mexanizmmiNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİqaməTLƏRİ»

Vergilər qaytarılmamaq şərti ilə tutulur. Verginin qayta­rılması yalnız verginin artıq ödənildiyi halda, yaxud hər hansı bir güzəşt nəzərdə tutulduqda mümkündür. Bu isə vergilərin qaytarıl­maması şər­tinə təsir etmir və dövlət tərəfindən birtərəfli qaydada müəyyən edilir.

Vergi pul vəsaitinin birtərəfli hərəkətini ifadə edir və onun prinsipləri mülki dövriyyəyə birbaşa ziddir. Ona görə də, vergi­tutmanın hərəkətverici mexanizmi yalnız məcburetmə ola bilər. Əksər hallarda məcburetmə tədbirlərinə əl atmağa ehtiyac yoxdur, çünki vergi ödəyicisi vergini müstəqil ödəyir. Lakin, müəyyən edilmiş vergitutma qaydaların­dan kənarlaşma olduqda sanksiyaların sadəcə tətbiqi təhlükəsi prak­ti­ka­da real nəticə verir.

Vergi qanunlarına dövlətlə vergi ödəyicisi arasında maliyyə mü­nasibətlərini tənzimləmə vasitəsi kimi baxmaq lazımdır. Onlar vergi ödəyicisinə öhdəlik, dövlət vergi orqanlarına isə – icazə verilən hərəkət dərəcəsini əks etdirir. Verginin məcburi xarakteri vergiyə özəl mülkiy­yəti xəzinədən və onun agentlərinin qeyri-qanuni hərəkt­lərin­dən qoru­ma vasitəsi kimi baxmağa mane olmur. Vergiyə həmçinin və­təndaşlar ilə onların birliyi olan dövlətin qanuni mənafe və hüquq­larını balans­laş­dırma vasiətsi kimi də baxmaq lazımdır.

Yuxarıda gördüyümüz kimi, vergi anlayışına müxtəlif nöq­teyi-nəzərdən (iqtisadi hüquqi, sosial və s.) yanaşmaq mümküqdür. Bu za­man qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq vergitutmanın müxtəlif aspektləri nəzərə alınır. Qanunvericilikdə verginin tərifi bu ödəmənin əsas cəhətlərini göstərmək və bununla da hakimiyyət or­qanlarının hə­min cəhətlərə malik olan ödəmələri müəyyən etmə imkanlarını məh­dudlaşdırmaq məqsədilə verilir. Təcrübədə dövlət orqanları tərəfindən vergi mahiyyəti daşıyan, lakin, vergi adlanmayan məcburi ödəmələrin qoyulması hallarına rast gəlmək olur. «Vergi» anlayışı qanunvericilikdə dəqiq müəyyən edilmədikdə belə halların qanuni olub-olmadığını sübut etmək çətindir.

Vergilərin tərifi Azərbaycanda qanunvericilik qaydasında Ver­gi Məcəlləsinin 11-ci maddəsində belə müəyyən edilmişdir. «Vergi-dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgənin­ki­ləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə, köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir».

Verilən tərifi vergilərin müəyyən edilməsində qanunverici or­qanın müstəsna hüquqa malik olmasını vurğulayır. Göstərilən şərtlər daxilində adından asılı olmayaraq, hər hansı bir ödəmə (mü­kəlləfiyyət, yığım və s.) əgər qanunla qoyulmayıbdırsa qeyri-qanu­ni­dir. İcra haki­miyyəti vergitutma sahəsində qanunlarla idarəçiliyə nisbətən daha sıxı bağlıdır.

Tərifdə o da vurğulanır ki, vergi ödəyicisi vətəndaş deyil, mül­kiyətçidir. Verginin ödənilməsi özəl mülkiyyət hüququndan doğan sosial mükəlləfiyyətdir (borcdur). Özəl mülkiyyət vergi ödəməklə cəmiy­yətin mənafeyinə xidmət edir.

Verginin mülkiyyətçi tərəfindən ödənilməsi həmçinin onu gös­tərir ki, vergi hüququnda bərabərlik heç də hər kəs tərəfindən eyni miqdarda ödənilən can vergisi şəklində təmin edilmir. Mülkiyyətçi vergiyə cəlb edilərkən mülkiyyət ödəyicilərin iqtisadi bərabərliyi kimi düşünülür və öz ifadəsini onda tapır ki, iqtisadi potensial müqayisə edilməklə ödəyicilərin həqiqi vergi ödəmə qabiliyyəti aşkara çıxarılır və əsas götürülür. Bu vergitutmanın əsas qaydalarından biridir.

Vergi münasibətlərinin iştirakçıları dairəsi bütövlükdə ödəyici və dövlətin siyasi-hüquqi münasibətlərindən asılı deyildir. Mülkiyyəti vergiyə cəlb etməklə dövlət özünün vergi suverenliyini bir qayda olaraq, onun ərazisində fəaliyyət göstərən bütün şəxslərin əldə etdiyi gəlirlərə, onun ərazisində yerləşən əmlaka, onun ərazisində özünü göstərən əmtəə və xidmət tələbinə şamil edir.

Tərif onu da vurğulayır ki, vergi gəlir əldə etmək (maliyyə təminatı) məqsədilə qoyulur. Sosial əhəmiyyətli nəticə əldə etmək məqsədilə vergi ödəyicilərinin davranışına təsir göstərmək vergiqoy­mada əsas meyar ola bilməz. Hər bir vergi tənzimləyici rolunu oynamaq qabiliyyətinə malikdir. Onun üçün çox vaxt güzəşt müəyyən edilməsi, ya da əksinə, sərtləşdirmə üsulundan istifadə edilir.

Vergi şəxsin ödəmə qabiliyyətindən çıxış edir və ona vergi öhdəliyi hüdudundan kənarda hərəkət azadlığı verir. Vergi qazan­mağa vadar etmir, yalnız qazancın bir hissəsinə iddia edir. Tən­zim­ləyici vergilər bu prinsipi pozur. Əvəzsiz və qaytarılmamaq şərtilə alı­nan hər növ məcburi ödəmələr vergi deyillər. Məsələn, məhkəmənin hökmü və ya qərarı ilə üçüncü şəxsin və ya dövlətin xeyrinə alınan cərimələr həmin şərtlərə uyğun olsa da vergi deyillər.

Verginin tərifindən görünür ki, vergi alınmasında məqsəd hansısa konkret xərcin deyil, ümumiyyətlə dövlət məsrəflərinin ödə­nilməsidir. Dövlət məsrəflərinin əsas maddələri bu və ya digər mən­bədən asılı ola bilməz. Bu prinsip vergitutmanın əsas prinsiplərindən birinə çevrilmişdir. Lakin, bu qayda məqsədli vergilər qoyulması kimi istisnaya da yol verir.

Vergi bir hüquqi mexanizm olaraq öz qarşısına xərclərin ödənilməsi üçün zəruri olan konkret vəsaitin toplanması kimi birbaşa məqsəd qoymur. Həmin xərclər təbiidir ki, əvvəlcədən planlaşdırılır, lakin nəzərdə tutulan məbləğ vergitutmaya imperativ təsir göstərmir. Toplanan vergilərin məbləği büdcə haqqında Qanunda deyil, vergi haqqında Qanunda müəyyən edilən qaydalardan asılıdır.

Verginin yuxarıda verilən tərifi onu rüsum və yığımlardan ayırmağa imkan verir. Rüsum və ya yığım ödənilərkən həmişə konkret məqsəd (rüsum konkret olaraq nə üçün alınır) və xüsusi mənafe güdülür (Ödəyici ödənişin əvəzli olduğunu bu və ya digər dərəcədə bilavasitə hiss edir). Vergilər də məqsədli ola bilər (məqsədli vergilər), lakin onlar heç vaxt əvəzli olmur.