Nisa Surəsi 77-80

316 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

əti, hətta insanın ətini belə yeyirlər.

Ərəblər dörd ayaqlı heyvanların və digər heyvanların, bu vaxt

siçan və qurbağa kimi heyvanların ətlərini yedikləri kimi boğazlanılaraq

və ya başqa bir şəkildə öldürülən heyvanların ətlərini də yerlər idi.

Bunların xaricində boğulmuş, vurularaq öldürülmüş, yüksək bir

yerdən düşmüş, buynuzlanmış və cırıcı havanlar tərəfindən parçalanmış

kimi hər cür murdar əti yerlər idi. Deyərdilər ki: Siz öz öldürdüyünüz

heyvanın ətini yeyirsiniz də Allahın öldürdüyü heyvanın

ətini yemirsinizmi?! Necə ki indiki vaxtda da bənzəri

sözləri söyləyənlərə rast gəlmək mümkündür: Ikisi də et/ət deyilmi,

aralarında nə fərq vardır? Əhəmiyyətli olan insan bədəninə zərər verməməsidir.

Bunu tibbi və kimyəvi bir dərmanla da təmin etmək mümkündür.

Çünki həzm sistemi baxımından bunlar arasında fərq

yoxdur, deyirlər.

Ərəblər qan da içirdilər. Heyvanların bağırsaqlarını qanla

dolduraraq qızardır, sonra da qonaqlarına ikram edirdilər. Quraqlıq

zamanında dəvələrini iti bir dəmirlə yaralayaraq axan qanını

inciyərdi. Bu gün Müsəlman olmayan bir çox cəmiyyətlərdə qan

içmək məşhur bir ənənədir.

Bütpərəst Çinlilər bu mövzuda məzhəbi ən geniş cəmiyyətdir.

Deyildiyinə görə hər cür heyvanın, itlərin, pişiklərin, hətta

soxulcanların, sədəflərin və digər haşerelerin ətlərini belə yeyirlər.

İslam bu mövzuda orta bir yol izləmişdir. Normal insanın öz təbiətinin

mənimsədiyi, təmiz gördüyü ətləri mübah saymışdır. Sonra

bunu dörd ayaqlı heyvanlar içində qoyun, keçi, mal və dəvə kimi açıqlamış,

at və eşşək kimi bəzi dörd ayaqlıların ətlərinin məkruh olduğunu

ifadə etmişdir. Quşlarda isə cırıcı olmayan, yəni kursağı olan

və qanad çırparaq uçan və pəncələri olmayan quşlar olaraq

açıqlamışdır. Dənizdə yaşayan canlılarda da bir çox balıq növü olaraq

açıqlamışdır. Buna bağlı detallı məlumatlar fiqh kitablarında yer/yeyər

al/götürməkdədir.

Bunun yanında adı çəkilən heyvanların qanlarını, hər cür leşi

və üzərində uca Allahın adı xatırlanmadan kəsilən heyvanları haram

Maidə Surəsi 1-3 .............................................................. 317

etmişdir. Bu yanaşmanın gerisindəki məqsəd, fitrət qanununu, yəni insanın

ət yeməyə olan meylini diriltmək və səhih düşüncəyə, istiqamət

üzrə olan möhkəm öz təbiətə hörmət göstərməkdir. Bu ikisi

[səhih düşüncə və istiqamət üzrə olan öz təbiət], növ olaraq zərərli

olanların, murdar və iyrəndirici qəbul edilənlərin mübah sayılmasının

önündəki təbii maneələrdir.

2- Rəhmət Sifətiylə Uyğun gəlmədiyi Halda, Heyvanların

Öldürülməsi Necə Əmr edilmişdir?

Biri çıxıb belə bir sual yönəldə bilər: Heyvanlar da eynilə insanlar

kimi canlıdır; insanlar kimi işgəncənin, yox meydana gəlin və ölümün ağrısını

hiss edərlər. Bizi istənməyən şeylərdən çəkinməyə, işgəncənin və

ölümün ağrısından qaçınmağa sövq edən özünü sevmə iç motivi,

bu mövzuda bizim duy/eşitdiyimiz ağrını duy/eşidirlər, bizə ağır gələn onlara

də ağır gəlir və bütün nəfslər eyni mövqedədir deyə, öz

növümüzün fərdlərinə ağrımağa yönəldər.

Bu vəziyyət, eynilə digər canlı növləri üçün də etibarlıdır. Elə isə,

bizə acı/ağrılı verən bir üsulla onlara acı/ağrılı verməmiz, onlar baxımından

həyatın dadını ölümün ağrısıyla dəyişdirməmiz, onları ən üstün, ən/en

şərəfli nemətlərdən biri olan var olma, varlığını davam etdirmə nemətindən

məhrum buraxmamız doğru ola bilərmi? Uca Allah, ağrıyanların

ən mərhəmətlisidir. Hər ikisi də ONun tərəfindən yaradıldıqları

halda, ONun rəhməti, insan zövq alsın deyə heyvanın öldürülüşünü

əmr etməklə necə uyğun gəlir?

Buna veriləcək cavab budur: Bu sözlər, duyğuları gerçəklərə və

reallığa hakim etmə növündəndir. Halbuki qanunlarda gerçək məsləhətlər

əsas alınar, qorxu mənşəli duyğular deyil.

Mövzunu açacaq olsaq: Sahib olduğun qabiliyyətlərlə müşahidə etmə

imkanını tapdığın varlıq aləmini araşdıracaq olsan, varlıq

bütününün meydana gəlməs(n)i və varlığını davam etdirmə baxımından universal çevrilmə

qanununa təbii/tabe olduğunu görərsən. Hər şey vasitəsili və ya vasitəsisiz

başqa bir şeyə, başqası da ona çevrilmə imkanına malikdir.

318 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Biri var olursa, mütləq başqası yox olur. Bu yox olmadıqca

bu var olmaz. Maddi aləm, çevrilmələr və dəyişmələr aləmidir.

Diləsən, "yeyənlər və yenilənlər aləmi" də deyə bilərsən.

Söz gelimi yer/yeyər mürəkkəbləri, torpağı yeməkdədirlər, onu özlərinə

əlavə etməklə, özlərinə uyğun və ya özlərinə xas şəkillərə

soxmaqda və onlara formalar verməkdədirlər. Sonra torpaq onları

yeməkdə, yox etməkdədir.

Bitkilər torpaqdan bəslənərlər, hava tənəffüs edərlər. Ardından

torpaq tərəfindən məğlub olar, əsl ünsürlərinə və ilk elementlərinə çevrilər.

Hər vaxt birinin digərinə çevrildiyinə şahid ola bilərik.

Heyvanlar bitkilərdən bəslənərlər, su inciyər və hava tənəffüs

edərlər. Kimi heyvanlar da həmcinslərini yerlər/yeyərlər. Yırtıcı heyvanlar

ovlanaraq ət yeyərlər. Cırıcı quşlar göyərçin və sərçə kimi quşları yerlər/yeyərlər.

Sahib olduğu bəslənmə təchizatı üzündən başqa cür

davrana bilməz. Göyərçin və sərçələr kimi quşlar da hububat dənələri,

ağcaqanad, taxtabiti və iti ağcaqanad yerlər/yeyərlər. Onlar da insanların və

başqa canlıların qanlarından bəslənərlər. Sonra torpaq hamısını yer/yeyər.

Bu halda, varlıqlar aləmi üzərində mütləq suverenliyə sahib,

istisnasız hökmünə təbii/tabe olunan yaranma qanunu, yaradılış qanunu, et/ət

və bənzəri şeylərlə bəslənmə hökmünü qoymuşdur. Sonra varlıq

bütünün fərdlərini buna yönəltmiş, onlara yol göstəricilik etmişdir.

Insanı həm heyvanlardan, həm də bitkilərdən bəslənəcək şəkildə

təchiz edən, bu universal qanundur. Insanın bəslənmə təchizatının

ən qarşısında dişləri gəlməkdədir. Dişlər kəsməyə, qırmağa, dişləməyə

və üyüdməyə uyğun bir şəkildə düzülmüşlər. Qabaqda kəsici dişlər,

arxasında köpək dişləri, onların da arxasında azı dişləri məqsədinə

uyğun bir şəkildə iştirak edərlər. Insan qoyunlar və mallar kimi kəsmə

və dişləmə qabiliyyətindən, yırtıcı heyvanlar kimi də üyüdmə və dişləyə

qabiliyyətindən məhrum deyil.

Sonra ağız bölgəsinə yerləşdirilən və bununla yediyi ətin dadına

çatdığı dad al/götürmə duyğusu və həzm sistemini meydana gətirən bütün orqanlarda

yerləşdirilən istək və arzular, əti arzularlar və iştahları çe-

Maidə Surəsi 1-3 ..................................................................... 319

ker. Bütün bunlar universal hidayətin, yöneltilişin göstəriciləridir.

Yaradılış konqresinin sərbəstlik qərarıdır. Universal hidayətlə, bu hidayətin

təsiriylə ibarət olan/yaranan hərəkəti bir-birindən ayırmaq, birini qəbul

edib digərini inkar etmək mümkün müdir?

İslam fitrət dinidir. Tək hədəfi, insan məlumatsızlığının yox etdiyi fitrətin

əsərlərini yenidən diriltməkdir. Bu səbəbdən yaradılışın işarə etdiyi

və fitrətin nəzərdə tutduğu bir şeyi mübah saymaq bir zərurətdir.

İslam, qanunuma sistemiylə bu fitri hökmü diriltdiyi kimi, yaranma

çərçivəsində qoyulan başqa hökmləri də diriltmişdir. Bəslənmə

barəsində sərhəd tanımazlığı önləyici ünsürlər çərçivəsində buna

toxunduq. Buna görə, ağıl bedensel ya da mənəvi baxımdan zərərli olan

ətlərdən uzaq dayanılmasını nəzərdə tutar. Yenə insan bünyəsinin dərinliklərində

iştirak edən duyul/eşidilər və duyğular, pozulmamış öz təbiətin

murdar gördüyü və iyrəndiyi şeylərdən uzaq dayanmağı lazımlı görər. Bu

iki hökmün əslləri nəticədə gəlib yaranma sisteminin qənaətinə

söykən/dözər. İslam bunları diqqətə al/götürmüş, bədənin inkişafına zərərli olan

ətləri haram etdiyi kimi, insan cəmiyyətinin məsləhəti baxımından

zərərli olan ətləri də haram etmişdir. Üzərində Allahdan başqasının

adı xatırlanaraq kəsilən heyvanların ətlərini, qumar və fal oxları

vs. şeylərlə qazanılan ətləri buna nümunə göstərə bilərik. İslam, öz

təbiətin iyrəndiyi pislikləri də haram saymışdır.

İşgəncə etməyə və öldürməyə mane olması lazım olan ağrıma və

mərhəmət duyğusuna gəlincə, mərhəmətin lətif bir varoluşsal hədiyyə

olduğu şübhə aparmayan bir gerçəkdir. Yaranma qanunu uyğun olaraq

insanın və müşahidə etdiyimiz qədəriylə bir çox heyvanın ruhi

quruluşuna yerləşdirilmişdir. Lakin yaranma qanunu, hər mövzuda mütləq

suverenliyi olsun və mütləq yalnız ona uyğun gəlilsən deyə bu hökmü

qoymamışdır. Bir dəfə yaranma qanununun özü, mərhəməti mütləq

olaraq tətbiq etməz. Elə olsaydı, varlıq aləmində ağrıların, fəlakətlərin,

müsibətlərin və müxtəlif əzabların icazəyə rast gəlinməzdi.

Qaldı ki, insanın sahib olduğu mərhəmət duyğusu, söz gelimi

ədalət kimi mütləq olaraq üstün, fəzilətli bir xarakter deyil. Elə

olsa, zülmündən ötəri bir zalımı, bir günahkarı cəzalandırmamız,

320 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

hücuma misliylə cavab verməmiz uyğun olmazdı. Nəticədə bunda

yerin və üzərindəki varlıqların həlakı söz mövzusu olardı.

Bununla birlikdə İslam, universal yaranma qanununun bir hədiyyəs(n)i

olaraq mərhəmət duyğusunu laqeyd yanaşmamışdır. Ümumiyyətlə

mərhəməti yaymağı əmr etmiş, heyvanları öldürərkən onlara

əziyyət etməyi qadağan etmişdir. Kəsilən heyvanın canı çıxmadıqca

orqanlarının kəsilməsini, dərisinin üzülməsini qadağan etmişdir. -

Boğulmuş və vurulmuş heyvanın edinin haram qılınması da bu

yüzdəndir.- Digər bir heyvanın gözünün qarşısında başqa bir heyvanın

boğazlanılmasını da nəhy etmişdir. Kəsilən heyvanın seqmentinə bağlı

olaraq son dərəcə şəfqətli hökmlər qoymuşdur. Suyun təqdim edilməsini

əmr etmişdir. Daha bunun kimi fiqh kitablarında detallı şəkildə

açıqlanan bir çox hökmü nümunə göstərə bilərik.

Bütün bunların yanında, İslam ağıl dinidir; duyğu dini deyil.

Romantik hökmləri, cəmiyyətin məsləhətinə uyğun olan hökmlərin

üzərinə çıxarmaz. Bunlar arasından yalnız ağılın mənimsədiklərini

əsas al/götürər. Ağla uyğun olduqca romantik hökmlərə etibar edər.

Bu da əslində ağılın hökmlərinə uyğun gəlmək sayılar.

İlahi rəhmət və uca Allahın ağrıyanların ən mərhəmətlisi olması

məsələsinə gəlincə, bunu bilmək lazımdır ki: Uca Allah, ağrıyanı

ağrınılana lütf etməyə itələyən ürək incəliyi, kövrək ürəklilik və romantiklik

mənasında bir rəhmət sifətiylə muttasıf deyil. Bu söylədiyimiz

maddi və cismani bir xüsusiyyətdir. Ulu Allah bundan münəzzəhdir.

Əksinə ilahi rəhmətin mənas(n)ı, uca Allahın hakkedene layiq olduğu

qədər xeyr endirməsidir. Bu səbəblə, bizim əzab saydığımız bir şey

uca Allah baxımından rəhmət, bizim rəhmət saydığımız bir şey də

ONun baxımından əzab ola bilər. Bu səbəbdən sahib olduğumuz virtual

mərhəmət duyğusuna qapılaraq şəriətin nəzərdə tutduğu qanunuma çərçivəsində

əsas məsləhətləri göz ardı etməmiz və ya qanunların reallığa

uyğun olması gerçəyindən güzəşt verməmiz, ilahi hikmət baxımından

caiz deyil.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən bu ortaya çıxır: İslam

heyvanların ətlərinin məğlub et/yeyilməsini sərbəst buraxarkən və bu sər-

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 321

bestliği bəzi qeydlərlə və şərtlərlə məhdudlaşdırarkən, fitrətin əmrlərini

əsas al/götürməkdə və onları əks etdirməkdədir bizə. Allahın insanların

yaradılışına əsas etdiyi fitrəti yəni. Allahın yaratma qanununda

dəyişmə, başqalaşma olmaz. Işte dimdik ayaqda dayanan dümdüz

din budur.

3- İslam Niyə/səbəb Heyvanın Boğazlanılmasını Nəzərdə tutar?

Yuxarıdakı problemin bir davamı olaraq soruşulan bir başqa sual da

budur: Ət yemənin, fitrətin və yaradılış qanununun sərbəst etdiyi bir

xüsus olduğunu qəbul etdik. Görəsən bu mövzuda təsadüf və bənzəri

ölümlərlə yetinilemezmi? Söz gelimi ət yemək üçün heyvanın özbaşına

ölməsi ya da bizim xaricimizdə başqa bir faktorla can

verməsi gözlənilə bilməzmi? Beləcə universal caizliklə, heyvana əziyyət

etməyi və öldürərək işgəncə etməyi xoş qarşılamayan mərhəmət

duyğusunun hökmü bir nöqtədə görüşdürülər; boğazlamağa

və kəsməyə gərək qalmaz.

İkinci hissədəki şərhlər, bu suala da cavab təşkil edəcək

xüsusiyyətdədir. Çünki bu mənada mərhəmət duyğusunun gərəyini

etmək zəruri deyil. Əksinə bu tərz bir mərhəmətin gərəyini

etmək gerçəklərə bağlı hökmlərin etibarsız qılınmasına yol

aça bilər. Kənar yandan İslam, mümkün olduğu qədəriylə növ arasındakı

bu lətif romantikliyin qorunmasına istiqamətli tədbirləri al/götürməkdən

geri qalmamış və bunları tövsiyə etmişdir.

Qaldı ki, mizaçların pozulması və bədənlərin zərərə uğramasıyla

nəticələnən leş və bənzəri şeylərin məğlub olmasıyla kifayətlənmək və yalnız

onları yeməyi mübah etmək, mərhəmət duyğusuyla ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Bütün bunların yanında aradan qaldırılması lazım olan ümumi

bir çətinlik və çətinliyi özü ilə gətirər. [Yalnız leş və bənzərini

mübah etmək, ümumi bir çətinliyə səbəb olar.]

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Ayyaşidə İkrime kanalıyla İbni Abbasın belə dediyi

322 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rəvayət edilər: "Ey iman edənlər..." deyə başlayan heç bir ayə enməmişdir

ki, Əli (ə.s) onun başı və əmri olmasın. Allah Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) səhabələrini bir çox dəfə danladığı halda, Əlidən yalnız

xeyrlə danışmışdır." [c. 1, s. 289, h: 7]

Mən deyərəm ki: əl-Burhan təfsirində Müvəffəq b. Əhməd kanalıyla

İkrimedən, o da İbni Abbasdan eyni sözlər, "...əmri olmasın..."

ifadəsinə qədər rəvayət edilər. 1 Bunu Ayyaşi də İkrimedən rəvayət

etmişdir. 2 Bu hədisi daha əvvəl et-Dürr-ül Mensur təfsirindən də alıntılamıştık.

Bəzi rəvayətlərdə İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi ifadə edilər:

"Quranda 'Ey iman edənlər...' deyə başlayan bir ayə yoxdur

ki, biz Ehlibeyt (ə.s) haqqında olmasın." Bu rəvayət ümuminin xüsusiyə

uyğunlaşdırılmasının ya da vəhyin qərbi mənasının bir nümunəsidir.

Eyni qaynaqda Abdullah b. Sinandan belə rəvayət edilər. İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Ey inananlar! Yaptıgınız əqdləri yerinə yetirin."

ayəsini soruşdum, buyurdu ki: "Burada əhdlər, [yəni müqavilələr]

nəzərdə tutulur." [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]

Eyni hədisi Qummu da öz təfsirində eyni ravi kanalıyla köçürmüşdür.

[c. 1, s. 160]

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, rəvayət zənciriylə birlikdə Məhəmməd b.

Müslimin belə dediyi ifadə edilər: İmam Mis (ə.s) və ya İmam Sadiqdən

(ə.s) birinə, "dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı..." ayəsini

soruşdum. Buyurdu ki: "Heyvanların rəhmindəki balalar, tüklənmiş

və tüklənmişsələr, analarının boğazlanılması, onların da

boğazlanılması mənasını verər. İşdə uca Allah bunu nəzərdə tutmuşdur."

[c. 9, s. 58]

Mən deyərəm ki: Eyni hədis əl-Kafi və əl-Fakih adlı əsərlərdə eyni

ravi vasitəsilə iki İmamdan birindən köçürülmüşdür. Eyni mənada

bir hədis də Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslim vasitəsilə

iki İmamdan birindən və Zürare kanalıyla da İmam Sadiqdən (ə.s)

-------

1- [əl-Burhan təfsiri, c. 1, s. 431.]

2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................... 323

köçürülər. 1 Bunu Qummu da təfsirində rəvayət edər. 2 Mecma-ul Bəyan

təfsirində İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilir.

Təfsir-ul Qummuda, "Ey inananlar! Nə Allahın işarələrinə...

hörmətsizlik etməyin." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Allahın

şüarları; ehram, təvaf, Ibrahim mövqesində qılınan namaz, Səfa və

Merve Təpələri arasında saydır. Ayrıca həcc mövsümünə xas bütün

ibadətlər bu kateqoriyaya girər. Adamın dəvə qurbanlığını Məkkəyə

sövq edərkən, qurbanlıq olduğu bilinsin səbəbindən kimsə toxunmasın

deyə onun hörgücünü yaralayıb qan axıtması və ya hörgücün

dərisini soymaq yaxud boyunbağı taxması da Allahın şüarlarındandır.

Bunlara şüar deyilməsi, insanların onları fərq edib tanımaları üçündür."

"nə haram aya" bundan məqsəd, haram aylardan biri olan zilhicce

ayıdır. "nə qurban" həcc ziyarətində olan adamın ehramı

geydikdən sonra qurban ediləcəkləri yerə sürdüyü heyvan nəzərdə tutulur.

"nə boyunbağılara..." bundan məqsəd, həcc ziyarətində olan

adamın namaz qılarkən geydiyi nalınları qurbanlıq heyvanın boyuna

asmasıdır. "və nə də... Beyti Harama yönələnlərə" yəni

Kəbəyə həcc ziyarətində ol/tapılanlara." [c. 1, s. 160]

Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: İmam Mis (ə.s) belə

buyurdu: "Bu ayə, Rebiaoğullarından Hutam adında biri haqqında

enmişdir."

Adı çəkilən təfsirdə davamla belə əlavə olunur: Süddinin izah etdiyinə

görə, Hutam b. Hind əl-Bəkri, tək başına Rəsulullahın (s. a. a)

yanına gəldi, atını Mədinənin xaricində buraxmışdı. Peyğəmbərimizə

(s. a. a) dedi ki: "Neyə dəvət edirsən?" Bundan əvvəl də Peyğəmbərimiz

(s. a. a) səhabələrinə demişdi ki: "Bu gün Rebiaoğullarından bir

adam yanına gələcək və bu adam şeytanın diliylə danışacaq."

Rəsulullah (s. a. a) adama cavab verdikdən sonra adam, "Mənə

1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]

2- [Təfsir-ul Qummu, c. 1, s. 160.]

324 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

möhlət ver, bəlkə də Müsəlman olaram. Istişare edəcəyə(i)m kəslər

var." dedi. Sonra oradan ayrıldı."

Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: "Kafir bir yüzlə

içəri girdi, çıxarkən arxasında xainlik buraxdı." Gedərkən Mədinəyə

aid sürülərdən biriylə qarşılaşdı. Sürünü önünə qatıb apardı. Bir

yandan da bu beytləri zümzümə edirdi:

"Hutam, bir çoban əliylə sürülərdən birini ələ keçərdi.

Halbuki nə dəvə, nə də qoyun çobanlığı etmişdi.

Nə də sətirlə əti parçalayan bir qəssab idi.

Sürü sahibləri gecə yatdılar; amma Hind toyuğun oğulu yatmadı.

Ox kimi sürətli hərəkət edən bir xidmətçi kimi keçirdi gecəni.

Otlatma zəhmətini üzərinə al/götürdü.

Cılız qıçı və düztaban ayağıyla."

Sonra ertəsi il həcc üçün təkrar gəldi. Bu vaxt təqdim edəcəyi qurbanı

də işarələmişdi. Rəsulullah (s. a. a) onun hüzur/dincliyinə gətirilməsini

istədi. Bunun üzərinə, "və nə də... Beyti Harama yönələnlərə..."

ayəs(n)i endi.

Müəllif davamla belə deyər: İbni Zeyd dedi ki: "Bu ayə, Məkkənin

fəth edildiyi gün, Beyti Haramı ziyarət etmək üçün gələn və

ümrə edərək ehramdan çıxmaq istəyən bəzi müşriklər haqqında

enmişdir. Onları görən Müsəlmanlar, "Bunlar da bunlar [Məkkəlilər]

kimi müşrikdir. Izin ver, onlara hücum edək." dedilər. Bunun üzərinə

uca Allah söz mövzusu ayəs(n)i endirdi."

Mən deyərəm ki: Taberi bu hekayəni Süddi və Ikrimedən, ikinci hekayəni

də İbni Zeyddən rəvayət etmişdir. 1 Ikinci hekayə et-Dürr-ül Mensur

təfsirində İbni Əbi Xatəm kanalıyla Zeyd b. Eslemdən rəvayət

edilər. Bu rəvayətdə, hadisənin Hudeybiye günü yaşandığından danışılar.

Hər iki hekayə də təfsirçilərin və nəqlçilərin az qala üzərində

ittifaq etdikləri, Maidə surəsinin Vida Həcci əsnasında nazil

olduğu husussuyla üst-üstə düşməməkdədir. Əgər elə olsaydı, "Allaha

------

1- [Təfsir-ut Taberi, c. 6, s. 38-39.]

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 325

ortaq qaçanlar pislikdir, artıq bu illərindən sonra Məscidi Harama

yaxınlaşmasınlar." (Tövbə, 28) "Allaha ortaq qaçanları harada

tapsanız öldürün." (Tövbə, 5) ayəsinin, "və nə də... Beyti Harama

yönələnlərə" ayəsindən əvvəl enmiş olmaları lazım idi. Bu vəziyyətdə

də Beyti Harama yönələn müşriklərə hər hansı bir hücumda

ol/tapılmağı nəhy etməyə bağlı əmrin bir mənas(n)ı olmazdı.

Böyük bir ehtimalla bu iki hekayə və bunların məzmunlarına bənzər

digər hekayələr, bir hissəs(n)i İbni Abbas, Mücahid, Katade və

Dahhakdan köçürülən bu görüşün səbəbini meydana gətirmişdir: Onlara

görə: "və nə də... Beyti Harama yönələnlər" ifadəsi, "Allaha ortaq

qaçanları harada tapsanız öldürün..." və "Allaha ortaq qaçanlar

pislikdir... artıq... Məscidi Harama yaxınlaşmasınlar." ayələrinin

enişiylə neshedilmişdir. Nəsh hədisi Təfsir-ul Qummuda yer/yeyər

al/götürər. Ki sözdən aydın olduğu qədəriylə, bu bir rəvayətdir, Qummunun

öz sözləri deyil.

Bütün bunların kənarında, Maidə surəsinin ən son enən surə olması,

bu rəvayətləri etibarsız etməkdədir. Ehlibeyt İmamlarından

(ə.s) gələn rəvayətlərdə, Maidə surəsinin neshedilen deyil

neshedici olduğu ifadə edilər. Qaldı ki, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim..."

ayəs(n)i, Maidə surəsinin bəzi ayələrinin neshedilmiş olması

ehtimalını ortadan qaldırmaqdadır.

Buna görə, "nə də... Beyti Harama yönələnlər..." ifadəsiylə

güdülən məqsəd, daha sonra iştirak edən, "bir topluluga olan kininiz, sizi

həddi aşmağa sürüməsin." ayəs(n)i vasitəsiylə açıqlanmış kimi

bir xüsusiyyətə sahib olar. Yəni, daha əvvəl sizə hücumda ol/tapıldıqları

üçün Məscidi Harama yönələnlərə hücumda ol/tapılaraq Kəbənin

möhtərəmliyini, toxunulmazlığını yox etməyin. Bunların xaricində də

daha əvvəl sizi ondan saxlayanlara belə davrandılar deyə, onları

öldürmək kimi günah işləməyə və ya ölüm xaricində bəzi haqsızlılıqlara

cürət edərək təcavüz etməyə cəhd etməyin; əksinə yaxşılıq və

təqva barəsində köməkləşin.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində də, "Yaxşılıq və təqva üzərində köməkləşin."

ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və ABŞ b. Hamid, ayrıca

326 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Vabisa kanalıyla da Buxari öz Səhihinin "Tarix" adlı hissəsində

belə rəvayət edərlər: "Bir gün Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəldim.

Məqsədim yaxşılıq və günah adına soruşmadıq bir şeyi buraxmamaq idi.

Mənə dedi ki: Ey Vabisa, nə üçün gəldiyini və nəyi soruşmaq istədiyini

xəbər verim mi? Yoxsa özünmü söyləyəcəksən? Dedim ki: Siz

mənə xəbər verin ya Rəsulullah! Buyurdu ki: Yaxşılıqdan və günahdan

soruşmaq üçün gəldin. Sonra üç barmağını birləşdirərək sinəmi dürtür,

bir tərəfdən də belə deyirdi: Fətvanı ürəyindən və nəfsindən

istə. Yaxşılıq, ürəyinin mutmain olduğu və nəfsinin sakitləşdiyi şeydir.

Günah isə, onun haqqında insanlar davamlı sənə fətva versələr belə

ürəkdə çətinliyə gətirib çıxaran, sinəsində narahatlıq meydana gətirən

şeydir."

Eyni əsərdə, Əhməd, ABŞ. b. Hamid, İbni Hibban, Taberani,

Hakim -səhih olduğunu vurğulayaraq- və Beyhaki Əbu Emamedən

belə rəvayət edərlər: "Bir adam Rəsulullaha (s. a. a) günahın nə olduğunu

soruşdu. Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: 'Içinde narahatlıq

meydana gətirən şeydən uzaqlaş.' Bunun üzərinə adam, 'Yaxşı, iman

nədir?' deyə soruşdu: 'Bir kimsəni işlədiyi pislik üzür və etdiyi

yaxşılıq sevindirirsə, o mömindir.' cavabını verdi."

Yenə eyni əsərdə, İbni Əbi Şeybe, Əhməd, Buxari öz Səhihinin

"Ədəb" adlı hissəsində, Müslim, Tirmizi, Hakim və Beyhaki "eşŞu-

AB" kitabından Nuvas b. Səmandan belə rəvayət edərlər:

"Resulul-laha yaxşılıq və günah faktları haqqında sual soruşuldu. Buyurdu

ki: Iyilik, gözəl əxlaqdır. Günah isə, nəfsində narahatlıq

meydana gətirən və insanların xəbərdar olmasından xoşlanmadığın

şeydir." [c. 2, s. 255]

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi rəvayətlərin məzmunu, "Nəfsə və onu

formalandırana, ona bozuklugunu və qorunmasını ilham edənə..."

(Şəms, 7-8) ayələrinin mənasını əsas alan/sahə bir mahiyyətdə inkişaf etməkdədir.

Bu rəvayətlər günahın mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq etdiyimiz şərhi

də dəstəkləməkdədir.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, müəllif belə deyər: "Bu ayə (məqsədi

'Beyti Harama yönələnlər' ifadəsidir) ilə əlaqədar olaraq alimlər

Maidə Surəsi 1-3 .................................................. 327

arasında ixtilaf vardır. Bu ifadənin ehtiva etdiyi hökmün, 'Allaha ortaq

qaçanları harada tapsanız öldürün.' ayəsiylə qüvvədən qaldırıldığı

deyilmişdir. Təfsirçilərin böyük qisiminin fikiri bu istiqamətdədir.

Digər bəzi alimlər; 'Nə bu surənin, nə də bu ayənin ehtiva etdiyi

heç bir hökm nəshə-dilmemiştir; çünki, müşriklər başladan tərəf

olmadıqları müddətcə, haram aylarda onlara döyüş elan etmək caiz

deyil.' demişlər." Ardından müəllif, "Bu görüş İmam Mis'-

dan (ə.s) rəvayət edilmişdir." demişdir.

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət

zənciriylə Eban b. Tağlibdən, o da İmam Əbu Cəfər Məhəmməd b.

Əli el-Bakırdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Leş, qan və donuz əti,

hər kəs tərəfindən bilinən şeylərdir. "Allahdan başqası adına bogazlanan"

ifadəsiylə, bütlərin sunaklarında boğazlanılan heyvanlar nəzərdə tutulur.

"bogulmuş" ifadəsinə gəlincə, Atəşpərəstlər kəsilmiş heyvanı yeməzdilər,

murdar heyvanı yerlər idi. Bu səbəblə malı və qoyunu

boğaraq öldürərdilər, heyvan bu şəkildə ölüncə ətini yerlər idi.

"Vurularaq öldürülmüş"dən məqsəd də budur: Atəşpərəstlər heyvanın

ayaqlarını bağladıqdan sonra ölənə qədər döyərdilər,

heyvan ölüncə də ətini yerlər idi.

"yuxarıdan düşmüş"dən məqsəd də budur: Yenə Atəşpərəstlər

heyvanın gözlərini bağlayaraq yüksəkcə bir yerdən aşağıya

təyin edərdilər, bu şəkildə ölən heyvanın ətini yerlər idi.

"buynuzlanmış"dan məqsəd də budur: Iki qoçu döyüşdürərdilər.

Bu dövüşte ölənin ətini yerlər idi.

"yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş olan heyvanlar

-hələ canları çıxmadan kəsdikləriniz xaric-" ifadəsiylə də bu xüsus

nəzərdə tutulmuşdur: Atəşpərəstlər qurd, aslan və ayı kimi cırıcı bir heyvan

tərəfindən parçalanaraq öldürülmüş olan heyvanları yerlər idi.

Uca Allah bunu haram etdi.

"Obelisklər üzərinə bogazlanan" ifadəsinə gəlincə, Atəşpərəstlər

atəş məbədləri üçün qurbanlar təqdim edərdilər. Qureyşlilər də ağaclara,

328 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

daşlara tapınar və onlar üçün heyvan kəsərdilər.

"(heyvan ətini) fal oxlarıyla bölməniz. Bunlar yoldan çıxmaqdır."

Cahiliyyə dövründə Ərəblər, bir dəvəni tutub on parçaya bölərdilər.

Sonra üzərində toplanıb on dənə ox arasında bölünmə edərdilər.

On oxu bir adama verərdilər. Bunlardan yeddi dənəsinin payı vardı,

üç dənəsinin yox idi."

"Payı olan oxların adları belə idi: 1) Fezz, 2) Tev'em, 3)

Musbil, 4) Nafis, 5) Hils, 6) Rəqib, 7) Yüksək. Fezz oxunun bir payı,

Tev'em oxunun iki payı, Müsbil oxunun üç payı, Nafis oxunun dörd

payı, Hils oxunun beş payı, Rəqib oxunun altı payı və Yüksək oxunun

də yeddi payı vardı."

"Payı olmayan oxlar da bunlar idi: 1) Səfeh, 2) Menih, 3) Vağd.

Dəvənin əvəzini özünə heç pay çıxmayan adamlar ödəyərdi. Bu səbəbdən

bir qumar idi bu və Allah tərəfindən haram qılındı."

Mən deyərəm ki: Rəvayətdə, boğulmuş, vurulmuş, yüksəkdən düşmüş

heyvanla əlaqədar şərh, bir sonrakı rəvayətdən də aydın olacağı

kimi, örnəkləndirmə şəklində şərh xüsusiyyətindədir. "Hələ canları

çıxmadan kəsdikləriniz xaric" ifadəsinin "Yırtıcı heyvan tərəfindən

parçalanaraq ölmüş olan" ifadəsinin yanında və eyni şəkildə

"bunlar yoldan çıxmaqdır" ifadəsinin "fal oxlarıyla bölməniz"

ifadəsinin yanında iştirak etməsi, hər hansı bir məhdudlaşdırmanın söz

mövzusu olduğuna dəlil meydana gətirməz. [Yəni, buna söykən/dözərək yalnız

yırtıcı heyvanlar tərəfindən parçalanıb ancaq canları çıxmadan

kəsdiyiniz halaldır və eyni şəkildə yalnız fal oxlarıyla bölmənin

fısk olduğuna dəlil olmaz.]

Təfsir-ul Ayyaşidə, Ayyuq b. Kasutdan, o da İmam Cəfər

Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Boğulmuş" ifadəsiylə bağlı olduğu

yerdə sıxışıb boğulan, "mevkuze" [tərcümədə vurulmuş olaraq

məna verdiyimiz maddə] xəstəliyin şiddətindən ötəri boğazlanılmanın

ağrısını hiss etməyən, təpinməyən və bədənindən qan axmayan,

"yuxarıdan düşmüş" (mütereddiye) isə, evin damından və ya

bənzəri şeydən aşağı düşən, "buynuzlanmış" (natiha) isə, həmcinsiylə

vuruşaraq buynuzlanan heyvan deməkdir." [c. 1, s. 292]

Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 329

Eyni əsərdə, Həsən b. Əli el-Veşşadan, o da İmam Razılıqdan

(ə.s) belə rəvayət edilər: Veşşa belə deyər: İmamın belə dediyini

duy/eşitdim: "Yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış və yırtıcı heyvan tərəfindən

parçalanmış bir heyvanı hələ can vermədən çat/yetişib boğazlarsansa,

ətini yeyə bilərsən." [c. 1, s. 292]

Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Abdullahdan, o da bəzi yoldaşlarından

belə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) dedim ki:

"Qurban olduğum, söyləyərsənmi Allah nə üçün leşi, qanı və donuz ətini