Nisa Surəsi 77-80

haram etmişdir?" Buyurdu ki: "Uca Allah, bunları qullarına haram

etmiş, başqalarını da halal etmişsə bu, ONun haram etdiyi şeylərdən

xoşlanmadığı, halal etdiyi şeylərdən də xoşlandığı üçün deyil.

Tam tərsinə, ulu Allah muhlukatı yaratmış, bədənlərinin necə

ayaqda qalacağını, hansı şeylərin onlara yarayacağını bilməkdədir.

Bu səbəbdən bunları onlara halal etmiş faydalanmalarını sərbəst

buraxmışdır. Varlıqların mənfəəti bunu tələb etdiyi üçün qatından bir lütf

olaraq mübah saymışdır. Yenə onlara zərərli olan şeyləri də bilməkdədir.

Buna görə zərərli olan şeyləri qadağan etmiş, istifadə etmələrini

haram etmişdir. Ardından çətin vəziyyətdə qalan kəslərə bunları

mübah etmişdir. Bədənlərinin ancaq bunlarla ayaqda qala biləcəkləri

vəziyyətlərdə halal etmişdir. Belə vəziyyətlərdə bədənin ayaqda

dayanmasını təmin edəcək miqdarın məğlub et/yeyilməsini əmr etmişdir, çox

deyil.

"Leşin haram qılınışının hikmətinə gəlincə; leşə yaxınlaşan, ondan

yeyən insanın şübhəsiz bədəni zəif düşər, cisimi kiçilər,

gücü azalar, soyu kəsilər. Leş yeyən insan ancaq qəflətən ölər."

"Qan yemənin haram qılınışının hikməti budur: Qan yemək, insanların

dünyaya çox düşkün, bərk/qatı ürəkli, şəfqət və mərhəmətinin

az olmasına səbəb olar. Belələrinin övladlarını, ana və atalarını

öldürməyəcəklərindən əmin olunmaz. Yaxın qohum və birlikdə olduğu

yoldaşı onun təhlükəsindən əməndə olmaz."

"Donuz edinin haram qılınışının hikməti budur: Ulu Allah bir

qövmü donuz, meymun, ayı və bənzəri müxtəlif heyvanlara çevirmişdir.

Sonra bu heyvanların məğlub et/yeyilməsini qadağan etmişdir ki, on-

330 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dan faydalanılmasın və bu cəzalandırma növü yüngül alınmasın."

"İçkiyə gəlincə; Allah, onu dağıdıcı təsirindən və çıxardığı fəsaddan

ötəri haram etmişdir. Davamlı içki içən spirtli bir insan bütpərəst

kimidir. Içkinin təsiriylə taqətsiz düşər, bədən davamlı titrəyər. Içki

adamın işıqlığını yox edər, şəxsiyyətini, qürurunu ayaqlar altına alar.

Onu qan tökmək və zina etmək kimi haram olan davranışları işləməyə

sürüyər. Sərxoş olub ağılını itirdikdən sonra məhrəminə

müsəllət olmayacağını kimsə zəmanət edə bilməz. Içki, içəni hər cür

pislikdən başqa bir şeyə yönəltməz." [c. 1, s. 291]

GADIRİ HUM AYƏSİNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Çox-ul Məram adlı əsərdə belə bir rəvayət iştirak edər: Əbu-l

Muey-yed Müvəffəq b. Əhməd "Fazaili Əli" kitabında deyər ki: Mənə

Seyid-ul Huffaz Şehrdar b. Şireveyh b. Şehrdar etdəyləmi

Hemedandan tərəfimə yazdığı bir məktubda izah etdi. Ona da Əbul

Fəth Abdus b. Abdullah b. Abdus əl-Hemedani bir məktubda köçürmüş.

O da Abdullah b. Ishak el-Bağavidən duy/eşitmiş, ona Hüseyn

b. Uleyl əl-Ganavi izah etmiş, o Məhəmməd b. Əbdürrəhman əz-

Zarradan duy/eşitmiş, ona Kays b. Hafs bildirmiş, o da Əli b. Hüseyn'-

deyil xəbər almış, ona da Əbu Səid el-Hudridən canlı Əbu Hüreyrə

köçürmüş:

Rəsulullah (s. a. a) xalqı Gadiri Huma çağırdığı gün, orada olan

bir ağacın altındakı tikanları və çör-çöpü yığıb atmalarını

əmr etdi; bunun üzərinə ağacın altı təmizləndi. O gün Cümə axşamı

günü idi; Peyğəmbərin insanları Əliyə çağırdığı günidi. Əlinin qolundan

tutub qaldırdı. Belə ki, insanlar kreslo qızılın ağlığını

görə bilirdilər. Daha bir-birlərindən ayrılmamışdılar ki, "Bu gün sizin

üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım və sizə

din olaraq İslama razı oldum." ayəs(n)i endi. Bunun üzərinə

Rəsulullah (s. a. a), dinin kamala erişinden, nemətin tamamlanmasından,

Rəbbinin risalətindən və Əlinin vəlayətindən razı meydana gəlin-

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................... 331

dan ötəri "Allahı Əkbər." dedi. Sonra belə buyurdu: "Allahım!

Onu vəli əldə edənin vəlisi ol. Ona düşmən olanın düşməni ol. Ona

kömək edənə köməkçi ol. Onu tərk edəni sən də yüz/üz üstü burax."

Xüsusiyyətin b. Sabit, "Ya Rəsulullah, bir neçə beyt söyləməmə icazə

verirsənmi?" dedi. Rəsulullah, "Söylə, onu Allah ürəyinə ilham

edər." buyurdu. Xüsusiyyətin bu beytləri oxudu:

"Gadir günü Peyğəmbərləri qışqırırdı onlara

Hum mıntıkasında və nəbi nə qiymətli qışqırıcı idi!

'Mən sizin mövlanız və vəlinizim eləmi?' deyərkən.

Onlar heç çəkinmədən belə dedilər:

'Sənin ilahın mövlamız, sən də vəlimizsən

İnsanlar içində buna üsyan edən kimsə tapa bilməzsin.'

Dedi ki ona: Qalx ey Əli, çünki mən,

məndən sonra İmam və yol göstərici olaraq sənə razı oldum."

Çox-ul Məramda Hafiz Əbu Nuaymın "Ma Nezele Min-el Qur'-

an Fi Aliyyin Əmr-el Mü'minin=Ali b. Əbu Talib haqqında enən Quran

ayələri" adlı əsərindən merfu olaraq [rəvayət zəncirinə yer/yeyər

vermədən] Kays b. Rebidən, o da Əbu Harun el-Abdidən, o da

Əbu Səid el-Hudridən eyni rəvayəti nəql edər; ancaq beytlərin

sonunda bu ifadələrin də iştirak etdiyini ifadə edər:

"Mən kimin mövlasıdırsam, bu da onun vəlisidir.

Vəli əldə edərək onun sadiq köməkçiləri olun.

Işte burada dua etdi ki: Allahım, ona dost olanın dostu ol.

Əliyə düşmən olanın da düşməni ol."

Yenə Çox-ul Məramda, "Ma Nezele Minel Quran..." adlı əsərdə

belə nəql edilər: Müəllif merfu olaraq Əli b. Komandirdən, o da Əbul

Haccafdan, o da A'maş'tan, o da Uddadan belə rəvayət edər: Bu

ayə Əli b. Əbu Taliblə əlaqədar olaraq Rəsulullaha (s. a. a) enmişdir: "Ey

Rəsul! Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir." [Maidə, 67] Uca Allah belə

də buyurmuşdur: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi

tamamladım və sizə din olaraq İslama razı oldum."

332 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Çox-ul Məramda Ibrahim b. Məhəmməd el-Hameveynidən

belə rəvayət edilər: Bizə Şeyx Taceddin Əbu Talib Əli b. Hüseyn b.

Osman b. Abdullah əl-Qəmli izah etdi. Ona İmam Burhaneddin Döyənək

b. Əbul Mekarim əl-Mutarrizi izah etmiş və ona nəql icazəs(n)i də verilmiş.

Ona da İmam Ahtab Harezm Əbul Müeyyed Müvəffəq b. Əhməd əl-

Mekki əl-Harezmi izah etmiş. Ona da Seyid-ul Huffaz Hamedandan

yazdığı bir məktubla bildirmiş, ona da bir yazıyla ər-Rəis Əbul Fəth

xəbər vermiş, ona Abdullah b. Ishak əl-Bağavi xəbər vermiş. Ona

də Həsən b. Axıl əl-Ganavi bildirmiş, o da Məhəmməd b. Abdullah

ez-Zarradan duy/eşitmiş, ona Kays b. Hafs izah etmiş, ona Əli b. Həsən

əl-ABŞı, Əbu Harun el-Abdidən, Əbu Səid el-Hudridən canlı ilk

hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.

Yenə Hameveynidən, o da Seyid-el Huffaz və Əbu Mənsur Şehrdar

b. Şireveyhi b. Şehrdar etdəyləmidən rəvayət etmişdir ki: Bizə

Həsən b. Əhməd b. Həsən əl-Haddad əl-Mukri əl-Hafiz, Əhməd b.

Abdullah b. Əhməddən, o da Məhəmməd b. Əhməd b. Əlidən rəvayət

etdi. Onlara Məhəmməd b. Osman b. Əbu Şeybe köçürmüş. O

də Yəhya el-Himmanidən duy/eşitmiş, ona Kays b. Rebi, Əbu Harun əl-

ABŞıdan, o da Əbu Səid el-Hudridən ilk hədisin bənzərini köçürmüşdür.

Çox-ul Məramda daha sonra Hameveyninin bu hədisin arxasından

bunları əlavə etdiyi iştirak edər: "Bu hədis, dəyişik bir çox kanaldan

Əbu Səid Sad b. Malik əl-Hudri el-Ensariyə söykən/dözər."

Çox-ul Məramda Seyid Razinin (r.ə) "əl-Menakib-ul Fahire"

adlı əsərində Məhəmməd b. Ishakdan, o da İmam Misdən (ə.s),

o atasından, o da babasından belə rəvayət etdiyi nəql edilər:

Rəsulullah (s. a. a) Vida Həccindən dönüncə Davcan adı verilən bir

yerdə yerləşdi. Bu sırada, "Ey Elçi! Rəbbindən sənə endiriləni

eşitdir, eger bunu etməzsənsə, ONun elçiligini etməmiş olarsan.

Allah səni insanlardan qoruyar." [Maidə, 67] ayəs(n)i endi. Insanlardan

qorunacağına bağlı hökm enincə insanlara, "Namaz üçün toplanın"

deyə səsləndi. Bunun üzərinə oradakıların bütünü ətrafında toplandı.

Dedi ki: "Öz canlarınıza özünüzdən daha çox qənaət

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 333

haqqına sahib olan kimdir?" Birlikdə "Allah və Elçisi" deyə

qışqırdılar.

Bunun üzərinə Rəsulullah, Əli b. Əbu Talibin əlindən tutdu və

"Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır. Allahım ona dost

olanın dostu ol, ona düşmən olanın düşməni ol. Ona kömək edənə

köməkçi ol. Onu tərk edəni yüz/üz üstü burax. Çünki o bəndəndir, mən

də ondanım. O mənim üçün Harunun Musa nezdindəki mesabesindedir.

Ancaq məndən sonra peyğəmbər gəlməyəcək." buyurdu.

Bu [Əlinin vəlayəti], uca Allahın Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümmətinə

əmr etdiyi son fərz idi. Sonra Peyğəmbərinə bu ayəs(n)i endirdi:

"Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım

və sizə din olaraq İslama razı oldum."

İmam Mis (ə.s) deyər ki: "Orada ol/tapılanlar namaz, oruc, zəkat

və həcclə əlaqədar Allahın əmr etdiyi bütün fərzləri qəbul etdilər və Peyğəmbəri

bu barədə də təsdiq etdilər."

İbni Ishak deyər ki: İmam Misə soruşdum: "Bu hadisə nə vaxt

meydana gəldi?" Dedi ki: Hicrətin onuncu ilinin zilhicce ayının on

dokuzuncu1 gecəsində, Peyğəmbərimizin Vida Həccindən döndüyü

sırada meydana gəldi. Bu hadisə ilə Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatı

arasında yüz/üz gün fərq vardır. Gadir Humda Rəsulullahı on iki adam

dinləmişdir. "2

Çox-ul Məramda İbni Mağazilinin "əl-Menakıb" adlı əsərində

merfu olaraq Əbu Hüreyrədən belə rəvayət etdiyi köçürülər: "Zilhicce

ayının on səkkizinci günündə oruc tutan kimsəyə Allah, altmış

ayın savabını yazar. O, Gadiri Hum günüdür. O gün Allah Elçisi

Əli b. Əbi Talib üçün insanlardan beyət al/götürmüş və belə buyurmuşdur:

'Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır. Allahım ona dost

olana dost ol, onun düşməninə düşmən ol. Ona kömək edənə köməkçi

ol.' Bu sözləri eşidən Ömər b. Hattab belə dedi: 'Müqəddəs olsun,

-------

1- əl-Burhan təfsirində, "on yeddinci gecə..." şəklində keçər.

2- əl-Burhan təfsirində, "Rəsulullah on iki adamın adını zikr etdi." şəklində

keçər.

334 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

müqəddəs olsun sənə ey Əbu Talibin oğulu, artıq mənim mövlam və bütün

mömin kişilərin və qadınların da mövlası oldun.' Ardından

uca Allah, 'Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi

tamamladım.' ayəsini endirdi."

Çox-ul Məramda İbni Mürdeveyhin "əl-Menakıb" adlı əsərində

və Merzübaninin "Serikatuş-Şiir"1 adlı əsərində Əbu Səid əl-

Hudridən, Natiqdən nəql edilən hədisin bənzərini rəvayət etdikləri

iştirak edər.

Mən deyərəm ki: Bu iki hədisi Sunu idi et-Dürr-ül Mensur təfsirində

Əbu Səiddən və Əbu Hüreyrədən rəvayət etmişdir. Bu vaxt hədislərin

rəvayət zəncirlərinin zəif olduğunu ifadə etmişdir. Bir çox kanaldan

səhabələr içərisindən -diqqətlə araşdırılsa- Ömər b. Hattab,

Əli b. Əbu Talib, Müaviyə və Semureyə söykənilərək ayənin Vida

Həccinin Ərəfə günündə nazil olduğu və bu günün Cüməyə rast gəldiyi

rəvayət edilmişdir. Bunlar içində güvəniləni Ömərdən nəql edilən

rəvayətdir. Müəllif bunu Humaydi, ABŞ b. Hamid, Əhməd,

Buxari, Müslim, Tirmizi, Nəsəs(n)i, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Hibban

və Beyhaki "Sünen"ində Tarık b. Şihabdan, o da Ömərdən, yenə

İbni Rahe-veyhin "Müsned"ində, ABŞ b. Hamid Əbu Əliyə kanalıyla

Ömərdən, İbni Cərir, Kubaysa b. Əbu Zueyb kanalıyla Ömərdən,

Bezzaz kanalıyla İbni Abbasdan rəvayət edər. Aydın olduğu qədəriylə

İbni Abbas da Ömərdən rəvayət edir.

Mən deyərəm ki: Sunu idinin söz mövzusu iki hədisin rəvayət zəncirlərinin

zəif olduğunu ifadə etməsi, mətnin də zəif olmasını

tələb etməz. Əvvəlki şərhlərdə, ayənin məzmununun, özüylə əlaqədar

olaraq dilə gətirilən ehtimallar və mənalar içində ancaq bununla

üst-üstə düşdüyünü dəlilləriylə ortaya qoyduq. Bu səbəbdən söz mövzusu

iki rəvayət və onlara bənzər məzmunlu rəvayətlər, əlaqədar rəvayətlərin içində

Quranla uyğunlaşan rəvayətlərdir. Elə isə onların əsas alınması lazım

gəlir.

Qaldı ki ayənin, "vəlayət məsələsi" ilə əlaqədar olaraq endiyinə iliş-

-----

1- [əl-Gadir kitabında, "Mirkat-üş Şeir" deyə keçər.]

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 335

kin şərhlər ehtiva edən -və Şiə və Sünni qaynaqlardakı cəmi sayı

iyirmini aşan olan- bu hədislər, "Ey Elçi, Rəbbindən sənə endiriləni

eşitdir..." (Maidə, 67) ayəsinin eniş səbəbi olaraq ifadə edilən inkişaflarla

də elin idilidir. Bu mövzuyla əlaqədar hədislər də, Şiə və Sünni

qaynaqlarda on beşdən çoxdur. Bunların hamısı da Gadir hədisiylə

yəni, "Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır." hədisiylə elin idilidir.

Çox sayda səhabə tərəfindən rəvayət edilən və tevatür

səviyyəsinə çatan bir hədisdir bu. Gərək Sünni və gərəksə Şiə alimlərin

böyük bir qisimi söz mövzusu hədisin mütevatir olduğunu ifadə etmişlər.

Üzərində görüş birliyi təmin edilən digər bir xüsus da, hadisənin Peyğəmbərimizin

(s. a. a) Məkkədən Mədinəyə döndüyü sırada meydana

gəldiyidir. Bu səbəbdən vəlayət də (əgər əhəmiyyəti qavranar zarafat

və boş söz olaraq şərh olunmazsa) eynilə Quranın bir çox ayəsində

dəqiq olaraq üzərində durulan tevelli (möminləri dost əldə etmək) və

teberri (müşriklərdən uzaqlaşma) kimi bir fərzdir. Belə olduğuna

görə, bu fərzi ehtiva edən ayənin, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."

ayəsindən sonra enmiş olması məntiqi deyil. Bu ayə, vəlayətin

fərz qılınmasından sonra enmişdir. Əgər bu çıxarsamamızla ziddiyyət təşkil edən

rəvayətlər varsa, onlara söykən/dözüb güvənmək yersizdir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlə əlaqədar yanaşmamız bilinir.

Ancaq burada bilinməsi lazım olan bir xüsusa diqqət çəkmək

istəyirik: "Ey Elçi! Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir, eger bunu

etməzsənsə, ONun risalətini yerinə yetirməmiş olarsan..." ayəs(n)i -ki

irəlidə ifadə etdiyi məna üzərində dayanacağıq- ilə, "Bu gün sizin dininizi

yetkinləşdirdim." ayəs(n)i, bu iki ayələ əlaqədar olaraq Sünni və Şiə

kanallarla köçürülən hədisləri və tevatür səviyyəsinə çatan Gadiri

Hum rəvayətləri üzərində düşünülüb, Peyğəmbərimizin (s. a. a) dövrünün

sonlarına doğru İslam cəmiyyətinin iç vəziyyəti araşdırıldığında,

çox istiqamətli araşdırmalara təbii/tabe tutulduğunda, qəti olaraq görüləcək

ki, vəlayət hökmünü ehtiva edən ayə, Gadiri Hum günündən

bir neçə gün əvvəl enmişdir.

Yenə bu cür bir irdələmədə aydın olacaq ki, Rəsulullah (s. a. a)

336 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bunu açıqlamaqdan çəkinirdi, qəbul görməməsindən və ya özünə

istiqamətli bir sui-qəsd təşkil edilməsindən, bu səbəbdən İslam

dövlətinin yara almasından qorxurdu. Buna görə, bu əmrin təbliğini

gündən günə təxirə salırdı. Nəhayət, "Ey Elçi!... eşitdir." ayəs(n)i endi

də artıq bu fərzin təbliğini təxirə salmağa icazə vermədi.

Buna görə, uca Allahın surənin böyük qisimini, bu vaxt "Bu gün

sizin dininizi yetkinləşdirdim." ayəsini, bərabərində vəlayət

hökmünü adı çəkilən Ərəfə günündə endirmiş olması, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) əlaqədar ayəs(n)i Ərəfə günü oxuduğu, ancaq vəlayət mövzusunu

şərhi Gadiri Hum gününə qədər təxirə salmış olması

mümkündür. Bu ayənin Gadiri Hum günü nazil olduğunu ifadə edən

bəzi rəvayətlərə gəlincə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) təbliğ etdiyi

məsələylə əlaqədar ayəs(n)i bu əsnada yenidən oxumuş olmasından ötəri,

ilk dəfə nazil olmuş kimi açıqlanmış olması, uzaq bir ehtimal

deyil.

Bu vəziyyətdə, bu ayənin "vəlayət" məsələsi ilə əlaqədar olaraq endiyini

ifadə edən rəvayətlərlə, Ömər, Əli, Müaviyə və Semuredən köçürülən

fikirlərdə olduğu kimi eyni ayənin Ərəfə günü endiyini ifadə

edən rəvayətlər arasında ziddiyyət yoxdur. Ziddiyyət, ancaq rəvayət qruplarından

birinin ayənin Gadiri Hum günündə, digərinin də Ərəfə

günündə endiyinə dəlalət etməsi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.

Rəvayət qruplarından ikincisində, ayənin dinin həcc və bənzəri

ibadətlərlə kamala çatdırılmasına işarə etdiyinə bağlı olaraq yer/yeyər

alan/sahə qiymətləndirmələr, ravinin fərdi fikiridir. Nə Quranın ifadəsi

və nə də Peyğəmbər (s. a. a) tərəfindən edilən etibarlı bir şərh,

bu fərdi fikirlə üst-üstə düşür.

Bu şərhi, Ayyaşinin öz təfsirində Cəfər b. Məhəmməd

b. Məhəmməd el-Huzaidən, onun da atasından köçürdüyü bu rəvayətdən

də qəbul etmək mümkündür: Ravi deyər ki, İmam Cəfər Sadiğin

(ə.s) belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Rəsulullah (s. a. a) cümə

günü Ərəfədə yerləşincə Cəbrayıl gəldi və ona belə dedi: Allah

sənə salam edir və deyir ki: Ümmətinə söylə: Bu gün dininizi sizin

üçün Əli b. Əbu Talibin vəlayətiylə kamala çatdırdım, üzərinizdəki

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 337

nemətimi tamamladım. Sizin üçün din olaraq İslama razı oldum.

Bundan sonra sizə bir şey endirməyəcəyəm, daha əvvəl sizə namazı,

zəkatı, orucu və həcci nəzərdə tutan hökmləri endirmişdim. Bu da

(vəlayət) beşincisidir. Bu adı çəkilən dörd ibadətdən sonra ancaq, bu

beşincisiylə sizə yönələrəm."

Qaldı ki, ayənin Ərəfə günündə endiyinə bağlı olaraq Ömərdən

nəql edilən rəvayətdə bir başqa problem var. Bu rəvayətlərə görə, Ehlikitapdan

biri -bəzisində bu birinin Ka'b olduğu ifadə edilər- Ömər-

'e deyər ki: Quranda bir ayə vardır ki, əgər onun bir bənzəri biz Yəhudi

birliyinə ensəydi, onun endiyi günü bayram elan edərdik. O

bu ayədir: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim..." Ömər ona bu cavabı

verər: "Vallah, mən o günü bilirəm. Vida Həccinin Ərəfə günüdür."

İbni Raheveyh və ABŞ b. Hamidin Əbul Əliyədən köçürdükləri

rəvayətin mətni isə belədir: Bir qrup Ömərin yanında ol/tapılırdı

və ona bu ayəs(n)i söz mövzusu etdilər. Bu sırada Ehlikitapdan bir adam

dedi ki: "Əgər bu ayənin endiyi günü bilsəydik, o günü bayram

elan edərdik." Ömər ona bu qarşılığı verdi: "Ayənin endiyi günü və

sabahısı günü bizə bayram edən Allaha həmd olsun. Ayə Ərəfə günü

endi. Sabahısı günsə Qurban Bayramıdır. Beləcə Allah bizim üçün işi

kamala çatdırdı. Anladıq ki, bundan sonra iş azalma müddətinə girəcək."

Rəvayətin son hissəs(n)i fərqli bir şəkildə də ağlayarılmışdır. et-

Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Şeybe və İbni Cəririn

Anteredən belə rəvayət etdikləri iştirak edər: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."

ayəs(n)i Həcci Əkbər günü enincə, Ömər ağlamaya

başladı. Rəsulullah (s. a. a), "Niyə ağlayırsan?" dedi. Ömər dedi ki:

"Bunun üçün ağlayıram: Bu günə qədər dinimiz bir artım müddətində idi.

Amma bu gün kamala çatmış var. Kamala çatan heç bir şey

yoxdur ki, azalmasın." Rəsulullah (s. a. a), "Doğru söyləyirsən." dedi.

Bu rəvayətə bir baxımdan bənzəyən digər bir rəvayət də iştirak edər et-

Dürr-ül Mensur təfsirində: Əhməd, Alkame b. Abdullah əl- Banana-

338 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nidən belə rəvayət edər: O demiş ki: Mənə bir adam bunları söylədi:

Ömər b. Hattabın məclisində ol/tapıldığım bir sırada, Ömər

məclisdəkilərdən birinə soruşdu: "Rəsulullahın İslamı nə şəkildə xarakterizə etdiyini

duy/eşitdinmi?" Adam dedi ki: "Rəsulullahın (s. a. a)

belə dediyini eşitdim: İslam yeni doğulmuş bir dəvə balası kimi

həyata başladı, sonra iki yaşına, dörd yaşına, altı yaşına girdi, deyərkən

ən güclü dövrünə girdi." Ömər dedi ki: "Güclü və yetkinluq

dövründən sonra, sıra azalmağa gəlir."

Görüldüyü kimi, bu rəvayətlərin ortaq xüsusiyyətləri, ayənin Ərəfə

günü enişinin mənasının, insanların diqqətini dinin suveren oluşuna,

həcc mövsümündə Məkkədə tək başına təsirli bir güc halına gəlişinə

çəkmək olduğunu şərhə istiqamətlidir. Bu rəvayətlərdə dinin

kamala erdirilişi və nemətin tamamlanışı, Məkkə atmosferinin

təmizlənilməsi, o gün üçün sırf Müsəlmanların yaşadıqları bir mühitə

çevrilmiş olması, ondan başqa ibadətə əsas alınacaq bir dinin

ol/tapılmayışı, artıq düşmənlərdən qorxub çəkinmələrini tələb edəcək

bir vəziyyətin olmayışı şəklində şərh olunmuşdur.

Digər bir ifadəylə; dinin kamala erdirilişinden və nemətin tamamlanışından

məqsəd, onlara görə, düşmənlərin müdaxiləsinin

və ya onlardan çəkinmələrinin söz mövzusu olmadığı bir mühitdə əllərində

olan şeylərə tamamilə əməl etmələridir. Məqsəd, Allah

qatından gələn məlumat və hökmləri ehtiva edən şəriət deyil. Yenə rəvayətlərdən

aydın olduğu qədəriylə, onlara görə İslam, əməl əsasında iş

gördükləri İslamın zahiridir. Diləsən belə də deyə bilərsən: Dindən

məqsəd, əməllərinə əks olunan, müşahidə edilə bilər dinin şəklidir, İslam

də elə... Çünki artımdan sonra eksiliş ancaq bu mənada söz mövzusu

ola bilər.

Halbuki Allah tərəfindən qoyulan hökm və ONun tərəfindən inzal

edilən məlumatlar, Ömərin; "Kamala çatan heç bir şey yoxdur ki azalmasın."

sözüylə izah etmək istədiyi növdən bir artımdan sonra eksilişi

qəbul etməz. Şübhəsiz "artımın ardından eksiliş" universal bir

qanundur, kainatın quruluşu gərəyi tarixin və ictimai həyatın axışına

suverendir. Din isə, bu cür qanunlara təbii/tabe deyil. Yalnız, dini digər

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 339

ictimai nizamlar kimi inkişaf edən və dəyişən bir ictimai nizam olaraq

görənlər belə bir yanaşma içində ola bilərlər.

Bu gerçəyi qavradığına görə, bu cür qiymətləndirmələrdə əvvəlcə

bu şəkildə bir əsassızlığın olduğunu bilərsən: Daha əvvəl mənasını

təqdim etdiyimiz "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim." ayəs(n)i

dinin kamala erdirilişi faktına gətirilən şərhlə üst-üstə düşmür.

Ikincisi: İslam cəmiyyətində müşriklərdən çox daha zərərli və

dağıdıcı ünsürlərin ol/tapılmasıyla birlikdə, yalnız yer üzünün zahirən

müşriklərdən təmizlənməsinə, cəmiyyətin zahirən İslam üzrə olub

müşrik düşmənlər tərəfindən təhdid edilməməsinə söykən/dözərək, Uca

Allahın dini tam şəkli olaraq kamala çatmış sayıb bu vəziyyəti

özünə nisbət edərək insanlara istiqamətli bir lütfü olaraq xarakterizə etməsi

mümkün müdir? Müsəlmanların arasında gizlicə yığıncaqlar

təşkil edən, aralarına sızan, təxribatçılıq çıxaran, işləri tərsinə

çevirməyə çalışan, dini ifsat edici işlər görən, şübhələr yaradan

münafiq qruplar vardı. Bilindiyi kimi münafiqlər problemi böyük

və əhəmiyyətli idi. Quranın bir çox ayələri bu xüsusa toxunmuşdur. Məsələn,

Munafiqun surəsinin az qala/haradasa bütün ayələri, Bəqərə, Nisa,

Maidə, Ənfal, Tövbə və Əhzab surələrinin bir qisimi onlara ayrılmışdır.

Anlaya bilmirəm, o gün münafiq qruplar hara itdilər?

Səsləri, nəfəsləri necə kəsildi? Hiyləli nizamları necə bir anda boşa

çıxdı, batil zehniyyətləri yox olub getdi? Münafiqlərin varlıqlarına

baxmayaraq sırf müşriklərin Məkkədən uzaqlaşdırılmasına söykən/dözərək

uca Allahın o gün Müsəlmanlara, dinin zahirini kamala çatdırmasını,

neməti zahirən tamamlamasını, İslamın zahirinə razı oluşunu

lütf sayması və bunu bir minnət olaraq zikr etmiş olması necə

məntiqli ola bilər? Halbuki münafiqlər, müşriklərdən daha şiddətli və

dağıdıcı düşməndirlər. Necə ki "Onlar düşməndir, onlardan əsla/çəkin."

(Munafiqun, 4) ayəs(n)i bu sözümüzü təsdiqləyir.

Uca Allahın iç quruluşu bu şəkildə kompleks olan bir dinin zahirini

kamal olaraq xarakterizə etməsi yaxud iç quruluşu bədbəxt ünsürlər

saxlamasına baxmayaraq nemətini tamamladığını vurğulaması və ya

340 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bu mənasıyla İslamın zahirindən razı olduğundan xəbər verib bunun

bir lütf olduğunu ifadə etmiş olması mümkün müdir? Halbuki Uca

Allah belə buyurmuşdur: "Yoldan sapdırıcıları köməkçi tutmuş

degilim." (Kəhf, 51) Uca Allah, münafiqlərlə əlaqədar olaraq -onların dinini

nəzərdə tutaraq- belə buyurur: "Siz onlardan razı olsanız belə,

Allah yoldan çıxan birlikdən razı olmaz." (Tövbə, 96) Bütün bunların

kənarında ayənin ifadə tərzi mütləqdir; kamala çatma, tamamlama,

razı olma, din, İslam və nemət kimi faktları hər hansı bir baxımdan

kayıtlamıyor.

Deyə bilərsiniz ki: Bu ayə -daha əvvəl də işarə edildiyi kimi- aşağıdakı

ayənin əhatə etdiyi vadin yerinə gətirilişinin ifadəsidir: "Allah

sizdən, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir: Onlardan əvvəlkiləri

necə hökmran etdisə, onları da yer üzündə hökmran

edəcək və özləri üçün seçib begendigi dinlərini özlərinə saglamlaştıracak

və qorxularının ardından özlərini tam bir güvənə

çatdıracaq. Mənə qulluq edəcəklər və mənə heç bir şeyi ortaq

qaçmayacaqlar." (Nur, 55)

Görüldüyü kimi, ayədə Müsəlmanlara özləri üçün razı olunmuş

dinlərinin kamala çatdırılacağı vəd edilir. Təfsirini təqdim etdiyimiz

ayədə isə, bu vədə bu ifadələr tekabül edir: "Bu gün sizin

dininizi yetkinləşdirdim (kamala çatdırdım) və sizə din olaraq İslama

razı oldum." Bu halda, razı olunmuş dinlərinin kamala erdirilişinden

məqsəd, dinin onlar üçün suveren qılınışı, onun müşriklərin

sıxışdırmalarından kurtarılışıdır. Münafiqlərə gəlincə, onların vəziyyəti

fərqlidir, dini nəşr/təzyiq altında tutub sıxışdırmaqla bir elin idiləri

yoxdur. Ayənin Ərəfə günü nazil olduğuna bağlı rəvayətlərin işarə

etdikləri məna da budur. Necə ki bir başqa qrup da, burada dini

əməllərin və bu əməlləri yerinə yetirən Müsəlmanların müşriklərin

sıxışdırmalarından qurtuluşları nəzərdə tutulmuşdur, şəklində görüş ifadə etmişlər.

Sizə verəcək cavabım budur: "Bu gün... yetkinləşdirdim." ayəsinin,

"Allah inananlara vəd etmişdir..." ayəsinin ehtiva etdiyi vədin konkret

ifadəsi olması, həmçinin təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən, "sizin

Maidə Surəsi 1-3 ..................................................... 341

dininizi yetkinləşdirdim." ifadəsinin o biri ayədəki, "özləri üçün

seçib begendigi dinlərini özlərinə saglamlaştıracak..." ifadəsinə

tekabül edişi, onun mənasını ifadə etməsi bir gerçəkdir və

bunda ən kiçik bir şübhəyə yer yoxdur.

Nə var ki Nur surəsindəki ayə, "Allah inananlara və yaxşı işlər

edənlərə vəd etmişdir" ifadəsiylə başlayır. Burada Müsəlmanlar

arasında əməllərinin içi-xarici bir olan xüsusi bir qrup nəzərdə tutulur. Dinin

nəzərdə tutduğu şəkildə sərgilədikləri əməlləri, Allah qatında hökmə

bağlanan dini qaydalarla üst-üstə düşür. Bu səbəbdən Allahın onlar üçün

razı olduğu dinlərinin sağlamlaştırılması məmnun olunan dinin

Allahın elmi və iradəsi əhatəsindəki qisiminin qanun qəliblərinə

tökülərək, vəhy yoluyla cüzlərini onların nezdində yığaraq kamala

çatdırması mənasını ifadə edər. Ki kafirlərin onların dinlərini

yox etməkdən yana ümidsizliyə düşmələrindən sonra, özləri

kamala çatdırılmış bu dinin buyruqları istiqamətində Allaha istiqamətli

qulluq öhdəçiliklərini yerinə yetirsinlər.

Bizim söylədiyimiz budur: Uca Allahın dini kamala çatdırmasının

mənas(n)ı, fərzlərin qanun xüsusiyyətində hökmə bağlanması baxımından

kamala çatdırılmasıdır. Bu səbəbdən adı çəkilən ayənin enişindən sonra