Nisa Surəsi 77-80

Birincisi: "Xəstə... sinizsə" ifadəsində işarə edilən xəstəlikdən

məqsəd, insanın su istifadə etməkdə çətinlik çək/məcbur edildiyi və suyun zərər verdiyi

xəstəlikdir. Bunu, "su bulamadıgınız təqdirdə" qeydindən

anlayırıq. Ayənin axışından da bunu qəbul etmək mümkündür.

İkincisi: "və ya səfərdə sinizsə" ifadəsi, başlı başına bir faktdır

və insan təsadüfən belə bir vəziyyətlə qarşılaşar. Ümumiyyətlə də

su ol/tapılmaz belə vəziyyətlərdə. "yaxud sizdən biri... gəlirsə" ifadəsiylə

də qeydli deyil; "feğsilu=yıkayın..." ifadəsinə matuftur.

Bu vəziyyətdə ifadəylə əlaqədar olaraq belə bir açılam əldə edirik:

"Yolçu sinizsə, namaza qalxmaq istədiyinizdə, su tapa bilmədinizsə

təyəmmüm edin/əldə et." Bu halda bu fərziyyənin mütləqliyi və iki

hadesten birini tələb etmək kimi bir qeydə bağlı olmayışı, ətf edil-

Maidə Surəsi 6-7 ........................................................... 387

diği ifadəni yəni, "Namaza durmaq istediginiz zaman... yuyun..."

ayəsini xatırlatmaqdadır. Başda qeydə gərək görülmədiyi kimi, atif

əsnasında da qeydə gərək görülməmişdir.

Üçüncüsü: "Yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsi

də müstəqil ayrı bir vəziyyət ehtiva etməkdədir. Amma bəzilərinin iddia etdiyi

kimi başındakı "ev" ədatı "Onu yüz min insana ya da daha çox

olanlara elçi göndərdik." (Saffat, 147) ayəsində olduğu kimi "vav" mənasında

deyil. Çünki buna gərək olmadığını açıqlamışdıq.

Qaldı ki, nümunə olaraq göstərilən ayədə keçən "ev" ədatı, ancaq

gerçək mənasında istifadə edilmişdir. Ifadedeki ehtimallılıq, təbii

olaraq qarşılaşılan bir vəziyyətdir. Natiqin bilməyişindən

qaynaqlanan bir tərəddüd söz mövzusu deyil. Necə ki bu şərh,

Qurani Kərimdə keçən dilək və xahiş kimi xüsuslarla əlaqədar olaraq

də söz mövzusudur. "Ümid edilər ki, qorunasınız..." (Bəqərə, 21)

"Kaş ki bunu bilsədilər." (Bəqərə, 102) ayələrində olduğu kimi.

Bu səbəbdən bu cümlənin vəziyyəti, atif baxımından əvvəlki cümləyə

bənzər. Bu baxımdan cümlənin bucaqlımı belədir: Namaza qalxmaq

istədiyinizdə, sizdən biriniz tualetdən gəlir və su da tapa bilməmişsinizsə,

təyəmmüm edin/əldə et.

Buradan belə bir nəticə çıxarmaq çox da uzaq bir ehtimal deyil:

Adam təmiz olar və dəstəmazsızlığı tələb edici bir vəziyyət

söz mövzusu deyilsə, təyəmmüm və ya dəstəmazı yeniləməsi bir zərurət

deyil. Məfhumu şərtin bu mənas(n)ı ifadə etdiyini qəbul etsək

təbii/tabe. 1 Təmiz olan kimsənin təmizlənməsinin bir zərurət olmadığına

bağlı rəvayətlər də bu çıxarsamağı dəstəklər xüsusiyyətdədir.

"Yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsinin orijinalı,

göz qamaşdırıcı bir ədəb nümunəsini meydana gətirməkdədir. Ayə üzərində

-------

1- [Fiqh üsulu məlumatına görə, hökmü şərt ədatlarından biri ilə müəyyən bir şərtə

bağlanmış nassın, bu şərtin ol/tapılmadığı vəziyyətlərdə o hökmün etibarlı olmadığına dəlalət etməsinə "məfhum-uş şərt" deyilir. Məsələn, "Sənə qarşı hörmətli

davranılsa, sən də hörmətli davran." cümləsində hörmətli davranma hökmü, şərt

qalxınca qalxar və etibarlı sayılmaz.]

388 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

düşünən hər kəs bunu diqqətə çarpan bir şəkildə fərq edər. Çünki məqsəd,

"ğait"dən gəlmə şəklində kinayəli olaraq ifadə edilmişdir. Ğait isə,

basıq və çuxur yer/yeyər deməkdir. Ərəblər, ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün

çuxur yerlərə xərclər idi. Beləcə bir ədəb rəftarı olaraq ehtiyaclarını

aradan qaldırarkən başqa insanların bu halda özlərini də görmələrini

maneə törətmiş olardılar. İndiki vaxtda "ğait" sözünün bilinən mənasında

istifadə edilməsi ayağa düşmüş, məşhurluq qazanmış kinayəli ifadələrin

bir nümunəsini meydana gətirməkdədir. Eyni vəziyyət "azara" sözü

üçün də etibarlıdır. Bu sözün əsl mənas(n)ı, qapı eşiyidir.

Cövhərinin "əsixah" adlı əsərində ifadə etdiyinə görə, Ərəblər evin

içində yığılan şeyləri buradan boşaltdıqları üçün bu adı vermişlər.

Diqqət yetirilsə ayədə "çuxur yerdən gəldinizsə" deyilmir.

Çün-kü burada əsl olan nisbət edilən şeyin diqqətə çarpanlaşdırılmasıdır.

Yenə "Sizin biriniz tualetdən gəlirsə" şəklində bir ifadə də istifadə edilməmişdir.

Çünki belə bir izafədə az da olsa diqqətə çarpanlaşdırma

söz mövzusudur. Əksinə yaxşıca mübhəmləşdirən bir ifadə söz mövzusudur.

"yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" deyilərək ifadənin

ədəb istiqaməti güdülmüşdür.

Dördüncüsü: "yaxud da qadınlara toxunsanız" ifadəsi, əvvəlki

ifadə kimi fərz edilən qəşənglərdən müstəqil birini ehtiva etməkdədir.

Atif və məna baxımından əvvəlki ifadənin məzmununun hökmünə təbii/tabedir.

Bu, cinsi birləşmədən kinayədir. Ədəbi güdmək və insan

təbiətinin sarih bir dillə ifadə etməkdən çəkindiyi faktları açıq,

ədəbsiz bir şəkildə ifadə etməkdən qaçınma məqsədli istifadə edilmişdir.

Əgər naxış/desən ki: Əgər söylədiyiniz kimidirsə, əvvəlki ifadədə olduğu

kimi, "Eger qüslsüz sinizsə..." şəklində bir ifadə istifadə edilsəydi, daha

çox vasvasılıq göstərilmiş və ədəb istiqaməti güdülmüş olardı.

Buna verəcəyimiz cavab budur: Bəli amma, ifadədə güdülən

bir nöqtə yox olardı o zaman. O da ifadənin, söz mövzusu hərəkətin

insan təbiətinin bir gərəyi olduğuna dəlalət edir olmasıdır. Ki biz

daha əvvəl bu nöqtə üzərində dayandıq. "Cenabet" sözü, bu incə-

Maidə Surəsi 6-7 ............................................................. 389

liği ifadə etməkdən məhrumdur.

Beləcə bəzilərinə nisbət edilən, "Burada nəzərdə tutulan, doğrudan

doğruya qadınlara həqiqətən toxunmadıyar. Yəni cinsi birləşmədən

kinayə deyil də açıq bir izahat söz mövzusudur." şəklindəki şərhin

səhvi də ortaya çıxır. Bu şərhin səhvi əvvəlcə

bundan aydın olur ki, ayənin axışıyla uyğun gəlmir. Ancaq kinayəli

bir izahat olaraq ələ alındığında ayələ uyğun gəlməsi mümkün ola bilir.

Çünki uca Allah sözə, normal hallarda yəni, suyun ol/tapıldığı

vəziyyətlərdə kiçik hadesin dəstəmazla, böyük hadesin yəni,

cenabetin də qüsllə aradan qaldırılmasına bağlı hökmlə başlayır.

Sonra sözün axışı, normal olmayan vəziyyətə doğru yönəlir.

Suyun ol/tapılmadığı vəziyyət yəni. Bununla əlaqədar olaraq da dəstəmaza

alternativ olan başqa bir vəziyyətə, yəni təyəmmümə işarə edilir.

Bu səbəbdən qüslə alternativ olan bir başqa vəziyyətə də işarə edilməsi

təbii idi, uyğun idi. Çünki qüsl dəstəmazla əlaqəli bir hərəkətdir.

Necə ki bu hərəkətlə üst-üstə düşə biləcək bir vəziyyətə də işarə edilmişdir.

O da "yaxud da qadınlara toxunsanız" ifadəsidir; amma

kinayəli olaraq. Bu halda bununla nəzərdə tutulan, qaçınılmaz olaraq

cinsi birləşmədiyər. Yoxsa iki ayrılmaz vəziyyətlərdən biri olan

dəstəmazı xüsusi olaraq ələ alıb hökmünü açıqlayıb digərini yəni qüslü

görməzlikdən gəlmənin mənas(n)ı yoxdur.

Beşincisi: İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən, ayənin mənas(n)ı

ilə əlaqədar olaraq üzərində durulan aşağıdakı problemlərin yersizliyi,

dayanıqsızlığı ortaya çıxır:

1- Ayədə "xəstəlikdən" və "səfərdən" danışılması sözgəlişi

və gərəksizdir. Çünki bu ikisinin təyəmmümü tələb etmələri ancaq

son iki qəşəngdən yəni, tualetə getmə və cinsi əlaqədə ol/tapılma

hallarından birinin meydana gəlmiş olmasına bağlıdır. Qaldı ki tualetə

getmə və cinsi əlaqədə ol/tapılma, xəstəlik və ya səfər vəziyyəti

söz mövzusu olmasa da təyəmmümü tələb edərlər. Bu səbəbdən

son iki şıkkın zikr edilməsi, ilk ikisinin zikr edilməsinə ehtiyac

buraxmır.

Buna veriləcək cavab budur: Daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi,

390 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ayədə son iki qəşəng, ilk iki qəşəngdən biriylə elin idiləndirilmək məqsədiylə

zikr edilmiş deyildirlər. Əksinə dörd qəşəngdən hər biri öz başına və

özünə xas bir məqsəd qoy elin idili olaraq zikr edilmişdir. Ayənin axışı

içində bunların hər hansı birini hazfedecek olsaq, söz mövzusu

məqsəd də reallaşmamış olar.

2- Bir başqa iddia da budur: Ikinci qəşəng, yəni; "və ya səfərdə sinizsə"

ifadəsi çoxluqdan zikr edilmişdir. Əvvəlki problemlə əlaqədar dəlil,

bunun üçün də etibarlıdır. Bir fərqlə, belə ki: Xəstəlik bir bəhanələ

olması hasebiyle alternativ həlli tələb edir. Bəhanə, var

olan suyu istifadə edə bilməməkdir, suyun ol/tapılmaması deyil. Bu səbəbdən

ayənin axışı içində bu vəziyyətin qiymətləndirilməsi lazım idi. Son iki

şıkkın su tapa bilməmə vəziyyətiylə birlikdə zikr edilmiş olması, buna bağlı

şərhə olan ehtiyacı ortadan qaldırmır. Nəticə olaraq

yalnız səfərdən danışılmış olması, bir çoxluqdur; bir təkrardır.

Bizim cavabımız budur: Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, ayədə

keçən su tapa bilməmə, suyu istifadə edə bilməməkdən kinayədir və bu vəziyyət,

suyu tapmaqdan və ya tapa bilməməkdən daha ümumidir.

3- Bir iddiaya görə, "su bulamadıgınız təqdirdə" ifadəsi, sayılan

qəşənglərin bütününə gərək buraxmayacaq açıqlığa malikdir. Əgər

"Xəstə və ya... sinizsə..." ifadəsi yerinə, yalnız "su tapa bilmədiyiniz"

ifadəsi istifadə edilsəydi, daha kİsa və daha vurğulayıcı olardı.

Bunu bu şəkildə cavablandırarıq: Bu vəziyyətdə, daha əvvəl işarə

etdiyimiz bütün nöqtələr göz ardı edilmiş olardı.

4- Bəzilərinə görə, "Əgər suya güc çatdıra bilmirsinizsə." deyilsəydi

və ya eyni anlama gələ biləcək başqa bir ifadə istifadə edilsəydi daha yaxşı

olardı. Çünki belə bir ifadə, başqa insanların bəhanəsini əhatə etdiyi

kimi xəstələrin də bəhanəsini əhatə edici olardı.

Buna qarşılıq biz deyirik ki: Bu söylədiyiniz xüsus kinayə yoluyla

ifadə edilmişdir. Kinayəli ifadələrsə daha təsirli və daha vurğulayıcı

olar.

"Təbiəti üzrə olan yer üzünə yönəlin, ondan üzlərinizin və əllərinizin

bir qisiminə sığal çəkin." Ayənin orijinalında keçən "teyemmemu"

Maidə Surəsi 6-7 ................................................................ 391

hərəkətinin məsdəri olan "təyəmmüm" sözü, yönəlmək deməkdir.

Ayənin əsl mətnində keçən "səid" isə, yerin səthi mənasını verər.

Bu yerin "tayyib" olaraq xarakterizə edilməsi -bir şeyin tayyib olması da,

təbiətinin tələb etdiyi hal üzrə olması deməkdir- normal torpaq

və daş kimi əsl vəziyyəti üzrə olmasının şərt olduğuna işarə etmə

məqsədinə istiqamətlidir. Bişirmə, yetkinləşdirmə və ya başqa bir çevirmə

üsuluyla torpaqdan əldə edilən əhəng, pudra, kirəmit və

mədənlərə çevrilən torpaqlar bu əhatənin xaricindədir. Uca Allah,

bir ayədə belə buyurmuşdur: "Gözəl (tayyib) olan ölkənin bitkisi,

Rəbbinin icazəsiylə çıxar; pis olandan isə faydasız bitkidən başqa

bir şey çıxmaz." (Ə'RAF, 58) Təyəmmümdə istifadə edilən torpağın xüsusiyyətləri

olaraq sünnənin nəzərdə tutduğu xüsusların qaynağı işdə budur.

Bəzi təfsirçilər, "Ayədə keçən 'tayyib' sözündən məqsəd

təmizlikdir. Bu səbəbdən burada torpağın təmiz olması şərt şərtmişdir."

demişlər.

"Ondan üzlərinizin və əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin." Burada

görürük ki, təyəmmüm baxımından sığal çəkilməsi nəzərdə tutulan

orqanlarla, dəstəmaz baxımından yuyunması istənən orqanlar eynidir.

Tam bir üst-üstə düşmə var. Çünki təyəmmüm; gerçəkdə baş və ayaq

sığalı salınmış, yüz/üz və dirsəklərə qədər əllərin yuyunması da

sığal çəkməyə çevrilmiş, yüngülləşdirici bir tətbiq olaraq su da

torpaqla dəyişdirilmiş dəstəmazdan başqa bir şey deyil.

Bundan bunu anlayırıq: Təyəmmümdə sığal çəkilən iki orqan

dəstəmazda yuyunan orqanlardır. Uca Allah "ba" hərfi cerriyle keçişli

qılınan sığal çəkmə hərəkətini [femsehu bi vucuhikum...] istifadə etdiyi üçün

bu, təyəmmüm edərkən dəstəmazda yuyunan iki orqanın bir qisiminin

sığal çəkilməsi lazım olduğunu göstərər. Yüzün bir qisimi və dirsəklərə

qədər olan əlin bir qisimi yəni... Bu da Ehlibeyt Imamlarından köçürülən

rəvayətlərdə, yüzdən sığal edilməsi lazım olan qisimin iki gicgah

arası, əllərin də biləkdən aşağı qisimi olduğuna bağlı şərhlərlə

üst-üstə düşməkdədir.

Beləcə bəzi təfsirçilərin, nəzərdə tutulan əlin, kreslo altlarından

başlayan qisim olduğuna bağlı izahlarının səhv olduğunu

392 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

anlayırıq. Yenə digər bəzilərinə görə də, təyəmmümdə sığal edilməsi

lazım olan qisim, eynilə dəstəmazda olduğu kimi dirsəklərdən aşağısıdır,

görüşünün səhv olduğu ortaya çıxır. Bu isə, "ba" hərfi

cerriyle keçişli qılınan "sığal çəkmə" hərəkətinin ifadə etdiyi mənala

üst-üstə düşmür. Çünki "ba" ilə keçişli qılınan hərəkət, sığal çəkənin sığal çəkilənin

bir qisimini sığal çəkməsini ifadə edər.

Ayənin orijinalında keçən "minhu=ondan" sözünün başındakı

"min" ədatı, başlanğıc ifadə edər kimidir. Bununla, yüzün və əllərin

sığal çəkilməsinə torpaqdan başlanması nəzərdə tutulmuşdur. Hədislər

bunu, iki əlin torpağa vurulub yüz/üz və əllərin bir qisiminə sürtülməsi

şəklində açıqlamışdır.

Bəzi təfsirçilər demişlər ki: "Buradakı 'min' ədatı,

nəzərdə tutulan şeyin bir qisimini ehtiva etməyi ifadə edər. Buna görə, torpağa

vurulmasından sonra əllərdə toz və bənzəri bir şey qalmalıdır,

ki onunla yüz/üz və əllər sığal çəkilsin. Buradan bu nəticə çıxır: Təyəmmüm

üçün əl vurulan torpaq tozlu olmalıdır və bu tozla yüz/üz və

əllər sığal çəkilməlidir. Bu səbəbdən yastı və üzəri toz tutmayan daşlarla

təyəmmüm etmək doğru deyil. "1

Allah doğrusunu daha yaxşı bilər; ancaq ayədən daha əvvəl vurğuladığımız

məna aydın olmaqdadır. Bunu da söyləyək ki, öz görüşünün

nəticəs(n)i olaraq çatdığı hökm, adı çəkilən təfsirçinin ehtimal

verdiyi fikirlə məhdud deyil.

"Allah, sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəmir; lakin sizi tərtəmiz

etmək... istəyir." Ayədəki "ma yuridu=istemi-yor" hərəkətinin

mefilinin başına "min" ədatının gəlmiş olması, mənfiliyi gücləndirmək

üçündür. Bu səbəbdən dini hökmlər daxilində olub da

onunla çətinlik çıxarılmaq istənən hər hansı bir hökm yoxdur. Bu

yüzdən cümlə içində mənfiləmə faktı, çətinliyin özüylə

deyil də çətinlik çıxarma istəyiylə elin idiləndirilmişdir.

Iki müxtəlif çətinlik vardır. Bunlardan biri, hökmün səbəbi və,

onunla hədəflənən məsləhətlə əlaqədardır. Belə bir vəziyyətdə ortaya

------

1- [əl-Menar, c. 5, s. 126]

Maidə Surəsi 6-7 ............................................................ 393

çıxan hökm, səbəbinə təbii/tabe olması hasebiyle şəxsən çətinlik çıxarıcı

olar. Zühd xarakterinin yerləşməsi məqsədiylə birinə qida

maddələrindən zövq almasının qadağan edilməsini buna nümunə göstərə bilərik.

Belə bir hökm, ta başdan çətinlik deməkdir. Bir başqa çətinlik

də rastlantİsal xarici səbəblər vasitəsilə hər hansı hökmlə elin idili

olar. Belə bir vəziyyətdə hökmün bəzi fərdləri çətinlik meydana gətirər. O

zaman çətinlik çıxan ünsürlər baxımından hökm etibarsız olar, çətinlik

çıxmayan ünsürlər baxımından isə, etibarlılığı davam edər. Özünə

zərər verən bir xəstəliyindən ötəri, namazı ayaqda etməkdə

çətinlik çəkən bir insanı buna nümunə göstərə bilərik. Bu vəziyyətdə

bu kimsə üçün namazda kıyam hökmü düşər; buna güc çatdıra bilən

başqaları üçün deyil əlbəttə.

Uca Allahın, "Allah, sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq

istəmir." ifadəsindən sonra, "lakin sizi tərtəmiz etmək...

istəyir." ifadəsinə yer verməsi göstərir ki ayənin məqsədi, gerçək

ilə elin idili çətinliyi olumsuzlamaktır. Yəni Allahın sizin üçün qoyduğu

hökmlər, çətinlik çıxarmaq məqsədiylə qanuniləşdirilən çətinlik xüsusiyyətli

hökmlər deyil. Belə ki ayədən aydın olan məna budur: Bu hökmləri

qoymada güddüyümüz məqsəd, sizi təmizləmək və neməti

tamamlamaqdır. Bunlarsa gerçək ilə elin idili faktlardır. Yoxsa məqsədimiz

sizi çətinliyə qaçmaq, sizi çətinliyə soxmaq deyil. Bu səbəblədir

ki, suyun ol/tapıla bilməməsi vəziyyətində dəstəmaz və qüslün sizə

ağır gələcəyini gördüyümüz anda AB-dest və qüsl almanın zəruriliyi

yerinə, sizin yapabilirliğinizin daxilində olan təyəmmüm

al/götürmə zəruriliyini gətirdik. Beləcə bəlkə şükr edərsiniz deyə

sizi təmizləmək və üzərinizdəki neməti tamamlamaq üçün təmizliyə

bağlı hökm bütündən qaldırılmadı.

"Lakin sizi tərtəmiz etmək və sizə olan nemətini tamamlamaq