Nisa Surəsi 77-80

çoxluqlandıqları bu adam da kimdir?" Xəlifə bu cavabı verdi:

"Bu adam Kufəlilərin peyğəmbəridir(!) [Xəlifə bunu günahlandırmaq üçün

söyləyir, yoxsa Şiələr onun peyğəmbər olduğuna inanır deyildi-

480 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ler.] Bu, Məhəmməd b. Əlidir." Nafi' belə dedi: "Seyr et, bax ona

gedəcəyə(i)m və ona ancaq bir peyğəmbərin və ya peyğəmbər qəyyumunun

cavab verəcəyi bəzi suallar soruşacağam." Xəlifə dedi ki: "Get soruş,

bəlkə utandırarsan."

Nafi' insanların arasına dalaraq Imam Misin (ə.s) yanına qədər

yaxınlaşdı və belə dedi: "Ey Məhəmməd b. Əli, mən Tövratı, Incil-

'i, Zəburu və Quranı oxudum. Bunların halal gördüklərini və haram

saydıqlarını öyrəndim. Gəldim ki, sənə ancaq bir peyğəmbərin

və ya bir peyğəmbər qəyyumunun cavab verəcəyi suallar soruşum."

Imam Mis başını qaldırdı və ona belə dedi: "İstədiyini soruş." Nafi'

dedi ki: "Hz. İsa ilə Hz. Məhəmməd arasında qaç/neçə il keçdi?" Imam

dedi ki: "Öz fikirimimi söyləyim, yoxsa sənin fikirini

mü?" Dedi ki: "İkisini də söylə." Imam bu qarşılığı verdi: "Mənə görə

aradan beş yüz/üz il keçdi, sənə görə isə altı yüz/üz il." [Ravzat-ul Kafi,

c. 8, s. 120-121, h: 93]

Mən deyərəm ki: Ayələrin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq fərqli rəvayətlər

köçürülmüşdür. Məsələn Taberi, Ikrimedən belə rəvayət edər:

Yəhudilər, Hz. Rəsulullahdan (s. a. a) recmin hökmünü soruşdular. Bunun

üzərinə Rəsulullah (s. a. a) ən/en alimlərinin kim olduğunu soruşdu.

bni Suruyanı göstərdilər. Rəsulullah (s. a. a) onu Allah adına anda

verdi ki: "Kitabınızda recm hökmü varmı, yoxmu?" bni Suruya

dedi ki: "Aramızda zina hadisələri çoxaldığı zaman günahkarlara yüz/üz çubuq

vurub başlarını təraş etdik." Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) onlar

haqqında recm hökmünü nəzərdə tutdu. Ardından bu ayə endi: "Ey

Ehlikitap... dosdogru yola çatdırar."

Yenə Taberi bni Abbasdan belə rəvayət edər: "bni Ubeyy,

Bahri b. Əmr və Şas b. Adiy Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəldilər.

Qarşılıqlı olaraq danışdılar. Rəsulullah onları Allahın birliyinə inanmağa

dəvət etdi, Allahın əzabından çəkindirdi. Dedilər ki: 'Bizi

nəylə/neylə qorxudursan ey Məhəmməd? Allaha and olsun ki, bizlər

Allahın oğulları və sevdikləriyik.' -Xristianlar da bənzəri şeylər

söyləmişlər.- Bunun üzərinə uca Allah, 'Yəhudilər və Xristianlar

dedilər ki...' ayəsini endirdi."

Maidə Surəsi 15-19 ................................................... 481

Taberi yenə İbni Abbasdan belə rəvayət edər: "Rəsulullah

(s. a. a) Yəhudiləri İslama dəvət etdi, onları buna təşviq edib qaçınmanın

qorxularına qarşı xəbərdar etdi. Amma onlar bütün bunlara baxmayaraq

ağız büzdülər. Bunun üzərinə Muaz b. Cebel, Sad b. Ubbade

və Ukba b. Vehb onlara belə səsləndilər: 'Ey Yəhudilər, Allahdan

qorxun, Allaha and-olsun ki, siz onun Allahın elçisi olduğunu bilirsiniz.

Siz, onun göndərilişindən əvvəl, bizə ondan danışır,

xüsusiyyətlərini sayıb dayanırdınız.' Rəfi' b. Huraymala və Vehb b.

Yehuda qalxıb belə dedilər: 'Sizə belə bir şey söyləmədik. Allah

Musadan sonra bir kitab endirməmişdir. Ondan sonra bir müjdələyici

və xəbərdarlıqçı da göndərməmişdir.' Bunun üzərinə uca Allah: 'Ey

Ehlikitap!... elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluq meydana geldigi

sırada elçimiz sizə gəldi, sizə... açıqlayır.' ayəsini endirdi."

Eyni hədis et-Dürr-ül Mensur təfsirində həm bni Abbasdan,

həm də başqalarından rəvayət edilər. Eyni əsərdə, mövzuya bağlı

başqa rəvayətlər də vardır.

Rəvayətlərin məzmunu, nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərin daxilində

olduğu kimi nəzəridirlər; hədislərin ayələrin məzmunlarına xəbərdar edilməsi

yəni... Sonra bu hadisələrin şəxsən eniş səbəbləri olduğuna hökm etmişlər.

Bu halda bunlara nəzəri səbəblər deyə bilərik. Bu səbəbdən

ayələr, hər hansı bir konkret səbəbə bağlı olmadan nazil

olmuş kimidirlər.

Maidə Surəsi 20-26 ............................................................

20- Hanı bir zaman Musa, qövmünə demişdi ki: "Ey qövmüm! Allahın

sizə olan nemətini xatırlayın; çünki O, içinizdən peyğəmbərlər

çıxardı, sizi krallar (müstəqil) etdi və aləmlərdə (sizdən əvvəlki

dövrlərdə) heç kimə vermədiyini sizə verdi.

21- Ey qövmüm! Allahın sizə (vətən olaraq) yazdığı müqəddəs torpağa

girin və arxanıza dönməyin, yoxsa hüsrana uğrayarsınız."

22- Onlar dedilər ki: "Ey Musa! Orada zorba bir millət var. Onlar

oradan çıxmadıqca, biz oraya girmərik. Əgər oradan çıxarlarsa, o

zaman oraya girərik."

23- (Allahdan) qorxanların içindən, Allahın özlərinə nemət

Maidə Surəsi 20-26 .................................................... 483

verdiyi iki adam dedi ki: "Onların üzərinə qapıdan (sərhəd şəhərdən)

girin. Əgər oradan girsəniz, şübhəsiz ki siz qalib gəlirsiniz. Haydı

əgər möminlər sinizsə, ancaq Allaha söykən/dözün."

24- Dedilər ki: "Ey Musa! Onlar orada olduğu müddətcə, biz oraya

əsla girmərik. O halda sən və Rəbbin gedin, döyüşün; biz burada oturacağıq."

25- Musa, "Rəbbim! Mən özümdən başqasına malik deyiləm;

qardaşım da (elə). O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin arasını

ayır." dedi.

26- Allah buyurdu ki: "Elə isə ora onlara qırx il qadağan edildi;

yer üzündə çaşmış çaşmış gəzəcəklər. Artıq sən yoldan çıxmış o

cəmiyyət üçün kədərlənmə."

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupu, əvvəlki ayələrdən tamamilə ayrı, müstəqil

deyildirlər. Çünki burada İsrailoğullarının özlərindən alınan

sözlərdən birini tapdalamalarından danışılır. Ki daha əvvəl, Musanı

dinləyib itaət edəcəklərinə söz vermişlər idi. Amma burada görülür

ki, Hz. Musa (ə.s) onlara bir çağırışda ol/tapılınca, bunu çox

açıq bir dillə rədd edib ona cəbhə al/götürmüşlər. Sonra bu günahlarının

bir cəzası olaraq yer üzündə çaşmış gəzmə müsibətinə düçar olurlar.

Heç şübhəsiz bu, ilahi bir əzabdır.

Bəzi rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə bu ayələr, hicrətin ilk

dövrlərində, Bədir Döyüşündən əvvəl enmişlər. Inşallah, bundan

sonrakı rəvayətlər hissəsində bunun üzərində də dayanacağıq.

"Hanı bir zaman Musa, qövmünə demişdi ki: Ey qövmüm! Allahın sizə

olan nemətini xatırlayın..." Hz. Musanın hekayələrini ehtiva edən ayələrdən

aydın olduğu qədəriylə, bu hekayə -Hz. Musanın Isra-iloğullarını

müqəddəs torpaqlara girməyə bağlı çağırışı- İsrailoğullarının Misirdən

çıxışlarından sonra yaşanmışdır. Ayədə keçən "sizi krallar etdi."

ifadəsi də bunu göstərər.

484 ................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"aləmlərdə heç kimə vermedigini sizə verdi." ifadəsi də,

bundan əvvəl üzərlərinə bəzi fövqəladə ayələrin endiyini göstərər.

Qüdrət halvası, bildirçin əti, daşdan mənbələrin fışqırması və buludların

üzərlərində kölgə etməsi kimi.

"yoldan çıxmış cəmiyyət" ifadəsinin iki dəfə təkrarlanmış olması

göstərir ki, İsrailoğulları bu hekayənin yaşanmasından əvvəl arxa

arxaya bir neçə dəfə elçiyə qarşı çıxmış, ona baş qaldırmışlar idi. Belə ki,

sonunda fasıklar=yoldan çıxmışlar xüsusiyyətini həkk etmiş oldular.

Bu konkret qar/qazancınalar göstərir ki söz mövzusu hekayə, yəni

yer üzündə çaşmışca gəzmələri, Hz. Musanın (ə.s) peyğəmbər

olaraq göndərilib aralarında qaldığı dövrün son dilimində

yaşanmışdır. Yenə bunu anlayırıq ki: Quranda onlarla əlaqədar olaraq

izah edilən hekayələrin böyük qisimi bundan əvvəl meydana gəlmişdir.

Buna görə Hz. Musanın, "Allahın sizə olan nemətini xatırlayın."

şəklindəki sözü, Allahın onlara verdiyi və bəxş etdiyi bütün

nemətlərə istiqamətli bir işarədir. Hz. Musanın sözə belə bir girişlə

başlaması, bir az sonra, müqəddəs torpaqlara girmələrinə bağlı çağırışına

istiqamətli bir təşviq xüsusiyyətindədir. Əvvəl onlara Rəblərinin nemətlərini

xatırladır ki, nemətin artmasına və tamamlanmasına istiqamətli

olaraq daha böyük bir səy içinə girsinlər. Çünki Allah, Musanı

elçi olaraq özlərinə göndərməklə böyük bir nemət bəxş etmiş

olur. Onları dininə yönəltmiş olması, Firon xanədanının zülmündən

qurtarması, Tövratı endirməsi, şəriəti bir hüquq sistemi

olaraq hökmə bağlaması böyük bir nemətdir. Artıq bu nemətlərin

tamamlanması üçün yalnız müqəddəs torpaqlara girmələri lazımdır.

Oraya girdiklərində müstəqil və suveren bir xalq olaraq şərəfli bir

həyat sürdürmə imkanına qovuşacaqlar.

Uca Allah, İsrailoğullarına xatırlatdığı nemətləri

detallandırarkən bunları üç qisimə ayırır. Əvvəl buna diqqətlərini

çəkir: "çünki O, içinizdən peyğəmbərlər çıxardı." Bununla, soylarının

mənşəyi mövqesindəki peyğəmbərlər olan Hz. İbrahim, Ishak

və Yaqub ilə onlardan sonra gələn peyğəmbərlər nəzərdə tutulur. Ya

də xüsusi olaraq İsrailoğullarına göndərilən Yusuf, esbat [nəvələr,

Maidə Surəsi 20-26 ..................................................... 485

Yaqub soyundan gələn peyğəmbərlər və ya İsrailoğulları boyları],

Musa və Harun kimi peyğəmbərlər qəsd-edilir. Heç şübhəsiz peyğəmbərlik

başlı başına bir nemətdir.

Sonra belə buyurur: "sizi krallar etdi." Yəni müstəqilliyə

qovuşmanızı, Fironların köləçi nizamlarından və zorbaların tahakkümünden

xilas olmanızı təmin etdi. Canı, ailəsi və malı üzərində

tək başına suveren ola bilən bir kimsə üçün krallıq söz mövzusu ola bilər

ancaq. İsrailoğulları Hz. Musa zamanında, təməl bir sosioloji

qanuna görə hərəkət edirdilər. Qanunların ən gözəli olan tövhid

əsaslı qanundan danışırıq. Bu qanun Allaha və Rəsuluna itaət

etmələrini, ictimai həyatlarında əskiksiz ədaləti suveren etmələrini,

digər birliklərə istiqamətli haqsız hücumlarda ol/tapılmamalarını,

bunun yanında bir-birlərinə qarşı sui-qəsdlər içinə girməmələrini,

bir olan cəmiyyətlərini fərqli təsnif edərə ayırmamalarını nəzərdə tuturdu.

Əks halda ictimai nizam pozulardı. Başlarında da bir peyğəmbər

olan Musa (ə.s) vardı. O da kral və ya tayfa rəisi kimi üzərlərində

haqsız, təpədən bakmacı zorba bir suverenlik qurmamışdı.

Bir görüşə görə, onların krallar edilməsindən məqsəd, uca Allahın

içlərindən krallar çıxarmağa istiqamətli təqdiridir. Bu da Talutu,

Davudu və digər kralları əhatə edən bir müddətdir. Bu vəziyyətdə, ifadə

onlara krallıq bəxş edəcəyinə bağlı bir vəd xüsusiyyətində olar. Yəni

qeybi bir xəbər təqdim edilir. Çünki İsrailoğullarının krallığı Hz. Musadan

bir zaman sonra qurulur. Hərçənd belə bir şərhin qorxusu

yoxdur; amma bu, "sizi krallar etdi." ifadəsinin vurğusuyla

üst-üstə düşmür. Elə ya, "içinizdən peyğəmbərlər çıxardı." deyildiyi

kimi, "içinizdən krallar çıxardı." deyilmir.

Krallıqla, doğrudan suverenliyin bir qrupun əlində olması da

nəzərdə tutulmuş ola bilər. Bu, ax saqqallı insanların bir birliyi təbii

olaraq idarə etmələri qanununu da əhatə edər. Bu baxımdan Hz. Musa

(ə.s), ondan sonra Yuşa peyğəmbər (ə.s) bir kral sayılarlar. Hz.

Yusuf (ə.s) daha əvvəl onsuz da/zatən kral idi. Nəhayət bu, tanınan Talut,

Davud və Süleyman kimi krallara qədər davam edib gedər. Əvvəlki

qiymətləndirmə üçün işarə etdiyimiz qorxu bunun üçün də etibarlı-

486 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dir.

Sonra belə buyurur: "aləmlərdə (sizdən əvvəlki dövrlərdə)

heç kimə vermedigini sizə verdi." Burada açıq-aşkar ayələr

dəstəyindəki ilahi köməklərə və lütflərə işarə edilir. Əgər dediklərində

dayansalar və verdikləri sözləri tutsalar, həyatlarında müsbət

istiqamətdə böyük bir dəyişmə meydana gələcəkdir. Bunlar, Misir'-

də ol/tapıldıqları günlərdə özlərini ətraflı əhatə edən açıq-aşkar

möcüzələrdir. Ardından uca Allah, onları Firondan və soydaşlarından

qurtarmışdı. Hz. Musa (ə.s) zamanında, İsrailoğullarına o

cür sıx möcüzələr, açıq-aşkar sənədlər göstərilmiş və nemətlər

bəxş edilmişdi ki, o günə qədər heç bir cəmiyyətə beləsi bir qürur

bəxş edilməmişdi; bu sıxlıqda möcüzələr və nemətlər vermişdi.

Bu baxımdan bəzilərinin, "Ayədə keçən 'aləmlərdən məqsəd,

Isra-iloğullarının müasirləri olan birliklərdir." şəklindəki şərhlərinin

səhvi ortaya çıxır. Çünki ayə, o günə qədər gələn

hər hansı bir birliyin İsrailoğullarına bəxş edilən növdən nemətlərə

nail oluşunu olumsuzluyor, ki elədir də.

"Ey qövmüm! Allahın sizə yazdığı müqəddəs torpağa girin və arxanıza

dönməyin, yoxsa hüsrana uğrayarsınız." Müqəddəs torpaqlara girmələri

əmr edilir. ifadənin vurğusundan Hz. Musanın, onların itaətsizlik

edəcəklərini, əmri yerinə yetirməyə yanaşmayacaqlarını gözlədiyi

aydın olur. Buna görə Hz. Musa, əmrini bir də geri dönməmə

qadağanıyla gücləndirmə gərəyini duy/eşidir. Bunun dərhal sonra qaçınılmaz

bir hüsranın olacağını vurğulayır. Hz. Musanın (ə.s) onlardan

mənfi bir reaksiya gözlədiyinin dəlili, əmri rədd etmələrindən sonra

onları "fasiqlər" deyə xarakterizə etmiş olmasıdır. Çünki bir əmrə

mənfi reaksiya vermək, fısk və yoldan çıxmadıyar. Bu səbəbdən bir

dəfəylə "fasiqlər" deyə xarakterizə edilmələri doğru olmaz. Bu da göstərir

ki, həmişə bu cür rəftarları təkrarlayırdılar.

Ayədə haqqında danışılan yer/yeyər, "müqəddəs" olaraq xarakterizə edilir. Təfsirçilər

bu sözü peyğəmbərlərin və möminlərin orada iqamət edir

olmasından ötəri "şirkdən təmizlənmiş" olaraq açıqlamışlar.

Quranda bu sözü açıqlayıcı mahiyyətdə bir ifadə iştirak etmir.

Maidə Surəsi 20-26 ....................................................... 487

Yalnız bu çərçivədə faydalanılacaq, yaxın bir məna ehtiva edən belə

bir ifadə var: "Ətrafını bərəkətli kıldıgımız Məscidi Axsa." (İsra,

1) Bu mövzuda faydalanılacaq bir başqa ifadə də budur: "Xor görülüb

əzilməkdə olan milləti də içini bərəkətlərlə donattıgımız yerin,

dogularına və qərblərinə varis etdik." (Ə'RAF, 137) Bərəkətli olma

xüsusiyyəti, yer/yeyər baxımından bol xeyiri və yaxşılığı saxlama mənasını ifadə

edər. Dinin suveren qılınıb şirk pisliyinin aradan qaldırılması da bol bir xeyrdir.

"Allahın sizə yazdıgı..." ifadəsinə gəlincə; ayələrin axışından,

yurd olaraq oraya yerləşmələrinə hökm edildiyinə işarə edildiyi aydın olur.

Daha sonra, "Elə isə ora onlara qırx il qadağan edildi."

şəklindəki ifadəylə bunun arasında bir ziddiyyət yoxdur. Tam tərsinə,

onu gücləndirdiyi belə deyilə bilər. Çünki, "Allahın sizə yazdıgı..."

ifadəsi mücməldir, zaman və hətta şəxslər ifadə edilməmişdir. Çünki,

fərdlərin və şəxslərin vəziyyətinə işarə etmədən bir ümmətə

xitab edilmişdir. Necə ki deyildiyinə görə, bu xitaba həmsöhbət

olan, öhdəçiliyi boynuna götürən qurşaq səhra/çöldə çaşmış gəzdikləri sırada,

geridə bir adam qalmayacaq şəkildə ölmüşdü. Müqəddəs torpaqlara

Yuşa b. Nun öndərliyində oğulları və oğullarının oğulları girmişlər idi.

Qısacası, "ora onlara qırx il qadağan edildi." ifadəsi, müqəddəs torpaqların

bundan sonra onlara yazıldığına istiqamətli işarələr ehtiva etmir

deyil.

Müqəddəs torpaqların yurd olaraq onlara bəxş edilməsinə bağlı ilahi

uzaqgörənliyə bu ayədə də işarə edilmişdir: "Biz də istəyirdik ki o

yerdə əzilənlərə lütf edək, onları öndərlər edək, onları varis

edək və onları o yerdə iqtidara gətirək." (Qəsəs, 6) Hz.

Musa (ə.s) onlar üçün bunu diləyirdi; amma bu vaxt Allahdan kömək

diləmələrini və səbirli olmalarını şərt qaçırdı: "Musa qövmünə,

'Allahdan kömək istəyin, səbr edin! Yer üzü Allahındır, onu

qullarından diledigine verər. Nəticə, qorunanlarındır' dedi. Onlar,

'Ey Musa, sən bizə gəlməzdən əvvəl də, sən bizə gəldikdən sonra

də bizə işgəncə edildi' dedilər. Musa dedi: Ümid edilər ki, Rəbbiniz

düşməninizi yox edər və onların yerinə sizi yer üzünə hakim edər

488 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

də necə hərəkət edeceginize baxar." (Ə'RAF, 128-129)

Uca Allah, aşağıdakı ayədə bu vədin reallaşdığını xəbər

verir: "Xor görülüb əzilməkdə olan milləti də içini bərəkətlərlə

donattıgımız yerin, dogularına və qərblərinə varis etdik.

Rəbbinin Isra-ilogullarına verdigi gözəl söz, səbr etmələri üzündən

tam yerinə gəl idi." (Ə'RAF, 137) Bu ayə göstərir ki, müqəddəs torpaqları

işğal edib yurd əldə etmələri, ilahi bir söz, hökmə bağlanmış

bir yazı, qərarlaşdırılmış bir mühakimədir. Bunun reallaşması üçün nəzərdə tutulan

tək şərt, səbirlə itaət etmək, üsyan etməkdən qaçınmaq və

acı/ağrılı hadisələr qarşısında müqavimət göstərməkdir.

Səbir anlayışını ümumi tutduq; çünki ayədə mütləq olaraq istifadə edil-

mıştır və çünki Hz. Musa (ə.s) zamanında arxa arxaya məşəqqətli

hadisələrə məruz qalmışlar idi, bunun yanında ilahi əmr və qadağan edərə

də həmsöhbət olurdular. Günah əməliyyata/işləmə barəsində israr etdikcə,

özlərinə ağır öhdəçiliklər endirilmişdir. Necə ki

Quranda onlarla əlaqədar olaraq izah edilən xəbərlər də bunu göstərməkdədir.

Müqəddəs torpaqların İsrailoğullarına yazılmasının Quran bütünü

içində ifadə etdiyi məna budur. Bununla birlikdə, ayələrdə bu

uzaqgörənliyimin zamanı və müddəti açıqca zikr edilməmişdir. Bu qədəri

var ki, Isra surəsində iştirak edən əlaqədar ayələrin sonunda iştirak edən bu

ifadə bu mövzuda bir fikir verməkdədir: "Amma siz dönsəniz, biz də

dönərik. Cəhənnəmi, kafirlər üçün əhatə edici etmişik." (Isra, 8)

Eyni şəkildə, Ə'RAF surəsindəki əlaqədar ayənin sonunda Hz. Musadan

köçürülən bu ifadələr də bir ipucu xüsusiyyətindədir: "Ümid edilər ki,

Rəbbiniz düşməninizi yox edər və onların yerinə sizi yer üzünə

hakim edər də necə hərəkət edeceginize baxar." (Ə'RAF, 129)

Bu ayə də mövzuya işıq mühafizəkar xüsusiyyətdədir: "Musa qövmünə

demişdi ki: Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın... Və Rəbbiniz

sizə belə bildirmişdi: And olsun şükr etsəniz əlbəttə sizə daha

çox verərəm və eger nankorluq etsəniz əzabım çox çətindir."

(İbrahim, 6-7) Bunun kimi daha bir çox ayə göstərir ki söz mövzusu

uzaqgörənlik, bir şərtə bağlıdır; dəyişməz, qüvvədən qaldırılmaz mut-

Maidə Surəsi 20-26 ....................................................... 489

lak bir hökm deyil.

Bəzi təfsirçilərə görə, Hz. Musanın ayədə köçürülən "Allahın

sizə yazdıgı..." ifadəsindən məqsəd, Allahın Hz. İbrahimə (ə.s) istiqamətli

vədidir. Sonra bu təfsirçilər, Tövratdan aktardıkları1 keçidlərlə

uca Allahın Hz. İbrahimə, Ishaka və Yaquba yer üzünü nəsillərinə

verəcəyini vəd etdiyini sübut etməyə çalışarlar və mövzunu

ala bildiyinə uzadarlar. 2

Kitabımızın axışı içində bu köçürmə keçidlərin orijinal Tövrat'-

danmı, yoxsa təhrif edilən qisimlərdənmi olduğunu mübahisə et/müzakirə edəcək

deyilik və bu bizi maraqlandırmaz da. Çünki Quran Tövratla təfsir

edilməz.

"Onlar dedilər ki: Ey Musa! Orada zorba bir millət var. Onlar oradan

çıxmadıqca, biz oraya girmərik. Əgər oradan çıxarlarsa, o zaman oraya

girərik." Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "Cebr" sözcüyünün etimoloji mənas(n)ı,

bir şeyi bir növ məcbur etməklə təmir etmək və islah etmək deməkdir.

Ərəblər deyərlər ki: Cebertuhu fən tərəfindən-beret və ictebere [zorla/məcbur et onu düzəltdim,

o da düzəldi]... Bəzən "cebr" sözcüyü, tam düzəltmə mənasında

istifadə edilər. Hz. Əlinin bu sözündə olduğu kimi: "Ey hər kırığın

düzəldicisi (Cabir) və ey hər çətinliyin asanlaşdırıcısı!" Ərəblərin

çörək mənasında istifadə etdikləri "Cabir b. Həb-be" (Buğda dənəsi-

-----

1- Məsələn "Yaratma Kitabı"nda belə deyilir: "İbrahim Kənanlıların torpaqlarından keçərkən Rəb ona göründü və ona dedi ki: Bu məmləkəti sənin

nəsilinə verəcəyəm." (Bap 12 : 7)

Yenə eyni kitabda belə deyilir: "O gün Rəb, Abramla [İbrahimlə] əhd edib

dedi: Misir çayından böyük çaya, Firat çayına qədər, bu diyarı... sənin

nəsilinə verdim." (Bap 15 : 18)

"Tesniye Kitabı"nda bu ifadələrə yer verilər: "Allahımız Rəb, Horebde bizə

söyliyip dedi: Bu dağda oturmanız yetər; dönün və köç edin/əldə et, və Amarilerin

dağlığına, və ona yaxın olan Avtomobildə, dağlıqda, və Şefalada və Cenupta, və dəniz

kənarında bütün yerlərə, böyük çaya, Firat çayına qədər Kənanlılar diyarına,

və Libnana girin. Işte, diyarı önünüzə qoydum; girin, və Rəbbin atalarınıza,

İbrahimə, Ishaka və Yaquba özlərinə və özlərindən sonra onların nəsilinə

vermək üçün and etdiyi diyarı özünüzə mülk əldə edin." (Bap 1 : 6-8)

2- [əl-Menar təfsiri, c. 6, s. 326-327.]

490 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nin oğulu olan düzəldici) deyim də buna bağlı bir nümunədir. Bəzən də

tam nəşr/təzyiq, məcbur etmə mənasında istifadə edilər. Hz. Əlinin (ə.s) bu sözü

buna nümunədir: "Nə məcbur etmə var, nə də tam azadlıq..."

"İcbar" sözü, etimoloji quruluşu etibarilə bir başqasını digər

birini düzəltməyə yönəltmək mənasını ifadə edər. Nə var ki, bu ifadə

tam məcbur etmə mənasında istifadə edilməyə başlanmışdır. Buna görə

biri, "Ecber-tuhu al/götürə həmçinin" dediyində, bu "onu məcbur etdim" deməkdir...

Bir insanı xarakterizə etmək mənasında "cabbar" xüsusiyyəti istifadə edildiyi

zaman, deyilmək istənir ki bu insan, həkk etmədiyi bir üstünlük

iddiasında ol/tapılmaq surətiylə bir əskikliyi aradan qaldırır. Bu səbəbdən bu

xüsusiyyət yalnız tənqid mənasında istifadə edilər. Buna bu ayələri nümunə

göstərə bilərik: "Və hər inadçı zorba pərişan oldu." [Ibrahim, 15], "Məni

baş qaldıran bir zorba etmədi." [Meryam, 32], "Orada zorba bir

millət var." [Maidə, 22]

Bir şeyin axaranlarına, həm cinslərinə basqın çıxması, üstün

olmasıyla düşünülə bilər olduğundan Ərəblər, "Nahletun

cebbaretun" (iri xurma ağacı) və "naketun cebbaretun" (böyük

dəvə) deyərlər." Ragıpdan ehtiyac duyduğumuz qədəriylə etdiyimiz

götürmə burada sona çatdı. Bundan da aydın olur ki, "zorbalar"

(cebbarin)dan məqsəd, xalqı öz istəklərinə görə hərəkət etməyə

məcbur edən güc və iqtidar sahibləridir.

"Onlar oradan çıxmadıqca, biz oraya girmərik." Bu ifadə, müqəddəs

yerlərə girmək üçün orada yaşayan zorba qövmün çıxmasını şərt

qaçdıqlarını göstərir. Ancaq gerçəkdə, ikinci dəfə, "Eger çıxarlarsa,

o zaman oraya girərik." demiş olsalar belə, Hz. Musanın əmrini

rədd etmək mənasındadır bu ifadə.

Bəzi rəvayətlərdə, o dövrdə müqəddəs torpaqlarda yaşayan zorba

Amaliklerin xüsusiyyətləri, bədənlərinin iriliyi və boylarının uzunluğu

ilə əlaqədar ağla sığmaz şərhlərə yer verilmişdir ki, sağlam fikirin bu

növ şişirtmələri təsdiqləməsi mümkün deyil. Kənar yandan arxeoloji

qazıntılarda və insan fiziologiyası sahəsində edilən araşdırmalarda

bunu dəstəkləyəcək hər hansı bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Bu səbəbdən

bu cür rəvayətlər, zehin bulandırıcı, əsassız uydurmalardan baş-

Maidə Surəsi 20-26 ................................................... 491

ka bir şey deyil.

"(Allahdan) qorxanların içindən, Allahın özlərinə nemət verdiyi

iki adam dedi ki..." Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, burada Allah

qorxusu nəzərdə tutulur. Bu da göstərir ki, bəzi adamlar Allahın

və peyğəmbərinin əmrinə qarşı çıxmaqdan qorxurdular və ayədəki

sözləri söyləyən bu iki adam da onlar arasında iştirak edirdilər.

Eyni zamanda bu iki adam, Allahdan qorxanlardan fərqli olaraq

"Allahın nemət verdigi" kəslər olaraq xarakterizə edilirlər. Təfsirimizin

bundan əvvəlki bir çox hissəsində, "nemət" anlayışının,

Quran ədəbiyyatında mütləq istifadə edilməsi vəziyyətində "ilahi vəlayət"

mənasını ifadə etdiyini ifadə etmişdik. Bu səbəbdən bu iki adam Allahın

vəliləri idilər. Bu da, ayədə keçən "qorxu" ilə "Allah qorxusu"

nun nəzərdə tutulduğuna bağlı konkret bir qar/qazancınadır. Çünki Allahın

vəliləri ONdan başqasından qorxmazlar: "Iyi bil ki, Allahın vəlilərinə

qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər." (Yunus, 62)

Ayədə keçən "en'ame" hərəkətinin, elin idili olduğu mahzuf şeyin yəni,

"nemət olaraq verilən şeyin" "qorxu" olması mümkündür. Bu

vəziyyətdə, uca Allahın onlara qorxusunu bəxş etdiyi nəzərdə tutulmuş

olar və "yehafu-ne=korkanlar" hərəkətinin mefilinin hazfedilmiş olması,

"Allahın nemət verdigi iki adam" ifadəsinin kafi açıqlığa

sahib olmasından ötəri olar. Çünki qorxularının, zorba qövmdən

qaynaqlanmadığı bilinməkdədir. Elə olsaydı, "Onların üzərinə qapıdan

girin." deyə İsrailoğullarını müqəddəs torpaqlara girməyə

çağırmazdılar.

Bəzi təfsirçilər demişlər ki, "yehafune=korkanlar" ifadəsindəki

çoxluq əvəzliyi İsrailoğullarına dönükdür. Mevsule dönük əvəzliksə

hazfedilmiştir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna budur:

"İsrailoğullarının özlərindən qorxduqları və Allahın özlərinə