Nisa Surəsi 77-80

"Allah, Məryəm Oğulu Məsihdir, deyənlər küfrə girmişlər." Bunlar,

Al/götürü İmran surəsinin axışı içində fikirlərinə yer verdiyimiz üç qrupdan

biridir. Onlara görə uca Allah, Məsihlə bir olmuşdur. Bu səbəbdən

Məsih insan-tanrıdır. "Allah, Məryəm Oglu Məsihdir." sözünü, o

Allahın oğuludur, iddiasına və "O, üçün üçüncüsüdür." iddiasına da

uyğunlaşdıra bilərik. Ancaq ifadədən aydın olan, bir olma şəklindəki eyniliyin

nəzərdə tutulduğunu göstərməkdədir.

"Də ki: Elə isə Allah, Məryəm Oğulu Məsihi, anasını və yer üzündə

olanların hamısını həlak etmək istəsə, Allaha qarşı kimin əlində bir şey

var?..." Bu ifadə, yuxarıda işarə etdiyimiz iddialarının etibarsızlığının,

çürüklüyünün dəlilidir. Çünki iddiaları bir-biriylə ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Bir tərəfdən Məsihin insan-tanrı olduğunu irəli sürürlər, bir

yandan da onu Məryəm Oğulu olaraq xarakterizə edirlər. Beləcə, yer üzünün

sakini hər hansı bir insan baxımından normal qarşıladıqları

bir şeyi, onun baxımından da normal qarşılayırlar.

Bu deməkdir ki insanların bütünü, göylərdə, yerdə və ikisinin

arasında iştirak edən hər şey kimi Allahın mülküdürlər, ONun suverenliyi

və səltənəti altındadırlar. Bu səbəbdən uca Allah, onlar üzərində

dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapıla bilər. Istediği kimi lehlərində və əleyhlərində

hük-meder. Bu səbəbdən Məsihin anasını və yer üzündə

olan hər kəsi həlak etmə səlahiyyətinə və gücünə sahib olduğu kimi,

Məsihi də həlak edə bilər. Məsihin digərlərinə görə bir imtiyazı

yoxdur. Yaxşı Allahın həlak olması düşünülə bilərmi?! Bu halda, Xristianların

"İsa insandır" demələri, "O, Allahdır" demələrini çürütməkdədir.

Çünki bu iki mülahizə arasında ziddiyyət vardır.

Buna görə, "Allaha qarşı kimin əlində bir şey var?" ifadəsi,

mütləq olaraq hər cür maneəs(n)i olumsuzlamaya istiqamətli bir kinayədir.

Bir kimsənin Allaha qarşı əlində bir şey olması, ONA dönük

olan bəzi şeydə Allaha qarşı bir suverenliyə sahib olması deməkdir.

Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, Allahın suverenliyinin adı çəkilən şey

üzərində kəsilməyə uğramasıdır. Söz gelimi hər hansı bir səbəbin,

bir şey üzərində özündən qaynaqlanan müstəqil bir fəaliyyətə

422............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

sahib olması və bununla Allahın o şey üzərindəki fəaliyyətinə maneə

olması və ya Allaha üstün gəlməsi yəni. Halbuki suverenlik yalnız

Allahındır. O, suverenliyi etibarilə də təkdir. Ortağı yoxdur. ONun

başqasının istifadəsinə təqdim etdiyi bəzi şeylər, ONun mütləq suverenliyini

və səltənətini etibarsız etməz.

"Məryəm Oglu Məsihi, anasını və yer üzündə olanların hamısını

həlak etmək istəsə" ifadəsində Məsih (ə.s), "Məryəm Oglu"

xarakterizə etməsiylə birlikdə zikr edilmişdir. Bunun məqsədi onun tam bir insan

olduğuna dəlalət etməkdir. Digər insanlar kimi, o da ilahi təsirin

idarəs(n)i altındadır. Yenə eyni məqsəd qoy "anası" ifadəsi də ona

ətf edilmişdir. Çünki anasının da onun kimi bir insan olduğunda

şübhə yoxdur. Yenə, "yer üzündə olanların hamısı" ifadəsi də ona

ətf edilmişdir. Çünki, bütünü bərabər nisbətdə eyni hökmü daşıyırlar.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu qeyd və bu atifdə "imkan

dəlili"nə istiqamətli bir işarə söz mövzusudur. Xülasəylə demək istənir

ki: İsa da anası kimi digər insanlara bənzər. Yer üzündəki digər

canlılar kimidir. Onlar üçün etibarlı olan, onun üçün də etibarlıdır. Çünki

bir-birinə bənzəyən şeylər, bir şeyin caiz olub olmaması barəsində

eyni hökmə təbii/tabedirlər. İsadan başqasının həlak əhatəsinə

girməsi normal olduğuna görə, o da bu əhatə girər. Buna maneə

olacaq heç bir güc yoxdur. Əgər İsa, (haşa) Allah olsaydı, belə bir

vəziyyət onun haqqında etibarlı olmazdı.

"Göylərin, yerin və ikisinin arasında olan hər şeyin

egemenligi yalnız Allahındır." ifadəsi, əvvəlki cümləni

səbəbləndirməyə istiqamətlidir. Quranın ümumiyyətlə varlıqlar aləmini

"göylər və yer/yeyər" təbii/tabe-riyle ifadə etməsinə qarşı, burada bir də

"ikisinin arasında olan hər şey" ifadəsinə yer verilmiş olması,

şərhin bir az daha dəqiq, bir az daha qurun idi və şübhələrdən

bəri olması üçündür. Ki bir kimsə çıxıb da, mövzu göylərlə yer

arasındakı varlıqları maraqlandırdığı halda, yalnız göylərlə yerdən

danışılmış, ikisinin arasında iştirak edənlərdən danışılmamışdır;

bu səbəbdən onlar bu əhatə girməzlər, şəklində bir qurun idiyə

qapılmasın. Cümlənin orijinalı içində "xəbər"in yəni "lillahi=Allah'ındır." sö-

Maidə Surəsi 15-19 ............................................................ 423

zünün önə alınması, məhdudlaşdırmağa, münhasır etməyə dəlalət

etməsi üçündür. Onsuz da/zatən ancaq bu vəziyyətdə şərh tamamlanmış

ola bilir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan mənas(n)ı budur: Heç mümkün müdir

ki bir maneə törədici, Allahın İsanı və başqasını həlak etmək istəməsinə

və bu xüsusdakı istəyinin reallaşmasına mane olsun?

Deyilmi ki göylərin, yerin və ikisinin arasında olan canlı, cansız

bütün varlıqların üzərindəki mütləq suverenlik və səltənət başqasının

deyil, yalnız Allahındır? Kimsə ONun hökmünün etibarlılığını,

əmrinin yerinə gəlməsini maneə törədə bilməz.

"O, diledigini yaradar və Allahın hər şeyə gücü yetər." cümləsi,

bundan əvvəlki, "Göylərin, yerin və ikisinin arasında olan hər

şeyin egemenligi yalnız Allahındır." cümləsinin səbəbi mövqesindədir.

Mülkiyyət, bir növ iqtidar mənasını verər. Insanlara və

onların sahib olduqlarına suveren olma səlahiyyətinə sahib olma mənasına

gələn Ərəbcə istifadəsiylə mülk, ancaq qüdrətin əhatəliliyi

və iradənin etibarlılığı ilə mümkün ola bilər. Uca Allah, göylərdə,

yerdə və ikisinin arasındakı bütün varlıqlar əsasında bu səlahiyyətə,

bu suverenliyə malikdir. Bu səbəbdən o hər şeyə güc çatdırandır və dilədiyi

hər şeyi yaradar. Buna görə göylərdə, yerdə və ikisinin arasındakı

şeylərdə yalnız ONun mut-lak hökmranlığı söz mövzusudur.

Bu səbəbdən, ONun dilədiyini yaratması, hər şeyi edə bilməsi,

sahibliyinin, suverenliyinin, suverenliyi də bunların hamısını həlak

etməyi diləyə biləcəyinin, diləməsi vəziyyətində kimsənin buna maneə

ola bilməyəcəyinin, bunun da heç kimin üluhiyyətdə, suverenlikdə

ONA ortaq olmadığının dəlilidir.

Iradesinin etibarlılığının və qüdrətinin əhatəliliyinin dəlili isə,

ONun Allah oluşudur. Ulu Allah, bəlkə də bunu vurğulamaq üçün

"Allah" ləfzini ayədə bir neçə dəfə təkrarlamışdır. Nəticə etibarilə, Allah

üçün ilahlıq mövqes(n)i qəbul edilincə bu, bərabərində heç kimin

ilahlıqda ONA ortaq olmadığı mənasını da gətirər.

"Yəhudilər və Xristianlar; 'Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik' dedilər."

Heç şübhəsiz, onlar Xristianların əhəmiyyətli bir qisiminin İsa

(ə.s) baxımından iddia etdikləri kimi, gerçək mənada Allahın oğulları

424 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olduqlarını iddia etmirdilər. Nə Yəhudilər, nə də Xristianlar

gerçək mənada belə bir iddianı səsləndirirdi. Amma bir növ məcazi

ifadəylə, bunu özlərinə istiqamətli bir şərəflənmə xüsusiyyəti olaraq

istifadə edirdilər. Necə ki bu cür bir xarakterizə etmə müqəddəs kitablarında

çox istifadə edilməkdədir. Məsələn Hz. Adem1, Hz. Yakup2, Hz.

Davud3, Hz. Akram4, Hz. İsa5 haqqında və saleh möminlər hakkında6

belə bir xarakterizə etməyə yer verilmişdir.

Hər vəziyyətdə, onların "Allahın oğullarıyıq" deyərkən

nəzərdə tutduqları budur: "Biz Allaha, oğulun atasına yaxın olduğu qədər

yaxınıq." Demək istəyirdilər ki, bizlər kralın uşaqları kimiyik,

geri qalan teba- dan fərqliyik. Kralın yaxını olmaqdan ötəri bir imtiyazımız vardır. Bu imtiyazımız tebanın təbii/tabe olduğu rəftara

təbii/tabe olmamamızı tələb edir. Bir baxıma özlərini, insanlara tətbiq olunan

qanunların üstündə görürdülər. Çünki kralın taxtına yaxın

oluşları, başqalarının təbii/tabe olduğu qanunlarla mühakimə olunmalarını önləyici

bir imtiyazdır. Digər tebayla eyni statüde ola bilməzlər. Başqalarının

alçaldıldığı kimi onlar da alçaldıla bilməzlər. Çünki soylular,

səltənətə yaxınlıqları nisbətində sevgi və möhtərəmlik görərlər.

Bu səbəbdən ayədə haqqında danışılan "oğul"luqdan məqsəd, xas adamı

və yaxını olmaqdır. Bu baxımdan "sevgililəriyik" ifadəsinin "Allahın

ogullarıyız" ifadəsinə ətf edilmiş olması, şərh məqsədli bir atifdir.

Yoxsa bir həqiqəti söz mövzusu deyil. Onların bu soyluluq və

sevgililik iddialarının gerisində bu qaçınılmaz niyyət yatırdı: Biz

əzaba uğradılmayacağıq, cəzalandırılmayacağıq. Bizim aqibətimiz

nemət və möhtərəmlikdən başqa bir şey deyil. Guya Allahın onları

əzablandırması, soyluluq imtiyazlarıyla bəxş etdiyi sevgi və hörmətli-

------

1- Luka Incili, Bap 3 : 38.

2- Tövrat, Çıxış Kitabı, Bap 4: 22.

3- Zəbur, Mezmurlar, Bap : 7.

4- Irmiyanın qeybdən verdiyi xəbərlər, Bap 31: 9.

5- Incil və əlavə edərinin bir çox yerində bu xarakterizə etməyə rast gəlinər.

6- Digər Incillerle birlikdə, Matda Incili, Bap: 5. 9.

Maidə Surəsi 15-19 ................................................. 425

lıkla uyğun gəlməz.

Bunun dəlili isə, onların sözləri rədd edilərkən istifadə edilən bu ifadələrdir:

"O diledigini bagışlar, diledigine əzab edər." Çünki əgər

onlar, "Biz Allahın ogulları və sevgililəriyik." sözüylə, haqq mesajına

bağlı çağırışı qəbul etməsələr belə, əzaba uğradılmayacaqlarını

nəzərdə tutmuş ol-masalar idi, "bagışlar..." ifadəsinin onlara istiqamətli rədd

cavab olaraq təqdim edilməsinin bir mənas(n)ı olmadığı kimi, "Xeyr, siz də

ONun varlıqlarından bir insansınız." cümləsini də tələb edəcək

yaxşı bir niyə/səbəb də olmazdı. Bu halda onların, "Biz Allahın ogulları və

sevgililəriyik." şeklindəki sözləri, "Biz Allahın xas adamlarıyıq,

ONun sevilənləriyik, istədiyimizi etsək, ONun istəmədiyini

etməsək belə O, bizə əzab etməyəcək." mənasını verər. Əzaba

uğramama və hər cür pislik və qadağan qarşısında toxunulmaz

olma, ancaq yüksək nüfuzun xas adamı və sevgilisi olmaqla

mümkün ola bilən imtiyazlı bir statüdür.

"Də ki: O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizə əzab

edir?" Burada uca Allah Peyğəmbərinə, onlara qarşı bir dəlil irəli

sürməsini və iddialarını sübut et çürütməsini əmr edir. Bu məzmunda

iki dəlil diqqətə çarpanlıq qazanır: Birincisi, əzaba uğradılmalarını

qarşıya qoyaraq iddialarını çürütmək. İkincisi, onların təqdim etdiyi

dəlilin tərsini nəticə verəcək bir sübut et iddialarını çürütmək.

"O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizə əzab

edir?" ifadəsinin əhatə etdiyi birinci dəlilin xülasəs(n)i budur: Əgər sizin,

Allahın oğulları və sevgililəri olduğunuz, ilahi əzabdan yana güvən

içində olduğunuz, bu səbəbdən dünyəvi və ya ührəvi hər cür əzabdan

yana etibarda olduğunuz şəklindəki iddianız doğrudursa, bu

günahlarınızdan ötəri sizi davamlı olaraq ətraflı qucaqlayan bu praktik

əzab nədir?

Necə ki Yəhudilər, davamlı olaraq günah işləməkdədirlər; öz

xalqları arasından çıxan peyğəmbərləri və salehləri öldürməkdə,

uca Allaha verdikləri sözü tapdalamaq surətiylə günah işləməkdə,

müqəddəs kitablarındakı ifadələri təhrif edərək əsl məqsədlərinin xaricinə

daşımaqda, Allahın ayələrini gizləməkdə, inkar etməkdə, hər cür

426 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

azğınlığı, daşqınlığı və sərhəd tanımaz təcavüzkarlığı işləməkdədirlər.

Bu etdiklərinin günahını da təpələnərək görməkdədirlər. Bunların

bir qisimi heyvanlara çevrilmiş, insan şəklində qalan digər

qisiminin üzərinə də alçaqlıq və pespayelik damğası vurulmuşdur.

Üzərlərinə mərhəmətsiz zalımlar müsəllət edilmişdir. Bunlar onları soy

krımdan keçirmiş, namuslarına təcavüz etmiş, ölkələrini xarab

etmişdir. Tarix boyunca aşağı bir həyat yaşamışlar, nə ümid verən

bir dirilik, nə də unudulub getmələrini təmin edəcək bir ölüm görə bilmişlər.

Xristianlara gəlincə, onların müxtəlif birlikləri arasında məşhur

olan günahlar və təxribatçılıqların Yəhudilərinkindən geri qalar

tərəfi yoxdur. Peyğəmbərin (s. a. a) göndərildiyi dövrdə, ondan

sonra və günümüzə qədər təpələrinə enən əzablar və fəlakətlər,

Yəhudilərinkini axtartdırmayacaq sıxlıq və davamlılıqdadır. Tarix

bunların hamısının ya da böyük bir qisiminin şahididir. Quran buna

bağlı bir çox hekayəni izah edər. Bəqərə, Al/götürü Imran, Nisa, Maidə, Ə'RAF

və digər başqa surələri buna nümunə göstərə bilərik.

Bunlar deyə bilməzlər ki: Üzərimizə yağan müsibətlər, təpəmizə

minən bəlalar, yaxamıza yapışan fitnələr, "bəla sevgidən ötəridir"

növündən şeylərdir. Bunların, ilahi qəzəbin nəticəs(n)i düçar olunan

təpələnmə və cəzalandırılma olduğuna bağlı bir dəlil yoxdur. Eyni

şeylər Ibrahim, Yaqub, Yusuf, Zekeriya və Yəhya kimi Allahın saleh

qulları olan nəbi və rəsulların başına da gəlmişdir. Siz Müsəlmanlar

də Uhud və Mute kimi döyüşlərdə bənzəri müsibətlərlə üz-üzə

gəldiniz. Bu cür mənfiliklərlə biz qarşılaşınca adı ilahi əzab, siz

qarşılaşınca da nemət və şərəflənməmi olur?

Belə ki: Heç kim şübhə etməz ki fiziki mənfiliklər,

dünyəvi müsibət və bəlalar, kafirlərin başına gəldiyi kimi

möminlərin də başına gəlir, saleh insanları tutduğu kimi, yıkıcıbozguncu

insanları da tutar. Bu, uca Allahın həmişə

qulların həyatına suveren etdiyi bir qanundur. Ancaq bunların

xüsusiyyətləri və təsirləri insanın quruluşçu və ya təxribatçı oluşuna, qulun

Rəbbinin nezdindəki mövqesinə görə fərqlilik ifadə edər.

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 427

Heç şübhəsiz peyğəmbərlər və ərdəm baxımından onlardan

sonra sıra alan/sahə saleh qullar kimi nəfsində quruluşçuluq kök salmış, ərdəm

və fəzilət özünün, cövhərinin ayrılmaz parçası halına gəlmiş

insanlar, dünyəvi müsibətlərlə, çətinliklərlə, mihnetlerle qarşılaşdıqlarında,

bunlar onların nəfslərinin dərinliklərindəki gizli ərdəmlərin,

gün yüzünə çıxmasına, passiv fəzilətlərin aktiv hala gəlməsinə

səbəb olarlar. Bu səbəbdən o ərdəmlərdən və gözəl nəticələrindən

həm özləri, həm də başqaları faydalanarlar. Bundan da aydın olur

ki, insan təbiətinin ilk etapda reaksiya verdiyi bu cür müsibətlər,

ilahi təhsilin vasitələrindən başqa bir şey deyildirlər. Diləsən

buna, "qaldırdırma" da deyə bilərsən.

Həyatı xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik üzrə sabitlik qazanmamış, izlənil-

mesi lazım olan xoşbəxtlik yolunu hələ tapa bilməmiş kəslərin

başına bir fəlakət gəldiyində, bir müsibətlə burun buruna qaldığında,

dərhal dərhal sonra izləyəcəyi yol diqqətə çarpanlıq qazanar, küfr və ya

iman, quruluşçuluq və ya təxribatçılıq qarşısındakı mövqes(n)i dəqiqləşər.

Bu cür müsibət və ya fəlakətlər ancaq sınama məqsədli bəlalar olaraq

xarakterizə edilə bilər. Allahın göndərdiyi bu fəlakətlər, adamın cənnətdən

ya da cəhənnəmdən yana bir xətt tutdurmasına ön ayaq

olar.

Bəzi kəslər də həyatlarını nəfsin azğın hevasına uydurarlar.

Dağıdıcılıqdan, təxribatçılıqdan, şəhvət və şiddətin girdabında

vurnuxmaqdan başqa bir şey bilməzlər. Bunlar hər vaxt

alçaqlığı ərdəmə seçərlər. Allaha baş məbləğlər, haqqa uyğun gəlmə

təkliflərinə həyasızca ağız büzərlər. Qurani Kərim bu cür zalım

cəmiyyətlərin aqibətlərindən təəccüblü tablo/cədvəllər təqdim edər. Nuh, Ad və

Səmud qövmlərini, Firon Oğullarını, Medyen xalqını və Lut

qövmünü buna nümunə göstərə bilərik. Bunlar, Allahın xəbərdarlıqlarını

diqqətə al/götürməməkdə ayaq dirəşib azğınlıq xüsusiyyətli həyatlarında

israr edincə, ibrəti aləm aqibətlərə məruz qalmışlar. Üzərlərinə

yağan fəlakətlər ölüm qusmuşdu, köklərini qurudub tarix səhnəsindən

silib atmışdı. Işte bunlara ilahi əzab, rəbbani təpələmə və

günah deyilir, başqa deyil. Uca Allah, bir ayədə bu mənaların bütününü ehtiva edən bir ifadə

428 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

istifadə etmişdir: "Biz günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. Bu, Allah-

'ın kimlərin mömin oldugunu təyin etməsi və aranızda şahidlik əldə etməsi

üçündür. Allah, zalımları sevməz. Bir də beləcə Allah,

möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər." (Al/götürü Imran, 140-

141)

Hz. Musanın (ə.s) göndərilişindən Hz. Məhəmmədin (s. a. a)

göndərilişinə qədər -iki min ildən çox- keçən Yəhudi tarixi, yenə

Hz. İsanın (ə.s) yer üzündən kaldırılışından, İsanın doğuşuna qədər

-deyil-diğine görə təxminən altı yüz/üz il- keçən Xristianların tarixi,

işlədikləri günahlarla və etdikləri cinayətlərlə doludur. Bu sahədə

ağla gələ biləcək hər cür günahı işləməklə qalmayıb, israr

də etdilər və peşmanlıq duy/eşitməyə qətiliklə yanaşmadılar. Bu səbəblə

onların təpələrinə minən müsibətlər, ilahi əzab və təpələndirmədən

başqa bir adı layiq olmur.

Şübhəsiz, Müsəlmanlar da bu cəmiyyətlərin uğradıqları

müsibətlərin eynisinə uğradılar. Söz mövzusu müsibətlərə təbiətin

sistemi perspektivindən baxdığımız zaman, ilahi planlama əlinin

sövq və idarə etdiyi hadisələrdən başqa bir şey deyildirlər. Bu, kənardan

bəri qüvvədə olan ilahi bir qanun, universal bir sünnədir. Allahın

qanununda dəyişiklik olmaz.

Buna qarşılıq, müsibətlərə düçar olan Müsəlmanların vəziyyətləri

perspektivindən baxdığımız zaman, haqq yol üzrə ol/tapıldıqları

müddətcə bu müsibətlər, ilahi sınamalar olaraq diqqətə çarpanlaşar; haqq yoldan

uzaqlaşdıqlarında isə, ilahi əzab və cəzalandırma məqsədli təpələmə

olaraq ön plana çıxar. Kimsənin Allah qatında imtiyazı yoxdur.

Öz istəyi üzrə hökm edənin Allah üzərində heç bir haqqı olmaz.

Quranda Müsəlmanların Allah qatında imtiyazlı olduqlarına

bağlı bir ifadəyə rast gəlinməz. Müsəlmanlar Allahın oğulları və ya

sevgililəri olaraq xarakterizə edilməzlər. Kimsənin adına və ya ləqəbinə

etibar edilməz.

Uca Allah, bir ayədə Müsəlmanlara xitab olaraq belə buyurur:

"Yoxsa siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayırt etmədən və səbirliləri

təyin etmədən cənnətə girebileceginizimi sandınız?... Mu-

Maidə Surəsi 15-19 ................................................ 429

hammed yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər

gəlib keçmişdir. İndi eger o ölər ya da öldürülsə,

topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? Kim iki topugu üzərində

geri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək. Şükr edənləri

isə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü Imran, 142-144) Digər bir ayədə

də belə buyurur: "Iş nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın

qurun idiləriylə olmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar

və özü üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi

tapar." (Nisa, 123)

"Də ki: O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizə

əzab edir?" ifadəsində, başqa bir ehtimal da söz mövzusu ola bilər.

Yəni, nəzərdə tutulan əzabın ührəvi əzab olması da olabiləcəkdir. Bu səbəbdən

"yuazzibukum=azap edir" şəklindəki indiki zaman kipi,

əvvəlki ehtimalın əsası olan davamlılıqdan çox gələcək zamanı ifadə

etmiş ola bilər. Çünki Ehlikitap ümumiyyətlə işlədikləri günahın

qarşılığı bir əzabın olduğunu qəbul edirlər. Quranda Yəhudilərin

bu etirafı bu şəkildə ifadə edilər: "Saylı bir neçə gün xaricində bizə atəş

toxunmayacaq." (Bəqərə, 80)

Xristianlara gəlincə; hərçənd onlar, İsanın özünü qurban edişiylə

günahlarının bağışlandığını irəli sürürlər; ancaq bu belə şəxsən

günahı və çarmıxa gərilmə surətiylə İsanın gördüyü əziyyətlərin

əzab olduğunu qəbul etmə mənasını verər. Incillerde zina kimi günahlardan

danışılar. Kilsə, günahlardan bağışlanma sənədləri dağıt/paylamaqla

həqiqətən əzabın varlığını etiraf edir. Bu da bir ehtimaldır;

ancaq birinci ehtimal yaxşı və uyğundur.

"Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız. O dilədiyini

bağışlayar/hədiyyələr, dilədiyinə əzab edər. Göylərin, yerin və ikisi arasında

olan hər şeyin suverenliyi yalnız Allahındır. Çevril də yalnız

ONADIR." Bu ifadə onların iddialarına qarşı etiraz mahiyyətində

təqdim edilən ikinci dəlildir. Dəlilin xülasəs(n)i budur: Sizin həqiqətinizə istiqamətli

bir müşahidə, Allahın oğulları və sevgililəri olduğunuza bağlı

iddianızı çürütmək üçün kifayətdir. Çünki siz də Uca Allahın yaratdığı

insanlar və ya digər canlı növləri kimi yaradılmısınız. Allahın ya-

430 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rattığı digər varlıqlara qarşı hər hansı bir imtiyazınız yoxdur. Göylərdə,

yerdə və bu ikisi arasında olan hər hansı bir varlıq, Allah

tərəfindən yaradılmış olmaqdan kənar bir şey deyil. Allah, onun və

başqa varlıqların sahibidir, tək suverenidir; dilədiyi kimi, dilədiyi

şəkildə onlar üzərində qənaətdə ol/tapılar. O da hər kəs kimi, həm

özünün, həm də başqalarının üzərində tək suveren olan

Rəbbinin yanına dönəcək.

Vəziyyət belə olduğuna görə, uca Allah, içlərində dilədiyini

bağışlama və dilədiyinə əzab etmə səlahiyyətinə və gücünə malikdir və

heç bir imtiyaz və möhtərəmlik ya da başqa bir şey, ONun bir kimsə

haqqında bağışlama ya da əzab şəklində bir hökm verməsinə

maneə ola bilməz. Kimsə yolunu kəsə bilməz, iradəsini icra etməsini,

hökmünü təsirli etməsini maneə törədəcək şəkildə önünə pərdə

gərə bilməz.

Bu baxımdan, "Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız."

ifadəsi, dəlilin öncüllerinden biri mövqesindədir. "Göylərin,

yerin və ikisi arasında olan hər şeyin egemenligi, yalnız Allahındır."

ifadəsi də bir başqa öncül olaraq məna qazanır. "Çevril

də yalnız ONADIR." cümləsi, üçüncü öncül mövqesindədir. "O,

diledigini bagışlar, diledigine əzab edər." ifadəsi də məntiqi

mülahizənin nəticə qisimini meydana gətirməkdədir ki bu məntiqi şərh,

heç bir şəkildə əzaba uğradılmayacaqlarına bağlı iddialarıyla

ziddiyyət təşkil etməkdədir.

"Ey Ehlikitap! ...elçilərin axtarsının kəsildiyi, bir boşluq meydana gəldiyi