Nisa Surəsi 77-80

təyin etmənin mənas(n)ı, ilk dəfə icad etmək deyil.

3- Bəzisinin də iddiası belədir: Bu cür məntiqi prinsiplər,

Ehli-beytin yolunu bağlamaq və ya insanları kitab [Qurani Kərim]

və sünnədən [hədislərdən] saxlamaq üçün yayılmışdır. Bu səbəbdən

Müsəlmanların bunlardan qaçınması lazımdır."

Bu cür sözlər, bəzi qəti [şərtsiz] və istisnas(n)ı [koşuklu]

tasımlara analiz edilər. Bu məntiqi mülahizədən hərəkət edən şəxssə

gerçəyi göz ardı etmişdir ki, doğru düz bir yolun təxribatçı

bir məqsəd üçün istifadə edilməsi və ya tənqid edilməyi hakkeden bir məqsəd üçün

izlənilməsi, yolun özü etibarilə düz oluşuna zərər verməz. Məsələn

qılıncla bəzən məzlum insanlar da öldürülər. Din də Allahın razılığı

Maidə Surəsi 15-19 ............................................................. 437

istiqamətində ol-mayan məqsədlər üçün istifadə edilər.

4- Bir başqa qrupun fikiri də belədir: "Ağılı bir yol izləmək,

çox vaxt insanı kitab və sünnənin açıq hökmləriylə ziddiyyət təşkil edən

nəticələndirərə gö-türür. Necə ki fəlsəfəçi görünənlərin çoxu fikirləri

bu istiqamətdə təzahür etmişdir."

Bu da təşkil etmiş bir koşuklu tasım. Özündə yanılma

saxlamaqdadır. Belə ki insanı kitab və sünnələ çəkişən

nəticələndirərə aparan şey, müqayisənin şəkli və bədihi-mübahisə et/müzakirə edilməz bir

maddə deyil, səhih maddələrin arasına sızmış xarici və

təxribatçı bir ünsürdür.

5- Bir də belə deyənlər vardır: "Məntiq, burhanla əlaqədar olaraq

nəticə verən şəklin və formanın, təxribatçı formadan ayırt edilməsini

zəmanət edər; ancaq maddələrə gəlincə, bu mövzuda məntiqdə insanı

səhvdən qoruyacaq qanunların varlığından söz edilə bilməz. Bu səbəbdən

günahsız olmayan insanlara baş vurmamız vəziyyətində, bizi

yanılmaya salmayacaqlarından əmin olamayıq. Bu halda əsl olan,

bu məzmunda günahsız insanlara baş vurmaqdır."

Bu qiymətləndirmə baxımından da bir növ mugalata söz mövzusudur.

Çünki bu iddia, tək kanallı xəbərlərin ya da tək kanallı rəvayətlərin

bütününün və ya kitabın zahiri olduğu sanılan qəbul etmələrin

kanıtsallığı məqsədiylə irəli sürülmüşdür. Bilindiyi kimi, günahsızların

(onlara salam olsun) günahsız oluşunu dəlil əldə edib dəlil

göstərməmiz, onlardan sadır olduğuna qəti olaraq qanı olduğumuz

və mənasını hamar bir şəkildə anladığımız, doğruluğundan

şübhə etmədiyimiz şərhləri üçün etibarlıdır. Onlar tərəfindən

deyildikləri və dəlalətləri zənni olan tək kanallı (ahad) xəbərlər

üçün bunu söyləyə bilərikmi? Eyni vəziyyət deşələ idi zənni olan hər

şey üçün etibarlıdır. Günahsızların (onlara salam olsun) günahsız oluşunu

dəlil əldə edib dəlil göstərməmiz məzmununda əsl olan yəqini

maddə olduğuna görə, günahsızların sözlərindən qəbul edilən yəqini

maddə ilə ağılı mülahizələrlə çıxarsansayan yəqini maddə arasında nə

fərq var? Bununla birlikdə formanın doğru al/götürməsi də etibarlılığını

davam etdirər.

438 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"Bu qədər səhvdən sonra, ağılı maddələrə yəqin edə bilmərik."

sözlərinə gəlincə; bu hər şeydən əvvəl, dəlilsiz bir iddiadır. Ikincisi:

Bu söz də ağılı bir mülahizədir və qəti bir reallıq olaraq istifadə edilməkdədir.

Bu səbəbdən bu söz də bir surət ehtiva etməkdədir.

6- Bir başqa qrupun yanaşmas(n)ı budur: "Insan ruhunun ehtiyac

duy/eşitdiyi hər şey Qurani Kərimdə gizlidir. Günahsızların (ə.s) sözlərinin

dərinliklərinə serpiştirilmiştir. Bu səbəbdən kafirlərin və dinsizlərin

artıqlarına ehtiyac yoxdur."

Buna cavabımız budur: Buna istiqamətli ehtiyac eynilə bu qiymətləndirmədə

müşahidə edilən ehtiyac kimidir. Çünki bu qiymətləndirmə

məntiqi bir şərtsiz tasımın məhsuludur. Burada qəti maddələrə

baş vurulmuşdur, lakin mugalata edilərək. Hər şeydən əvvəl, bu

məntiqi prinsiplər kitab və sünnədə gizli olan və dərinliklərinə

serpiştirilmiş olan elmlərdən biridir ki, bunları əldə etmək üçün müstəqil

bir araşdırma qaçınılmaz olar.

Ikincisi: Kitab və sünnənin özlərini tamamlayacaq əlavələrə

möhtac olmaması, onlardan müstağni olması, kitab və sünnəyə

bağlı kəslərin bu cür əlavə məlumatlara möhtac olmamasından, onlardan

müstağni olmasından fərqli bir şeydir. Bu səbəbdən bu iddia da

bir növ mugalata olmaqdan kənar bir şey deyil. Bunlar, insan bədənini

araşdırdığı halda, insanla elin idili olan təbii, ictimai və ədəbi elmləri

öyrənməyə gərək olmadığını iddia edən bir doktor/həkimə bənzərlər.

Ya da bütün elmlər insan fitrətində mövcuddur, bəhanəsiylə elm

öyrənməkdən qaçınan cahil bir insanın rəftarını xatırlatmaqdadırlar.

Üçüncüsü: Kitab və sünnə, səhih ağılı üsulun daha geniş

ölçülərdə istifadə edilməsinə bağlı çağırışlarla doludur. (Bunlar da ya

mübahisə et/müzakirə edilməz-bədihi irəliyə çıxardar ya da onlara söykən/dözməkdədir.) "Müjdələ

qullarımı: Onlar ki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. Işte

onlar Allahın özlərini dogru yola ilettigi kəslərdir və onlar

gerçək ağıl sahibləridir." (Zumər, 18) Bunun kimi daha bir çox ayə

və rəvayət vardır.

Quran və sünnənin, özlərinə qəti və açıq olaraq müxalif

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 439

olan şeylərə uyğun gəlilməsini qadağan etdikləri doğrudur. Çünki kitab və

sünnə qəti, qatı, ağılın qəti olaraq haqq və doğru olduğunu təsdiqlədiyi

şeylərdəndirlər. Ağılın başda haqq olduğunu sübut etdiyi bir

şeyi, ikinci dəfə dönüb çürütməsi qeyri-mümkündür. Bu baxımdan eynilə

ağılın doğru öncülleriyle batil öncüllerini də bir-birindən ayırıb daha

sonra doğru öncülleri əsas al/götürmə lazımlılığı, möhkəm və

təşbehli ayələri bir-birindən ayırıb qiymətləndirmələrdə möhkəm

ayələri əsas al/götürmə lazımlılığı kimidir və yenə doğru rəvayətləri, çox

bir yekunu tutan uydurma və yalan rəvayətlərdən ayırmağa ehtiyac

olmasına bənzər.

Dördüncüsü: Necə olursa olsun, harada qarşılaşılsa qarşılaşılsan

və haradan alınsa alınsın, haqq haqqdır. Daşıyıcısının imanına

və küfrünə baxılmaz. Muttakiliği və ya fasiqliyi göz qarşısında

saxlanılmaz. Daşıyıcısına qızıb haqqdan üz çevirmək, cahiliyyə

fanatikliyindən başqa bir şey deyil. Ki uca Allah kitabında və

elçilərinin dilində cahiliyyə fanatizmini və fanatik tərəfdarlarını

yermişdir.

7- Bəziləri də bu şəkildə fikirlərini dilə gətirmişlər: "Üzərində

kitab və sünnədə təşviq edilən dində ehtiyatlı bir rəftar geyinmək,

kitab və sünnənin zahiriylə kifayətlənmək, məntiqi və ağılı prinsipləri

əsas alan/sahə bir tutumdan da qaçınmaqla olar. Çünki bu nöqtədə

daimi həlakla, əbədi bədbəxtliklə burun buruna qalma təhlükəsi

söz mövzusudur."

Bir dəfə, bu qiymətləndirmənin özü də məntiqi və şüurlu

qanunları əsas al/götürməkdədir. Istisnai müqayisə üsulunu ehtiva etməkdədir,

ki kitab və sünnət olmasa belə, ağıl məzmununda açıqlanan ağılı mülahizələr

istifadə edilmişdir. Qaldı ki, şərhin əsasını meydana gətirən

narahatlıq, incə ağılı problemləri qəbul edə bilməyən kəslər üçün etibarlıdır.

Buna güc çatdıran qabiliyyətli kəslər baxımından kitab və sünnədən

əleyhdar bir dəlil tapmaq mümkün deyil. Ağıl da belə bir kimsənin

gerçək məlumatlara çatma şansından məhrum buraxılmasını

təsdiqləməz. Çünki insanlığın qürur və möhtərəmliyi bu cür məlumatların əldə

edilməsinə bağlıdır. Buna həm kitab, həm sünnə, həm də ağıl

440 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dəlalət edər.

8- Bir başqası da fikirini açıqlayarkən bu sözləri də irəli sürmüşdür:

"Saleh ilk qurşaq Müsəlmanların üsulu, fəlsəfə və mədəniyyət

(mistisizm) üsullarından fərqli idi. Onlar kitab və sünnələ kifayətlənirdilər

və filosoflarınkı kimi məntiqi və ağılı (şüurlu) qanunlara

ehtiyac duymurdular. Ariflər (mistiklər) kimi riyazət üsullarına

müraciət etməzdilər."

"Sonra xəlifələr çağında Grek [Yunan] fəlsəfəsi Ərəbcəyə köçürüldü,

Quranın tamaşaçılarından olan Müsəlman kəlamçılar fəlsəfi

mövzuları Quranı məlumatlara uyğunlaşdırmağa qalxdılar. Buna görə Eş'ari və

Mu'tezili kimi qruplara bölündülər. Sonra xəlifələr dövründə bir

digər qrup ortaya çıxaraq özlərini sufilər və mədəniyyət əhli olaraq adlandırdılar.

Sirləri kəşf etdiklərini, Quranı həqiqətləri öz üsullarıyla

ortaya çıxardıqlarını iddia etdilər. Günahsızlara və pak Ehlibeytə

ehtiyaclarının olmadığını sandılar. Bu şəkildə fakihler və

Şiələr -onlar heç bir zaman Ehlibeyti (ə.s) izləməkdən imtina etmədilər-

digər qruplardan ayrıldılar.

Bu vəziyyət təxminən olaraq hicri on üçüncü yüz/üz ilin ortalarına

qədər (təxminən olaraq yüz/üz il əvvəl) davam etdi. Bu müddətdə filosoflar

və ariflər hiyləyə və zehinləri bulandırmağa başladılar. Quran və

hədisin nəzərdə tutduğu hədəfləri fəlsəfi və mədəniyyəti hədəflərə uyğunlaşdırılacaq

şəkildə şərh etdilər. Nəticədə bir çox insanın zehini bulandı."

Bu fikiri müdafiə edən bu sözlərdən bu nəticəs(n)i çıxarır: "Söz mövzusu

qanunlar, Quran və sünnənin göstərdiyi haqq metodla ziddiyyət təşkil etməkdədir."

Sonra, daha əvvəl işarə etdiyimiz, məntiqlə əlaqədar bəzi problemlərə

yer verir. Məntiqçilərin görüş birliyi içində olmamaları, məntiqin

istifadə edilməsiylə birlikdə yanılmaya düşülməsi, gerçək faktlara

bağlı kafi nisbətdə bədihi və yəqini [açıq və mübahisə et/müzakirə edilməz] mülahizələrin

mövcud olmaması kimi. Arxas(n)ı sıra fəlsəfənin ələ aldığı bir çox

mövzulara diqqət çəkir və bunların Quran və sünnədən qəbul edilən

açıq-aşkar gerçəklərlə ziddiyyət təşkil etdiyini ifadə edir. Bu iddia sahibinin sözünün

özü bundan ibarət idi; biz bu fikiri bu şəkildə yekunlaşdırdıq.

Maidə Surəsi 15-19 ....................................................... 441

Bu uzun qiymətləndirmənin haranı düzəldəcəyə(i)mi

bilməyirəm. Xəstəlik müalicə qəbul edəcək kimi deyil.

Kəlamçıların tarixi, Ehlibeyt Imamlarının xəttindən sapmaları,

Quranı fəlsəfəyə uyğunlaşdırmağa cürət etmələri nəticəs(n)i Eş'arilik və

Mutezililik şəklində iki qrupa ayrılmaları, bu əsnada sufilərin ortaya

çıxıb Quran və sünnəyə uyğun gəlməyə ehtiyac duymadıqlarını iddia etmələri,

bu vəziyyətin uzun müddət davam edib sonra hicri on üçüncü

əsrdə mədəniyyəti fəlsəfənin ortaya çıxması kimi sıralanan xüsusların

heç biri qəti tarixi gər-çeklərlə uyğunlaşmamaqdadır. Bunların hamısına

irəlidə kisaca toxunacağıq.

Qaldı ki, kəlam və fəlsəfə bir-birinə qarışdırılmaq surətiylə hədsiz

bir səhv ediyir. Çünki fəlsəfə, gerçək bir araşdırma edər, qəti

və yəqini irəliyə çıxardar vasitəsilə mübahisə et/müzakirə edilməz məsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər

irəli sürər. Kəlam isə, gerçək və etibarı yəni nisbidən daha ümumi

bir araşdırmanı mövzu əldə edər, qəti və mübahisə et/müzakirə edilməz öncüllerden daha

ümumi öncüllerle mübahisə et/müzakirə edilməz məsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər tapmanın

arxasındadır. Bu səbəbdən bu iki elm budağı arasında göylə yer/yeyər arası qədər

fərq vardır.

Hal beləykən kəlamçıların, öz intizamları çərçivəsində

zehni fəaliyyətlərdə ol/tapılarlarkən fəlsəfi mövzuları Quranı

hədəflərə uyğunlaşdırdıqları necə deyilə bilər? Qaldı ki, kəlamçılar ilk

dəfə ortaya çıxdıqları gündən zamanımıza qədər fəlsəfəçilərlə və

ariflərlə mübarizə etmişlər. Kitablarında və risalələrində

yazılanlar, aralarındakı mübahisə/müzakirələrə bağlı olaraq nəql edilən

hadisələr bunun ən konkret dəlilidir.

Əslində bu qiymətləndirmənin dayağı, bəzi şərqşünasların;

"Fəlsəfənin Islam dünyasına tərcümə edilməsi, Müsəlmanlar arasında

kəlam elminin doğulmasına gətirib çıxardı." şəklindəki tezisləridir.

Bunu söyləyən adam kəlamın və fəlsəfənin mənasını, iki elm sahəsinin

məqsədini, kəlam elminin ortaya çıxışını tələb edən obyektiv şərtləri

bilmədən danışmaqdadır. Bu, qaranlığa daş atmaqdır.

Bütün bunlardan daha qəribə olanı, bunları söylədikdən sonra

bunları söyləməsidir: "Kəlam və fəlsəfə arasında təməl fərq budur:

442 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Kəlamı araşdırma, dini istiqaməti də güdərək Allah və meatla əlaqədar

məsələləri sübut etməyi məqsəd qoyan bir araşdırma növüdür. Buna

qarşılıq fəlsəfi araşdırmalar, dini ölçüyə əhəmiyyət vermədən bu

növ bir hədəfə istiqamətlidir." Iddia sahibi, bunu bir dəlil kimi ələ alaraq

məntiqi və akılsal qanunların əsas alındığı bir zehni hərəkətin

dini hərəkətlə, dinin təsdiqlədiyi qanuni üsulla uyğun gəlmədiyini

söyləməkdədir.

Bu şəxs, beləcə getdikcə xarab anlayışlarına dərinlik qazandırmışdır.

Çünki bu sahədə məlumat sahibi olan hər kəs bilər ki, iki elm

budağı arasında bu cür fərqdən danışan kimsə, bu həqiqətə işarə

etmə məqsədindədir ki, kəlamı araşdırmalarda əsas alınan müqayisə edər,

cədəl məqsədlidir. Qəbul edilən öncüllerden (məşhur və həmsöhbət

yanında varlığı qəbul edilən öncüllerden) uluşur. Çünki kəlam məlumatında

bu cür mülahizələrin məqsədi, mübahisə et/müzakirə edilməz və qəti gözüylə baxılan

məsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər təqdim etməkdir. Amma fəlsəfi araşdırmalarda

əsas alınan müqayisə edər, burhan məqsədlidir və bunlarla güdülən

məqsəd haqq olanı sübut etməkdir, varlığı qəbul edilən bir tasımı isbat etmək

deyil. Bu isə, iki üsuldan biri (kəlam üsulu) dini bir

üsuldur; digəri isə (fəlsəfə), dini üsulla ziddiyyət içindədir;

haqq belə olsa dinə etibar etməz, deməkdən ayrıdır.

Məntiq, fəlsəfə və mədəniyyət məzmununda sözünü etdiyi problemlərə

gəlincə; daha əvvəl məntiq elminə yönəldilən tənqidlər üzərində

dayandıq. Fəlsəfə və mədəniyyətin mövzusu ilə əlaqədar olaraq deyilənlər, əgər

onlarda mövcud olan, edilən şərh və bu şəxsin anlayışı tərzində

bir şeysə və bunların haqq dinlə açıqca ziddiyyət təşkil etdiyini ortaya qoymuşsa,

bunların batil olduğundan kimsə şübhə etməz. Bunlar

fəlsəfi araşdırma edənlərin və mədəniyyət peşəsini izləyənlərin sayıqlamaları

və yanılmalarıdır. Ancaq bir intizamın tamaşaçılarının sayıqlamaları,

dolaşmaları və doğru yoldan sapmaları, o intizama faktura

edilməz. Bir qüsur varsa, araşdırmanı edən kəslərindir.

Bunu söyləyənin kəlamçılar arasında yaşanan ixtilaflara baxması

lazımdır. Eş'arisi, Mutezilisi və Imamiyesiyle hər biri fərqli bir

fikiri müdafiə etməkdədir. Bu ixtilaflar tək söz olan Islam dininin

Maidə Surəsi 15-19 ............................................................. 443

müxtəlif hissələrə bölünməsinə gətirib çıxarmışdır. Daha ilk dövrlərdən

etibarən yetmiş üç təriqət ortaya çıxardı. Sonra hər təriqət öz içində

bölündü. Bəlkə də hər bir təməlin detalları ədəd baxımından təməllərdən

əskik deyil.

İndi bunu göz qarşısında tutaraq söyləyin baxaq; bu ixtilafları,

din yolundan ayrı bir yolmu meydana gətirmişdir? Bir araşdırmaçı

buna söykən/dözərək dinin və üsulunun batil olduğunu söyləyə bilər

mi?

Ya da o biriləri (məntiq vs.) baxımından etibarlı olmayan, amma

bəridəkilər (kəlamçı qruplar) üçün etibarlı olan bir bəhanədən ya da o birilərin

alçaq oluşlarını tələb edən, amma bəridəkilər üçün belə bir

xarakterizə etməyi tələb etməyən bir səbəbdənmi danışılacaq?

[Kəlamçılarla əlaqədar irəli sürülən cavablar, eynilə məntiq və fəlsəfə

üçün də etibarlıdır.] Bu məzmunda kəlam elmi fiqh elminə bənzər.

O da müxtəlif qruplara və taifelere bölünmüşdür. Sonra hər qrup şəxsən

öz içində bölünmələr yaşamışdır. Bir çox elm və intizamı

buna nümunə göstərə bilərik.

Yuxarıdakı iddianı səsləndirən şəxsin bütün sözlərinin nəticəs(n)i

olaraq ortaya qoyduğu "istifadə edilə gələn bütün üsullar batildir.

Yalnız kitab və sünnə əsaslı üsul doğrudur. Bu səbəbdən bu,

dini üsuldur" kimi sözlərinə gəlincə; bunu müdafiə edən adamın xatırlama,

tezekkür üsulunu mənimsəməkdən başqa variantı

qalmır. Bu da Yunan filosofu Platonun [Islam fəlsəfəsində Əflatun

deyə xatırlanar] fəlsəfəsidir. Bu anlayışın özü budur: Insan əgər

eqoist ehtiraslardan mücərrədləydikdən, təqva bəzəyini taxıb ruhi ərdəmlərlə

bəzəndikdən sonra bir xüsusla əlaqədar olaraq nəfsinə müraciət

etdiyində, o xüsusla əlaqədar həqiqəti bütün çılpaqlığıyla görər.

Tezekkür üsuluyla əlaqədar olaraq deyilən budur. Yunanda və

başqa yerlərdə əvvəlki qurşaq filosoflardan bu qənaətdə olanlar

vardı. Bəzi Müsəlmanlar və qərbli kimi filosoflar da bu görüş ətrafında

birləşmişlər. Nə var ki, bu düşüncəni müdafiə edənlərin fərqli

şərhləri olmuşdur.

Bəzilərinə görə şərhi budur: Insani məlumatlar fitridir. Insan

444 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

üçün bu elmlər hazır haldadır. Həqiqətən onunla bərabərdir və bu vəziyyət

ilk yaranma anından etibarən belədir. Bu səbəbdən insan üçün yeni bir

məlumatın meydana gəlməsi, insanın onu xatırlaması mənasını verər.

Bu fəlsəfi düşüncəni mənimsəyənlərdən bəziləri bunu bu şəkildə

şərh etmişlər: Maddi məşğuliyyətlərdən sıyrılaraq nəfsin özünə

yönəlmək, gerçəklərin gün yüzünə çıxmasına gətirib çıxarar; amma bu,

məlumatın bundan əvvəl həqiqətən edimsel olaraq insanla birlikdə var olduğu

mənasını verməz. Əksinə məlumat, güc və bilkuvve olaraq mövcud idi.

Bu məlumatın edimsel hala gəlişi vəziyyəti, qəflət halında insandan

ayrılan, xatırlama anında insanla inteqrasiya olunan, insan nəfsinin

dərinliklərində və qərbindədir. Irfan və işrak əhli dediyimiz

qrupların və müxtəlif dinlərdən olub da onların fikirlərini paylaşan

birliklərin fikirləri bundan ibarətdir.

Digər bir qrupun bu anlayışa gətirdiyi şərh isə, mədəniyyət əhli dediyimiz

axının yanaşmasını xatırlatmaqdadır; ancaq bunlarda təqva

duyğusuna sahib olmaq və nəzəriyyədə və praktikada şəriətə uyğun gəlmək şərtdir.

Əvvəlki dövrlərdə və indiki vaxtda yaşayan bəzi Islami qrupları

buna nümunə göstərə bilərik. Bunlara görə şəriətə təbii/tabe olmağı şərt

qaçmış olmaları, özlərini ariflərdən və təsəvvüfçülərdən ayıran

bir meyardır. Amma bu şərti qaçma nöqtəsində ariflərin özlərindən

çox əvvəl olduqlarının fərqində deyildirlər. Bu gün əldə olan

və etibar edilən kitabları bunun şahididir.

Bu halda bunların söylədiyi təsəvvüfçülərin söylədiklərinin eynisidir.

Aradakı tək fərq, şəriətə təbii/tabe meydana gəlin nə qədərliyi və təbii/tabe olmanın

mənasının konkret ifadəsi üzərində mərkəzləşməkdədir. Sözgəlişi

bunlar, şəriətə təbii/tabe meydana gəl məzmununda tam nassın zahirini əsas alan/sahə

bir mərhələni nəzərdə tutarlar. Bu da göstərir ki üsulları, təsəvvüf

üsulu ilə ahba-rilik üsulunun izdivacının məhsuludur. Tezekkür

üsuluna bağlı şərhlər/şərh edər bu söylədiklərimizlə məhdud deyil.

Tezekkür=anma nəzəriyyəsi, əgər məntiqi və ağılı qanunlara dönüşü

etibarsız etmə meylinə çevrilmirsə, ümumiyyətlə doğru bir nəzəriyyə

deyil deyə bilmərik. Çünki insan şəxsiyyətiylə var edildiyində öz

şəxsinin, güclərinin və xəstəliklərinin şüurunda olaraq var edilər. Bunlara

Maidə Surəsi 15-19 ....................................................... 445

bağlı elmi, elmi hüzur/dincliyi [hissi bilgi]dir. Bununla birlikdə, insan

hissi məlumatı husuli məlumata [duyğularla əldə edilən məlumata] çevirmə

gücünə də malikdir. Hərəkətin qaynağı olan heç bir güc yoxdur ki,

funksiyasını icra etməsin. Bu baxımdan insan, varlığının ilk mərhələlərində

bəzi məlumatlar saxlayar özündə. Bunlar şəxs baxımından

ondan geri olmaqla birlikdə, zaman baxımından onunla bərabərdir.

Bunu yaxşıca qavramalısan. Eyni şəkildə bir insanın maddi maraq/əlaqələrdən

bir parça mücərrədləndiyi zaman bəzi məlumatlar əldə edəcəyini də

kimsə inkar edə bilməz.

Əgər tezekkür=anma nəzəriyyəsi ilə, məntiqi və ağılı qanunlara çevrilin

bərabərində daşıdığı nəticə etibarsız qılınmaq istənirsə;

belə ki, bir-birləriylə uyğun açıq seçik irəliyə çıxardarın bunların nəticəs(n)i

sayılan şeyə məlumat baxımından insanı, güc və bilkuvve vəziyyətindən

bilfiil və edimsel səviyyəsinə çıxarması mənfilənirsə və yaxud

maddi məşğuliyyətlərdən sıyrılaraq nəfsə çevril mənasını verən tezekkür=

xatırlama bəzi nəticələndirər əldə etmək üçün elmi irəliyə çıxardara ehtiyac

tələb etməyən bir vəziyyətdir, şəklindəki bir çıxarsama nəzərdə tutulursa,

bu, heç bir məqbul mənas(n)ı olmayan xeyli bir görüşdür.

Məntiqi və ağılı qanunlara müraciət etməyi ləğv etmə mənasında tezekkür=

xatırlama nəzəriyyəsi bir çox baxımdan səhvdir:

Birincisi: Elmlər və bəşəri elmlər üzərində ediləcək dərin bir

dərs, bu nəticəs(n)i ortaya çıxarmışdır ki, bəşəri elmlərin təsdiqi [mühakimə

xüsusiyyətli, yəni hər hansı bir şeyi olumlayan ya da yadırğayan fikri

edəm] olanları, təsəvvürü [dizayn xüsusiyyətli] olan məlumatlara söykən/dözər.

Dizayn xüsusiyyətli məlumatlarsa, ya duyul/eşidilərə söykənən elmlərə münhasırdırlar

ya da bir şəkildə duyğulardan mücərrədlənmişlər. 1

Kənar yandan tasım və təcrübə bunu qəti olaraq ortaya qoymuşdur

ki, bir duyğudan məhrum olan kimsə, istər mühakimə xüsusiyyətli, istər dizayn

xüsusiyyətli, istər bədihi [açıq], istər nəzəri olsun bu duyğuya söykən/dözən

bütün elmlərdən məhrum olar. Əgər elmlər bilfiil olaraq

insan şəxsiyyəti ilə var olmuş olsa idi, fərz edilən məhrumluğun bunun

-------

1- Üsulu Fəlsəfə, 5. məqalə.

446................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

üzərində bir fəaliyyəti olmaması lazım idi. Şübhəsiz, korluq və karlıq

kimi vəziyyətlər xatırlamağa maneə faktlardır, demək də, bu fikirdən

yəni, maddi maraq/əlaqələrdən sıyrılmaq surətiylə nəfsə müraciət etmək,

unutmanın aradan qaldırılması surətiylə xatırlamanın reallaşacağı

istiqamətindəki ifadədən dönmənin dəyişik bir ifadəsidir.

Ikincisi: Tezekkür=anma nəzəriyyəsini ancaq bu növün bəzi fərdləri

bacara bilərlər. Geridə qalanları isə, həyati məqsədləri əsasında bileşim

və buna bağlı nəticələndirmə qanununa görə hərəkət edirlər.

Bu qanunu izləyərək minlərlə doğru nəticələndirərə çatarlar. Bütün elm

və sənət sahələrində müddət bu şəkildə işlər. Bu reallığı inkar

etmək, tək sözlə böyüklənmədiyər. Bu reallığı təsadüflə şərh etmək

ölçüsüzlüyün də özüdür. Bu səbəbdən bu qaydaya görə

hərəkət etmək, insanın fitrətinin bir buyruğudur, insan buna bigane

qala bilməz. Canlı növlərindən hər hansı birinin bir fitri və tekvini=

varoluşsal xüsusilə təchiz edilməsi, sonra da bunun gərəyi olan hərəkətlərində

nəticəsiz qalması və bu istiqamətdəki işlərində müvəffəqiyyətsizliyə

uğraması qeyri-mümkündür.

Üçüncüsü: Bunların xatırlama adı altında çatdıqları hər məlumatın,

analizə təbii/tabe tutulması vəziyyətində, məntiqi bir sıralamaqla funksional

olan irəliyə çıxardara söykən/dözməkdə olduğu görüləcək. Belə ki, forma

və ya maddəsi üçün nəzərdə tutulan qanunlardan biri pozulacaq olsa,

nəticə də qaçınılmaz olaraq pozular. Bu halda onlar, fərqində

olmadan məntiqi prinsipləri istifadə edirlər. Davamlı təsadüf və

birlik iddialarıyla bir yerə çatılmaz. Bu səbəbdən bu fikiri müdafiə edənlərin

məntiqi prinsiplərə uyğun gəlməyən doğru və anmasal bir

elmi düstur tapmaları lazımdır.

Xatırlama üsulunu, məntiqi qanunlara müraciət etməyi tələb etməmə

anlamında qəbul etməyə gəlincə, -ki bunun özü budur: Ortada iki

yol vardır. Biri məntiq yolu, biri də məsələn şəriətə təbii/tabe olma şəklində

diqqətə çarpanlaşan xatırlama yolu. Hər iki yol da doğruya çatdırma baxımından

bərabərdir. Ya da xatırlama yolu daha yaxşı və daha üstündür. Çünki

bu yol Günahsızın sözlərinə uyğundur. Ağıl və məntiq yolu baxımından

isə vəziyyət fərqlidir- bu yolda hər vaxt və ya çox vaxt yan-

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 447

lışa düşmə təhlükəsi söz mövzusudur.

Bundan əvvəlki yanaşmaya bağlı ikinci problem, bunun üçün də

etibarlıdır. Çünki kitab və sünnəs(n)i, geniş və fövqəladə ölçüləriylə

bütün məqsədlərini, simvollarını və sirlərini əhatə edib özümsemek

çox az insana bəxş edilmiş bir dərəcədir. Bunlar da aralarında maraqlı

əlaqələr olan, təməl qanunu və detal xüsusiyyətli prinsipi, inancla,

fərdi və ictimai hərəkətlə əlaqədar prinsipləri dolaşıq bir şəkildə

iç içə girmiş dini məlumatlar üzərində dərin və əhatəli araşdırmalar

edə bilən az sayda şəxsiyyətlərdir. Bir insanın yaranması etibarilə,

varoluşsal təchizat vasitəsilə gücünün və yapabilirliğinin kənarında

bir öhdəçiliklə məsul tutulması və ya qanuni olaraq belə bir şeydən

məsul qılınması mümkün deyil.

O halda insanlar, dini məqsədləri yalnız fərdi və ictimai

həyatlarına bağlı fəaliyyətlərdə vərdiş etdikləri bir üsulla

akletmekle öhdəçiliklidirlər. Bilinməyənləri ortaya çıxarmaq üçün bilinənləri

məntiqi bir sıralamağa təbii/tabe tutmaq yəni. Necə ki doğruluğu

burhan vasitəsiliyiylə isbat edilən məlumatlar, şəriətlə əlaqədar yalnız

bəzi hökmlərdir [beləcə şəriətin qəti olaraq bilinən hökmləri,

bilinməyənlərin təyin olunub təsdiqlənməsinə istiqamətli dəlil və irəliyə çıxardar

olaraq qiymətləndirilərlər].

Bundan daha da maraqlı olanı, bəzilərinin bizim xatırlama nəzəriyyəsi

əleyhinə istifadə etdiyimiz bu dəlili, xatırlama nəzəriyyəsi lehinə və məntiqin

əleyhinə istifadə etmələridir. Deyirlər ki: Əgər praktik gerçəklərə çatmaq

məntiq və fəlsəfə üsuluyla mümkün olsa -ki mümkün deyil-

bu, ancaq Aristo və bni Sina kimi fəlsəfənin simvol adları

üçün etibarlı ola bilər, insanların ümumisi üçün deyil. Qanun tündçünün

praktik gerçəklərə çatmaq üçün məntiq və fəlsəfi üsulları bir yol

olaraq əmr etməsi, bu vəziyyətdə mümkün ola bilərmi?

Amma bunu deyənlər, eyni problemin əleyhlərinə döndüyünün

fərqində deyildirlər. Bunlar desələr ki: "Xatırlama üsulu hər kəs baxımından

asanca istifadə edilə bilər bir üsuldur. Hər kəs, tutumu və

bu üsula uyğun gəlməsi nisbətində bu üsuldan faydalana bilər." Buna

cavab olaraq deyərik ki: Az və ya çox hər kəs də öz tutumu nisbətində,

448 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

gerçəklərə çatmaq üçün məntiqi qaydalardan faydalanma

imkanına malikdir. Hər kəs gerçəkləri tamamilə qavramaq və tutumunun

üstündə bir yükün altına girmək məcburiyyətində deyil ki!

Bunlara istiqamətli ikinci bir cavab da, yuxarıda işarə edilən üçüncü

problemdə diqqətə çarpanlaşmaqdadır. Belə ki: Bunlar, daha əvvəl

də vurğuladığımız kimi, xatırlama nəzəriyyəsi adına açıqladıqları bütün məqsədləri

çərçivəsində məntiq üsulunu istifadə edirlər. Hətta bunu,

məntiq üsulunu çürütmək və xatırlama üsulunu sübut etmək üçün

serdettikleri şərhlərində belə tətbiq etməkdən geri qalmırlar.

Bu belə, yanaşmalarının səhvini sübut etmək baxımından kafi

bir məlumatdır.

Üçüncü bir qarşı cavab da budur: Sözünü etdikləri xatırlama üsulu

əsasında yanılmaya düşmək normalda qarşılaşılan, hətta çoxu

zaman qarşılaşılan bir faktdır. Çünki xatırlama üsulu, onların iddia

etdikləri kimi, sələf qurşağının məntiq üsulu xaricində izlədikləri bir

yoldur. Buna qarşı onlarla elin idili olaraq heç də az hesab edilməyəcək

ixtilaflar və yanılmalar nəql edilmişdir. Bunların çoxu da, Müsəlmanların

elm sahibi, kitab və sünnəyə təbii/tabe kəslər olduqları barəsində

ittifaq etdiyi səhabə şəxsiyyətlərdir.

Bir qisimi də, ümmətin əksəriyyətinin fiqhində və ədalət sahibi

olduqlarında birləşdikləri kəslərdir. Əbu Həmzə, Zürare, Eban,

Əbu Xalid, iki Hişam [Hişam b. Hekem və Hişam b. Salam], Mömini

Tax və Iki Safvan [Safvan b. Yala və Safvanı Cemmal] kimi bu xüsusiyyətlərə

sahib Ehlibeyt Imamlarının səhabələrini buna nümunə göstərə bilərik.

Bunlar arasındakı təməl ixtilaflar hər kəs tərəfindən bilinən məşhur ixtilaflardır.

Bura açıqdır ki, ixtilaf edən iki adamdan yalnız biri haqq

üzrə olar. Yenə Kü-leyni, Şeyx Saduk, Şeyx-ut Taife (Şeyx Tusi),

Şeyx Müfid və Seyit Murtaza (Allahın rəhməti onlara olsun) kimi ilk

qurşaq fiqhçi və hədisçilər də ixtilaf etmişlər.

Bu halda xatırlama üsulunun məntiqi üsula qarşı imtiyazı

harada qaldı? Bu səbəbdən xatırlama nəzəriyyəsindən başqa, haqq ilə qərbli

bir-birindən ayıracaq başqa bir meyar tapmaq lazımdır. Bu da məntiqi

düşüncə üsulundan başqası deyil. Müraciət mərcis(n)i və

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 449

təməl dayaq bu olmalıdır.

Dördüncü qarşı cavab: Yanaşmanın özü bu nöqtə üzərində sıxlaşmaqdadır:

İnsan ismət və təmizlik əhlinin (günahsızların) arxasından

getdimi, səhvə yol verməz. Ancaq daha əvvəl də diqqət çəkildiyi

kimi, bunun bir şərti vardır. Əgər günahsızdan köçürülən söz qəti

olaraq eşidilmiş və məqsədi doğru şəkildə qəbul edilmişsə, səhvə

salmaz. Buna heç kimin bir deyəcəyi yoxdur.

Gerçəkdə, günahsız şəxsdən eşidilən və ya ondan qəbul edilən şey bir

maddədir. O, xatırlamanın və məntiqi düşünmənin eynisi deyil.

Belə bir söz eşidildiyində də belə bir mühakimə onu izlər: Bu, günahsız

şəxsin fikiridir. Onun hər fikiri haqqdır. Bu halda bu fikiri də

haqqdır. Bu, nəticəs(n)i qəti bir dəlildir. Bunun xaricində tək kanallı

(ahad) xəbərlərin çıxarsamalarından ibarət olan xüsuslarda və ya

yalnız insanda zənni reallaşdıran buna bənzər xüsuslarda bu

dəlil bir şey ifadə etməz. Tək kanallı xəbərlərin, ehkam xaricində

hüccet olduğuna dair hər hansı bir dəlil yoxdur. Kitabla uyğunlaşsa o

başqa. Eyni şəkildə, zənnin əleyhdarı istiqamətdə elmi bir dəlilə söykənən

məlumatın olduğu yerdə o şeyə bağlı bir zənn düşünülə bilməz.

9- Bəziləri də deyirlər ki: "Uca Allah bizə, aramızda istifadə etdiyimiz

və vərdiş etdiyimiz ifadə formasıyla xitab etmişdir. Dil

əhlinin bildikləri nizam və təlif əsas alınmışdır bu xitabda. Bizə əmr,

qadağan, mükafat vədi, əzab təhdidi, hekayələr, hikmət, öyüd və ən/en

gözəl şəkildə mübahisə/müzakirə kimi xüsusları ehtiva edən şərhlərlə xitab

etmişdir. Bunları anlayıb şərh etmək üçün də məntiq, fəlsəfə; kafir

və müşriklərin mirası və zalımların yolu olan intizamları öyrənməyə

ehtiyac yoxdur. Onları dost əldə etmək, onlara meyl göstərmək,

tərzlərini mənimsəmək, yollarını izləmək bizə qadağan edilmişdir. Bu səbəbdən

Allaha və Rəsuluna iman edən bir kimsə, ancaq dini

şərhlərin zahirlerini və normal bir zehinin bu mətnlərdən qəbul etdiyini

əsas al/götürməlidir. Bunları şərh etməyə ya da bu çəkilən çərçivəni

aşmağa cürət etməməlidir."

Haşviye və müşebbihe deyilən qrupların yanaşmas(n)ı belədir. Hədis

əhli dediyimiz bəzi kəslər də bu tərz bir yanaşmas(n)ı mənimsə-

450 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

mişlerdir.

Bu görüş, əvvəlcə forma baxımından səhvdir. Çünki istifadə edilməməsi

üçün serdedilen bir şərhdə şəxsən məntiqi üsul

əsas alınmışdır. Quran məntiq qaydalarını istifadə etməyə yönəldir

insanı, deyən kimsə, "Hər Müsəlman məntiq öyrənmək məcburiyyətindədir."

demir. Ancaq məntiq qaydalarını istifadə etmək də qaçınılmazdır.

Bu baxımdan, yuxarıdakı tezisi səsləndirənlər bu nümunədəki qədər

qəribə bir tutum içindədirlər. Söz gelimi biri desin ki: "Quran bizi

dini hədəflərə yönəltməyi istəyir. Bu səbəbdən cahiliyyə əhlinin mədəniyyəti

olan dili öyrənməmizə ehtiyac yoxdur."

Dil, təbii olaraq insanlar arası qarşılıqlı danışma müddətinin bir

mərhələsi olaraq qaçınılmaz bir ehtiyac olduqdan və Allah öz

kitabında, Peyğəmbər (s. a. a) da sünnəsində bu təbii vasitəs(n)i istifadə etdikdən

sonra, belə bir şərhin dəyərdən məhrum olduğu kimi

insanın təbiəti gərəyi akletme mərhələsində ehtiyac duy/eşitdiyi

bir mənəvi vasitə olan və Allahın kitabında, Peyğəmbərin (s. a. a) da

sünnəsində bir vasitə olaraq istifadə edilən məntiqə qarşı çıxmanın bir

mənas(n)ı yoxdur.

Maddə [öz və məzmun] baxımından isə, ağılı materiallar əsas alınmış

olmaqla birlikdə, boş söz edilmişdir. Çünki sözün zahiri mənas(n)ı

ilə məna və algılayışların üst-üstə düşdüyü obyektiv qarşılıqları bərabər

və bir görülmüşdür. Söz gelimi Allahın kitabına inanan bir Müsəlmanın,

Allahın sifətləri olaraq "elm, qüdrət, həyat, eşitmə, görmə,

danışma, diləmə və ifadə" kimi anlayışlardan anlaması lazım olan

şey, "məlumatsızlıq, acizlik, ölüm, karlıq, korluq" kimi mənaların zidd ididir.

Amma uca Allah üçün bizim elmimiz kimi bir elm, bizim gücümüz

kimi bir qüdrət, bizim həyatımız kimi bir həyat, bizim eşitməmiz, görməmiz,

danışmamız, diləməmiz və iradəmiz kimi bir eşitmə, bir

görmə, bir danışma, bir diləmə və bir iradə nəzərdə tutmaq, nə kitab,

nə sünnə və nə də ağıl baxımından doğrudur. Təfsirimizin 3. dərisində

möhkəm və təşbehli məsələsini irdələyərkən, bu mövzuya bağlı

bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 451

10- Digər bir qrupun qiymətləndirməsi isə belədir: "Ağılı dəlillərlə

kanıtsallığı isbat edilmək istənən irəliyə çıxardarın hüccet olmasının

tək dəlili, ağılın mühakiməsinə təbii/tabe olmanın zəruri olduğunu nəzərdə tutan

ağılı öncüldür. Digər bir ifadəylə: Ağılın mühakiməsinin dəlili, ağılın özündən

başqa bir şey deyil. Bu, açıq bir dövrdür, bu baxımdan

ixtilaflı məsələlərdə təqlid etmə yerinə peyğəmbər və ya imam

olaraq bir günahsızın sözünə müraciət etməkdən başqa variant yoxdur."

Bu mövzuda irəli sürülən ən/en səviyyəsiz qiymətləndirmədiyər bu. Bununla

binanın möhkəmləşməsi istənir, amma yıkılışına gətirib çıxarır.

Çünki bu iddianı irəli sürənlər, açıq dövr ifadəsiylə ağılın mühakiməsini

etibarsız edirlər. Şəriətin hökmünə gəlincə, ya ağılın mühakiməsiylə -ki

bir dövrdür- kanıtsamada ol/tapılacaqlar ya da özündə bir

dövr olan şəriətin öz hökmüylə. Iki dövr arasındakı çaşmışlar

kimidirlər. Ya da təqlid etmək vəziyyətində qalacaqlar. Bu da ikinci

bir qarışıqlıq.

Əslində bu qiymətləndirməyi edənlər, "ağılın hökmünə təbii/tabe olmanın

zəruriliyi"nin mənasını qəbul etmədə bir yanılma içinə düşmüşlər.

Əgər "ağılın hökmünə təbii/tabe olma zəruriliyi" ilə qorxu

və mübah axışa tekabül edən və şəfqətli bir öyüdçüyə və ya ədalətli

bir hökmə uyğun gəlmənin zəruriliyi kimi uyğun gəlilməməsi vəziyyətində tənqid edilməyi

və ya cəzanı tələb edən bir vəziyyət nəzərdə tutulursa, bu, praktik

ağılın hökmüdür və bu mövzu, bəhsimizin xaricindədir.

Əgər uyğun gəlmə [ağılın hökmünə təbii/tabe olma] zəruriliyiylə "insan,

mülahizənin bütün istiqamətləri yaxşıca nəzərdən keçirilərək, səhih elmi bir

forma içində, elmi öncüllerle sübut edilən nəticələri mənimsəmək

məcburiyyətindədir." demək istənirsə, bu, insanın vicdanıyla qəbul etdiyi bir

faktdır; belə bir vəziyyətdə ağılın dəlil istəməsinin mənas(n)ı yoxdur.

Çünki belə bir faktın dəlili öz kanıtsallığı və kanıtsallığının

açıq-aşkarlığıdır. Eynilə digər açıq-aşkar, dəlil tələb etməyən faktlar kimi.

Çünki açıq-aşkar faktların dəlili, şəxsən özləridir. Yəni, dəlilə ehtiyacları

yoxdur.

11- Bir başqa qrup da deyir ki: "Məntiqin məqsədi, əşyanın

dəyişməyən mahiyyətlərini, təyin etmək, davamlı, dəyişməz və

452 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ğişmeyen mahiyyətlərini, təyin etmək, davamlı, dəyişməz və bütünsel

irəliyə çıxardar vasitəsilə nəticələndirərə çatmaqdır. Günümüz elmi araşdırmaları

bunu qəti olaraq ortaya qoymuşdur ki, nə objeler dünyasında,

nə də zehin içi təsəvvür aləmində tümel, davamlı və dəyişməz

bir şey yoxdur. Olan budur: Varlıqlar universal çevrilmə qanununun

suverenliyi altındadırlar. Bir şeyin dəyişməz, davamlı və ya tümel bir

hal üzrə olması söz mövzusu deyil."

Bu görüş, üzərində düşünən hər kəsin rahatlıqla fərq

edə biləcəyi kimi, forma və məzmun olaraq məntiqi prinsipləri istifadə etməsi

baxımından ziddiyyət ifadə etməkdədir. Qaldı ki, bu etirazda olan

kəslər, bununla köhnə məntiqin qətiliklə doğru olmadığını

kanatılamaya çalışırlar. Halbuki bu, dəyişməz anlayışları əhatə edən

dəyişməz, davamlı, tümel bir nəticədir. Əks halda bu etiraz

bir məna ifadə etməyəcək. Bu səbəbdən etiraz, öz özünü çürütməkdədir.

Bu uzun şərhlərlə, kitabımız üçün nəzərdə tutduğumuz, əldən

gəldiyincə yekunlaşdırma qanununu aşdığımızı düşünürük. Bu səbəbdən

yenidən başdakı mövzumuza dönürük və deyirik ki:

Qurani Kərim, ağılı öz təbiəti gərəyi istifadəsinə təqdim edilən faktları

istifadə etməyə, təbiəti gərəyi alışdığı və tanışı üsulları izləməyə

yönəldər. Bilinməyən nəticələndirərə çatmaq üçün bilinən faktları

müəyyən bir nizam içində məlumat olaraq istifadə etmək yəni. Ağılın öz təbiəti,

gerçək mühakimə xüsusiyyətli məlumatlar çıxarsamaq üçün gerçək və yəqini öncülleri

istifadə etməni nəzərdə tutar. Ki biz buna burhan, yəni dəlil deyirik.

Xoşbəxtlik, bədbəxtlik, xeyr, şər, fayda və zərər, seçilməsi və seçim

edilməsi lazım olan ya da lazım olmayan itibari=göreceli faktlar kimi

hərəkətlə elin idili faktlar məzmununda isə, məşhur və ya qarşı tərəfə görə

mübahisə et/müzakirə edilməz öncülleri əsas al/götürməyi nəzərdə tutar. Ki buna cədəl deyilir.

Yenə sanıya söykən/dözən xeyr və şər nöqtəsində sanının məhsulu

öncülleri əsas al/götürərək sanılan xeyirə çatdırılmağı, yönəldilməyi ya da

sanılan şərdən qorunmağı nəzərdə tutar. Ki biz buna öyüd deyirik. Uca

Allah bir ayədə belə buyurur: "Hikmətlə və gözəl ögütle

Rəbbinin yoluna çagır və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et/ət."

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 453

(Nəhl, 125) Elə aydın olur ki, bu ayədə keçən "hikmət"dən məqsəd,

dəlildir. Buna tekabül edən ikinci mərhələdə gözəl öyüd və mübahisə/müzakirədən

danışılmış olmasından da bunu anlayırıq.

Bu nöqtədə oxucunun ağılına belə bir sual gələ bilər: Məntiqi

düşüncə üsulu, həm kafirin, həm də möminin söykən/dözdüyü

bir fakt isə, həm fasiq, həm də muttaki bir insan tərəfindən

sərgilənə bilirsə, uca Allahın təqva əhli olmayan, təqvaya görə

hərəkət etməyən insanlar baxımından məmnun olunan məlumatı və səhih

düşünməyi olumsuzlamasının mənası nədir? Necə ki uca Allah

söylə buyurmuşdur: "Ancaq ONA yönələn (tezekküre çatar) ögüt

al/götürər." (Mömin, 13) "Kim Allahdan çəkinsə, Allah ona bir çıxış yolu

yaradar." (Talaq, 2) "Bizi xatırlamaqdan üz çevirən və dünya həyatından

başqa bir şey istəməyən kimsədən üz çevir. Işte onların çata biləcəkləri

məlumat budur. Şübhəsiz Rəbbin, yolundan sapanı da yaxşı bilər

və O, yola gələni də yaxşı bilər." (Nəcm, 29-30) Faydalı məlumatın ancaq

səhih əməllə əldə ediləcəyini ifadə edən rəvayətlərin sayı isə olduqca

çoxdur.

Buna bu cavabı verərik: Kitab və sünnənin məlumatın yanında təqvanı

də göz qarşısında saxladıqları şübhə aparmayan bir gerçəkdir;

ancaq bu demək deyil ki təqva və ya təqva dəstəkli öyüd al/götürmə,

insanın öz təbiəti gərəyi qaçınılmaz olaraq icra etdiyi fitri düşüncə

üsulundan kənar, gerçəklərə çatma barəsində müstəqil

olaraq izlənilə biləcək bir üsuldur. Əgər vəziyyət belə olsaydı,

Quranda haqqa uyğun gəlməyən, təqva nədir, tezekkür nədir bilməyən

kafirlərin, müşriklərin, fasiqlərin və günahkarların əleyhinə təqdim edilən

bütün dəlillər/sübut edər etibarsız olardı. Çünki vəziyyət bu mərkəzdə olsa,

nəzərdə tutulan qrupların istənən qavrayış səviyyəsinə çatmaları

gözlənilə bilməz. Qaldı ki, vəziyyətin dəyişməsinin fərz edilməsiylə onlarla

girişilən mübahisə/müzakirənin də bir mənas(n)ı qalmaz. Eyni vəziyyət, hədislər

çərçivəsində müxtəlif pozğun qruplar və təriqətlərlə girişilən mübahisə/müzakirələr

üçün də etibarlıdır.

Halbuki təqvanın göz qarşısında saxlanılmış olması, anlayışa

qabiliyyətinə sahib insan nəfsini fitri istiqamətinə çevirmə amma-

454 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

cına istiqamətlidir. Bir az daha açacaq olsaq: Insan, fizioloji quruluşu

etibarilə bir-birinə əleyhdar hayvansal və cırıcı güclərdən meydana

gəlir və bunlar maddi elementlərdən meydana gələn bədən tərəfindən əhatə edilmişlər.

Hər güc özünə xas bir şüurla işlərini görər. Bu

arada digər güclərlə aralarında, funksiyasını görərkən onların mövqesini

güdəcək bir əlaqə söz mövzusu deyil. Yalnız ziddləşmə,

bir-birini itələmə şəklindəki bir əlaqədən söz edilə bilər.

Məsələn, bəslənmə arzusu insanı yeməyə və içməyə yönəldər.

Bu yönelişte, bəslənmə gücünün özündən qaynaqlanan hər hansı

bir sərhəd ya da bir ölçü yoxdur; ancaq məhdud bir tutuma sahib

olan mədənin maneə törətməsi başqa. Ya da çox tapdalamaqdan, çox

yeməkdən ötəri ağızın yorulmuş olması da bir maneə ola bilər. Bu

faktları hər vaxt üçün özümüzdə müşahidə edə bilərik.

Vəziyyət belə olunca, insanın bu güclərdən birinə tamamilə meyl

göstərməsi, hər istədiyini yerinə yetirməsi və hər təsirinə reaksiya

verməsi, hər dediyi edilən bu gücün azmasına, əleyhdar gücün də

tamamilə etibarsız qılınacaq ya da heç olmasa pasivize ediləcək

şəkildə nəşr/təzyiq altına alınmasına səbəb olar. Söz gelimi yemək və

cütləşmə arzusunun heç bir sərhəd tanımayacaq şəkildə, bütün gərəkləri

yerinə yetirilərək sərbəst buraxılması insanı işlə/çalışmaq, ictimai

funksiyalar icra etmək, ev işlərini təşkil etmək və uşaq yetişdirmək

kimi yerinə yetirilməsi zəruri fərdi və ictimai vəzifələrin

şəxsində konkretləşən həyati vəzifələri laqeyd yanaşmaq vəziyyətində

buraxar. Şəhvani (cazibədar) və öfkesel (itələyici) digər güclərin idarəsiz

bir şəkildə funksionallaşdırılması üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Yaşadığımız müddətcə, bunun da müxtəlif nümunələrini həm özümüzdə,

həm də başqalarında müşahidə edə bilərik.

Heç şübhəsiz bu ifrat və təfrit insanlığın həlakı deməkdir. Çünki

insan, bu fərqli gücləri öz sultası altında saxlayan nəfsdən

başqa bir şey deyil. Insanın, bu gücləri öz əməlləriylə

dünya və axirət xoşbəxtliyi yolunda istiqamətləndirməkdən başqa bir funksiyas(n)ı

yoxdur. Xoşbəxtlik yolu isə, təkamülə doğru bilgisel bir həyatdan

başqa bir şey deyil. Buna görə hər gücə, digər güclərlə qarşıdurma-

Maidə Surəsi 15-19 ................................................. 455

yacak və ya onları başdan etibarsız etməyəcək bir pay və bir fəaliyyət

sahəs(n)i ayırması, insan üçün qaçınılmazdır.

Bu deməkdir ki, insanın insanlıq mənasını öz şəxsində konkret

olaraq reallaşdırması, bütün gücləri arasında tarazlıq meydana gətirməsinə

və hər birinin orta yolda, özü üçün nəzərdə tutulan xəttdə

fəaliyyət göstərməsini təmin etməsinə bağlıdır. Insanın varoluşsal olaraq

sahib olduğu bu güclər arasında olması nəzərdə tutulan tarazlıq faktını

hikmət, cəsarət və iffət kimi üstün əxlaqı təmsil edən xüsusiyyətlərlə

adlandırarıq. Ədalət isə, bunların hamısını ehtiva edən bir anlayışdır.

Heç şübhəsiz insanın varoluşsal olaraq bünyəsində saxladığı

bu düşüncələri qəbul etməsi, insani məlumat və elm nöqtəsində dərinlik

qazanması, adı çəkilən bu şuursal güclərin fəaliyyətlərini və ehtiyaclarını

sərgiləməyə başlamaları ilə birlikdə gündəmə gəlir. Bu

deməkdir ki insan, meydana gəlinin ilk dəmlərində bu dərin məlumatlar və geniş

qavrayışlar baxımından əli boş vəziyyətdədir. Bu vəziyyət daxili güclərin

ehtiyaclarını qəbul edib, istəklərini və arzularını özlərincə mülahizəyə

başlamalarına qədər davam edər. Işte bu sadə, primitiv algılayışlar

insan məlumatlarının sürüş-nağını meydana gətirməkdədir. Daha sonra

insan, bunları yerinə görə ümumiləşdirər, yerinə görə xüsusiləşdirər; kimiləri

arasında bileşimler edər, kimilərini ayırar və nəticədə insani

düşüncələr tamamlanmış olar.

Bu nöqtədə bəsirət sahibi insan, əleyhdar güclər arasında birinə

həddindən artıq dərəcədə uyğun gəlmənin, bu gücün tələblərini qarşılama nöqtəsində

bədxərccə davranmanın düşüncə və məlumat baxımından bir pozğunluğa

gətirib çıxaracağını təxmin edər. Çünki bu vəziyyətdə boyunduruğu

altına girilən gücün təsdiqlədikləri, digər güclərin təsdiqlədikləri faktları

və düşüncələri boğacaq. Digər güclərin gərəkləri

görməzlikdən gəlinəcək.

Təcrübələr bu gerçəyi konkret bir şəkildə gözlər önünə

sərməkdədir. Çünki şəhvət düşkünü, varlıq içində şişən həddindən artıq

fərdlərin və bəşəri cəmiyyətlərin ictimai həyatlarını ifsat edən zalım,

azğın tağutların rəftarlarında müşahidə etdiyimiz şey, işdə bu

pozğunluqdur. Belə insanlar şəhvətin girdabına girmişlər; içki,

456 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

le insanlar şəhvətin girdabına girmişlər; içki, musiqi və qadın

motivləriylə bəzəkli, zövqdən ağılları buğlanmış bu insanlar, insani

öhdəçilikləri və əhəmiyyətli işləri düşünəcək vəziyyətdə deyildirlər. Insani

dəyərlər nöqtəsində ancaq igid insanlar yarışarlar. Zövq içində

üzən insanlarınsa oturuşlarına, kalkışlarına, toplanışlarına və dağılışlarına

şəhvət ruhu suveren olar.

Eyni şəkildə, Allahın qulları üzərində suverenlik quran

müstəkbir tağutlar daş ürəkli olarlar; yumşaqlığı, şəfqəti,

təvazönü və təvazökarlığı, zəruri olan hallarda belə ağıllarına

gətirmələri təsəvvür edilə bilməz. Bunların həyatları, iyrənc hallarının

konkret bir göstəricisidir. Bu hallarını danışmalarından, susuşlarından,

baxışlarından, gözlərini qürurla kapayışlarından, bir şeyə yönəlmələrindən

ya da bir şeyə kürəklərini çevirişlerinden müşahidə etmək

mümkündür. Bunların hamısı, məlumatlanma məzmununda səhv

bir yol tutmuşlar; bunların hər bir qrupu pozğun, təhrif olunmuş və

subyektiv məlumatlarının üzərinə bağlanar, bundan kənarını əsla görməz.

Faydalı məlumatları və gerçək insani dəyərləri görməzlikdən gəlir. Çünki

bir insanın gerçək dəyərlərə və faydalı məlumatlara sahib olması,

gözəl bir əxlaqa sahib olmasına; insani fəzilətlərlə bəzənmiş olmasına,

digər bir ifadəylə təqva sahibi olmasına bağlıdır.

Qiymətləndirmələrimiz nəticəs(n)i gördük ki, saleh əməllər gözəl

ahla-kı, gözəl əxlaq gerçək məlumatları, faydalı elmləri və doğru düşüncələri

qoruyar. Əməlini bərabərində daşımayan elmdə xeyr yoxdur.

Bu mövzunu, şərhi tələb etdiyi üçün elmi və əxlaqı bir perspek-

tiften ələ aldıq. Lakin uca Allah, bu məsələni son dərəcə

təəccüblü bir şəkildə bir tək cümlədə ifadə etmişdir: "Gedişində tutumlu

ol." (Loğman, 19) Bu ifadə, həyat səfərində münasib, balanslı

olmaqdan, orta bir yol izləməkdən kinayədir.

Başqa ayələrdə də belə buyurulmuşdur: "Allahdan qorxsanız,

O sizə yaxşı ilə pisi ayırt edici bir anlayış verər." (Ənfal, 29),

"Özünüzə azuqə alın, çünki azıgın ən yaxşısı təqvadır. Ey ağıl sahibləri!

Məndən qorxub isəyinin." (Bəqərə, 197) Demək istənir ki siz,

bəsirətli, ağıl sahibləri, ağılınızı istifadə edə bilməniz üçün təqvaya muh-

Maidə Surəsi 15-19 ....................................................... 457

tacsınız. Yenə də nəyi nəzərdə tutduğunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Yenə uca Allah belə buyurmuşdur: "Nəfsə və onu şəkilləndirənə,

ona bozuklugunu və qorunmasını ilham edənə and olsun ki,

nəfsini təmizləyən iflah olmuş, onu çirklədib örtən, ziyana ugramıştır."

(Şəms, 7-10), "Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız." (Al/götürü

İmran, 130)

Bir də tərs baxımdan məsələyə yaxınlaşaq: Uca Allah bir ayədə

belə buyurur: "Onlardan sonra yerlərinə elə bir nəsil gəldi ki,

namazı məhv etdilər, şəhvətlərinə peyklər. Bunlar da azğınlıqlarının

cəzasına ugrayacaklardır. Ancaq tövbə edən, inanan və yaxşı işlər

edənlər başqa." (Məryəm, 59-60) Burada, şəhvətə uyğun gəlmənin insanı

azğınlığa yönəldəcəyi vurğulanır. Digər bir ayədə isə belə

buyurulur: "Yer üzündə haqsız yerə böyüklənənləri ayələrimdən

uzaklaştıracagım. Onlar hər ayəs(n)i görsələr də yenə ona inanmazlar.

Dogru yolu görsələr, onu yol əldə etməzlər; amma azğınlıq yolunu

görsələr, onu yol əldə edərlər. Çünki onlar, ayələrimizi yalanladılar

və onları əhəmiyyətli hesab etməz oldular." (Ə'RAF, 146) Bu ayədə, qəzəb (hirs)

gücünün məhbuslarının haqq-ka təbii/tabe olmaqdan alıkondukları, azğınlıq

yoluna itələnildikləri vurğulanır. Sonra bunun səbəbinin haqqı əhəmiyyətsiz hesab etmələri

olduğu ifadə edilir.

Bir başqa ayədə belə buyurulur: "And olsun, cəhənnəm üçün

də bir çox cin və insan yaratdıq ki, ürəkləri var, lakin onlarla anlamazlar;

gözləri var, lakin onlarla görməzlər; qulaqları var, lakin

onlarla eşitməzlər. Işte onlar heyvanlar kimidirlər, hətta daha da

pozğun. Işte onlar qafillərdir." (Ə'RAF, 179) Bu ayədə, adı çəkilən əhəmiyyətli hesab etməzlərin,

insana xas gerçək məlumatları əhəmiyyətsiz hesab etdikləri ifadə edilir.

Ürəkləri, gözləri və qulaqları xoşbəxt insanın insani ərdəmlər

məzmununda çatdığı nəticələri qəbul etməkdən alıkonmuşlardır. Onlar

yalnız heyvanların al/götürdükləri həzzi al/götürərlər ya da onlardan belə daha

pozğun bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya olarlar. Yəni evcil heyvanların, cırıcı

heyvanların meyllərinə, vərdişlərinə bənzər düşüncələrə

sahib olarlar.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus belirginleşi-

458 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

yor: Qurani Kərimin düşünmə, tezekkür və akletme hərəkətləri

məzmununda təqva sifətinə sahib olmağı şərt qaçması və elmi əməllə

birlikdə zikr etməsi, düşüncənin doğularılması, elmin doğru olması,

heyvani qorxulardan və şeytanı təlqinlərdən təmizlənməsi məqsədinə

istiqamətlidir.

Bir də inkarı mümkün olmayan Quranı bir gerçək var bu barədə.

Belə ki: Insan ilahi vəlayət sahəsinə girib müqəddəs və kibriyai

hüzur/dincliyə yaxınlaşınca, göylərin və yerin mələyi idini göstərən bir qapı

açılar qarşısında. Bu qapıdan baxınca başqalarının görə bilmədiyi Allah-

'ın böyük ayələrini, qarşı qoyulmaz əzəmətinin, üstünlüyünün və

suverenliyinin sönməz nurlarını müşahidələr/müşahidə edər. Imam Sadiq (ə.s) belə

deyər: "Əgər Adəm Oğullarının ürəklərinin ətrafında şeytanlar dönüb

gəzməsədilər, göylərin və yerin mələyi idini görərdilər. "1

Ehlisünnetin rəvayətinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur:

"Əgər çox danışmanız və ürəklərinizin pozulması olmasaydı,

mənim gördüklərimi görər, eşitdiklərimi eşidərdiniz."

Bir ayədə belə buyurulmuşdur: "Bizim ugrumuzda cihad edənləri

biz, əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Allah yaxşılıq edənlərlə bərabərdir."

(Ənkəbut, 69) Bu ayə də, diqqətə çarpan bir şəkildə bu xüsusa işarə

etməkdədir: "Və sənə yəqin gələnə qədər Rəbbinə qulluq et."

(Hicr, 99) Diqqət yetirilsə bu ayədə yəqin (qəti məlumat) ibadətin bir

nəticəs(n)i olaraq göstərilməkdədir. Bu ayədə də eyni xüsusa istiqamətli

bir işarə vardır: "Beləcə biz Ibrahimə göylərin və yerin

mələyi idini göstərirdik ki... qəti inananlardan olsun." (Ən'am,

75) Burada da qəti inanc (yəqin) xüsusiyyəti mələyi idin müşahidə edilməsiylə

əlaqələndirilmişdir.

Aşağıdakı ayələrdə də eyni nöqtəyə təmas edilmişdir: "Xeyr,

qəti məlumat ilə bilsəydiniz, əlbəttə cəhənnəmi görərdiniz. Sonra

onu yəqin gözlərinizlə görəcəksiniz." (Tekasür, 5-7), "Şübhəsiz ki,

yaxşıların yazısı Illiyyindədir. Illiyyinin nə oldugunu sən haradan biləcəksən?

Yazılmış bir kitabdır. Yaxınlaşdırılmış olanlar onu görər-

-------

1- [Mahaccet-ül Beyza, c. 3, s. 18]

Maidə Surəsi 15-19 ......................................................... 459

ler." (Mutəffifin, 18-21) Mövzuyla əlaqədar daha doyurucu şərhlər, "Sizin

dostunuz ancaq Allah və ONun elçisidir..." (Maidə, 55) ayəs(n)i və

"Ey inananlar, siz özünüzə baxın..." (Maidə, 105) ayəs(n)i araşdırılarkən

ediləcək.

İndi bu gerçəyin mübahisə et/müzakirə edilməzliyi ilə, bizim yuxarıda vurğuladığımız,

"Quran insanın yaradılışına əsas meydana gətirən və insan həyatının

təməl dayağı mövqesindəki fitrətin nəzərdə tutduğu düşüncə üsulunu

dəstəklər" gerçəyi arasında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki bu

xüsus fikri üsuldan ayrıdır, ilahi bir hədiyyədir. Allah bunu

qullarından dilədiyi kəslərə xas edər. Nəticə muttakilerindir.

TARİXİ INCELEME

Bu araşdırmada ümumi bir yanaşmala, Islami düşüncə tarixi və

bu barədə fərqli məzhəblərə və axınlara mənsub Islam ümmətinin

izlədiyi üsul üzərində dayanacağıq. Bunu edərkən məzhəblərdən

birini haqlı çıxarmaq ya da çürütmək kimi bir məqsəd güdməyəcəyik.

Hadisələri Quran məntiqi istiqamətində təqdim edəcək, bu məzmunda

Qurana uyğun gələni və uyğun gəlməyəni təsbit etməyə çalışacağıq. Bu

arada müvafiqlərin öyündükləri və müxalif olanların bəhanə olaraq

təqdim etdikləri şeylərin nə köklərinə, nə də budaqlarına enməyəcəyik.

Bu bizim işimiz deyil. Məzhəbi olsun olmasın, bu fərqli bir araşdırma

üsuludur.

Qurani Kərim, qanuni sisteminin məntiqi çərçivəsində insan

həyatının bütün sahələriylə əlaqədardır. Bu məzmunda heç bir qeyd ya da

şərtlə məhdud deyil. Fərdiylə, cəmiyyətiylə; kiçiyiylə, böyüyüylə;

kişisiylə, dişisiylə; ağıyla, qarasıyla; Ərəbiylə, Naşıyla; şəhərlisiylə,

kəndlisiylə; alimiylə, cahiliylə; hazır olanıyla, hazır olmayanıyla

hər vaxt və hər məkandakı insan növünə hökm edər. Insanın

inanc, əxlaq və praktik həyatla əlaqədar hər məsələsinə müdaxilə edər.

Quran, insan həyatının hər sahəsində diqqətə çarpanlaşan bütün elmlərlə

və sənətlərlə əlaqədardır. Dərin düşünməyi, təfəkkür etməyi, öyüd

al/götürməyi və akletmeyi təşviq edən ayələri üzərində düşünüldüyü

460................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

zaman, Quranın göksel, yersel, bitki mənşəli, hayvansal və insani məsələlər

kimi kainatımızın ünsürləri, eyni şəkildə fizika aləminin kənarındakı

mələklər, şeytanlar, lövh və qələm kimi mövzular haqqında

məlumat əldə etməyi, cəhaləti ordadan qaldırmağı istədiyi görüləcək.

Quranın bu təşviqlərinin məqsədi, bu sahədəki məlumatı, Allahı tanıma

və yenə hər hansı bir şəkildə insanın ictimai xoşbəxtliyiylə elin idili olan

əxlaq qaydalarını, qanunları, haqqları və ictimai hökmləri tanımaya

çatdıran bir vasitə halına gətirməkdir.

Artıq bilirik ki Quran, fitrətin qaçınılmaz olaraq nəzərdə tutduğu

fitri düşüncə üsulunu dəstəklər. Ki insanın, məntiqi bir müddətlə

fitrətin nəzərdə tutduğunu göz qarşısında saxlayaraq bu çağırışdan qaçışı

mümkün deyil.

Şəxsən Quran dəlil, cədəl (mübahisə/müzakirə) və öyüd kimi məntiqi

texnikaları istifadə edər. Yol göstəriciliyini etdiyi ümməti bu mövzuda

özünə uyğun gəlməyə çağırar, əməl əhatəsinə girməyən gerçəklər

əsasında [nəzəri mövzularda] dəlilə söykən/dözərək hərəkət etmələrini;

bunun xaricindəki xüsuslarda [əməli mövzularda] isə, ümumi qəbulları,

mübahisə et/müzakirə edilməz mülahizələri və ya ibrət verici faktları əsas al/götürmələrini istər.

Qurani Kərim, məqsədlərinin açıqlanması baxımından Hz. Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) sünnəsini diqqətə al/götürər və həmsöhbətlərinə

Allah Elçisinin (s. a. a) bir model olduğunu ifadə edər. Necə ki bu

mesajı qəbul edən ilk Müsəlmanlar Peyğəmbərin söz və davranışlarını

diqqətlə izləyərək əzbərləyirdilər. Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)

elmi üsulunu bir tələbənin müəllimini təqlid etməsi kimi təqlid

edirdilər.

Xalq, Peyğəmbər zamanında (Mədinəyə yerləşdiyi dövrü

kastedi-yoruz) Islami təhsil baxımından hələ yolun başında idi. Vəziyyətləri,

elm və sənətin sistematizə edilişi baxımından, ilk insanların

vəziyyətini xatırladırdı. Ilmi araşdırmaları əhəmiyyət vermələrinə baxmayaraq

buna bağlı fəaliyyətləri sadə idi və texniki bir işdən söz

edilə bilməz idi. Əvvəlcə Quranı əzbərləməyə və oxumağa səy

göstərdilər. Yazıya keçirmədən Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) hədislə-

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 461

rini əzbərləyib başqalarına nəql edirdilər.

Zaman zaman öz aralarında kəlamı mövzular üzərində mübahisə/müzakirələrə

girdikləri də olurdu. Digər dinlərin mənsublarıyla, xüsusilə

Yəhudi və Xristianlarla mübahisə et/müzakirə edərdilər. Çünki Ərəb yarımadasında,

Habeşistan və Şam ətrafında Yəhudi və Xristian birliklər

ol/tapılırdı. Bu reallıq, kəlam elminin ortaya çıxışını hazırladı.

Bu vaxt cahiliyyə şeirini rəvayət etməklə də məşğul olurdular. Şeir

rəvayəti, Ərəb xalqına xas bir ənənə idi. Islam, bu mövzuyla maraqlanmamışdır.

Kitabda bir sözlə belə olsa şeirin və şairlərin tərifləndiyinə,

sünnədə çox bir təriflə danışıldığına rast gəlinməz.

Sonra Rəsulullahın (s. a. a) vəfat etməsinin ardından bilinən xilafət

hadisəs(n)i ortaya çıxdı. Xilafətlə əlaqədar olaraq ortaya çıxan ixtilaf,

mövcud ixtilaf qapılarına bir qapı daha əlavə etdi.

Birinci xəlifənin dövründə, Yeməmə Döyüşündə çox sayda

Qur-an hafizinin şəhid olması üzərinə Quran bir müqəddəs kitab halına gətirildi.

Onun xəlifəliyi zamanından sonra -ki təxminən iki il davam etdi-

ikinci xəlifə dövründə vəziyyət bu minval üzrə davam etdi.

Ikinci xəlifə zamanında, Müsəlmanların əldə etdikləri böyük fəthlər

sayəsində Islamın səsi yayıldı, fəaliyyət sahəs(n)i genişlədi. Lakin

bu sahəyə istiqamətli maraq/əlaqə, Müsəlmanları elmi əlaqələr əsasında dərinlik

qazanmaqdan, elm sahəsində irəliləmə qeyd etməkdən saxlayırdı.

Ya da Müsəlmanlar sahib olduqları elmi səviyyə baxımından

genişləmə və yayılıma gərəyini duy/eşitmirdilər.

Elm və onunla əldə edilən ərdəm, konkret bir fakt deyil ki, bir

millət onu bir başqasında tanısın. Tərsinə elmi əldə etmənin yolu,

bir sənətlə əlaqə içində olmasıdır. Bunu izləyən mərhələdə elmin

təsirləri konkret faktlara əks olunar və hər kəs bunu konkret olaraq müşahidələr/müşahidə edər.

Arxa arxaya gələn bu fəthlər bir xarakteri də coşdurdu. Nəbəvi

tərbiyə nəticəs(n)i basdırılan Ərəb cahiliyyə xarakterini, yəni qürur və

böyüklük kompleksini. Artıq Ərəblərdə də zorba və suveren xalq-

462............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

larda rast gəlinən ceberut ruh gəzməyə başladı. Yavaş yavaş onların

xarakteristika xüsusiyyəti halına gəldi. Bunun ən konkret dəlili, o

günkü İslam ümmətini Ərəblər və Mevaliler=köleler şəklində ikiyə

bölmənin yayılmasıdır.

Dövrün Şam qubernatoru Müaviyə, Müsəlmanlar arasında Sürüşsəyər

kralı və bir imperator kimi davranırdı. Bunun kimi, tarixin İslam

ordularıyla əlaqədar olaraq izah etdiyi daha bir çox korlanmaların konkret

nümunələri göstərilə bilər. Şübhəsiz bu ehtiraslara dalınarak edilən

hərəkətlərin, elmi işlər və xüsusilə Quran təhsili üzərində

təsiri vardı.