Nisa Surəsi 77-80

çıxarıb imana çatdırması nəzərdə tutulmuşdur." [c. 1, s. 313, h: 88]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət Ehlisünnet kanallarında

də köçürülmüşdür.

Mecma-ul Bəyan təfsirində deyilir ki: İmam Misdən (ə.s)

belə rəvayət edilmişdir: "İsraf edənlər (həddindən artıq gedənlər), haramları halal

sayanlar və qan tökənlərdir."

ELMİ BİR YANAŞMA VƏ MÜQAYİSƏ ETMƏ

Tövratın "Yaratma Kitabı"nın dördüncü babında belə deyilir:

"(1) Və Adəm arvadı Həvvanı bildi; və hamilə qalıb/qəlib Kaini doğurdu;

və: Rəbbin köməyi ilə bir adam qazandım, dedi. (2) Və yenə qardaşı

Habili doğurdu. Və Habil qoyun çobanı oldu, lakin Kain cütçü oldu.

(3) Və Kain, günlər keçdikdən sonra, torpağın səmərəsindən

Rəbbə təqdimə gətirdi. (4) Və Habil, özü də sürünü ilk təbiətinlərindən

və yağlarından gətirdi. Və Rəb Habilə və onun taxdımasına

baxdı; (5) lakin Kaine və onun taxdımasına baxmadı. Və Kain çox

hirsləndi, və çöhrəsini asdı. (6) Və Rəb Kaine dedi: Nə üçün hirsləndin?

Və nə üçün çöhrəni asdın? (7) Əgər yaxşı davransan, o yüksəldilməyəcək

mi? Və əgər yaxşı davranmazsansa, günah qapıda pusquya yatmışdır;

və onun istədiyi sənsən; lakin sən ona üstün ol. (8) Və Kain,

qardaşı Habilə söylədi. Və baş verdi ki, çöldə olduqları zaman, Ka-

544 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

en, qardaşı Habilə qarşı qalxdı, və onu öldürdü. (9) Və Rəb Kaine

dedi: Qardaşın Habil harada? Və dedi: Bilmirəm; qardaşımın

gözətçisiəmmi mən? (10) Və dedi: nə etdin? Qardaşının qanının

səsi torpaqdan mənə bağrıyor. (11) Və indi sən torpaq tərəfindən

lənət edildin, o torpaq ki qardaşının qanını sənin əlindən almaq üçün

ağızını açdı; (12) torpağı işlədiyin zaman, artıq sənə qüvvətini

verməyəcəkdir; yer üzündə qaçaq və avara olacaqsan. (13) Və Kain

Rəbbə dedi: Cəzam daşına bilməyəcək dərəcədə böyükdür. (14) Işte,

bu gün torpağın yüzü/üzü üzərindən məni qovdun; və sənin üzündən

gizli qalacağam; və yer üzündən qaçaq və avara olacağam; və vaqe

olacaq ki, hər kim məni tapsa, məni öldürəcək. (15) Və Rəb ona

dedi: Bunun üçün Kaini hər kim öldürsə, ondan yeddi dəfə qisas alınacaq.

Və Rəb, hər kim onu tapsa özünü vurmasın deyə, Kain

üzərinə bir nişana qoydu. (16) Və Kain Rəbbin qarşısından çıxdı, və

Adenin mahnında Nod diyarında oturdu." (Tövratdan alınan götürmə

burada sona çatdı. )1

Adəmin iki oğulunun hekayəsinin Qurandakı şəkli isə belədir:

(27) "Onlara Adəmin iki oglunun gerçək xəbərini oxu: Hanı hər

biri, Allaha yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər idi də birindən

qəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi. (Əməli qəbul edilməyən,

qəbul edilənə) 'Səni öldürecegim.' demişdi. (O da,) 'Allah

yalnız təqva sahiblərindən qəbul edər.' dedi. (28) 'And olsun ki,

eger sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan, mən səni öldürmək

üçün sənə əlimi uzadacaq degilim. Çünki mən, aləmlərin

Rəbbi olan Allahdan qorxaram. (29) Mən istəyərəm ki sən, mənim

günahımı da, öz günahını da yüklənib atəş əhlindən olasın!

Zalımların cəzası işdə budur.' (30) Nəfsi, qardaşını öldürmə

barəsində yavaş yavaş ona boyun egdi. (Nəhayət) onu öldürdü və

------

1- [el-Mizanın Ərəbcə orijinalında, bu mövzuyla əlaqədar bütün götürmələr, Kitabı

Müqəddəsin Miladi 1935-ci ildə Cambridgedə basılan Ərəbcə çevrisinden edilmişdir.

Ancaq biz, bu götürmələri birbaşa olaraq Kitabı Müqəddəsin Türkcə tərcüməsindən

etməyi daha uyğun tapdıq və Kitabı Müqəddəs Şirkəti tərəfindən

1985-ci ildə İstanbulda basılan Türkcə çevrisini əsas al/götürdük. -tətbiq heyəti-]

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 545

beləcə ziyana ugrayanlardan oldu. Deyərkən Allah, ona qardaşının

cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa

göndərdi. (Qatil qardaş) 'Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub

də qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi (mən)?' dedi

və beləcə peşman olanlardan oldu." (Maidə, 27-31)1

İndi bizə düşən, hekayənin Tövratdakı izahatıyla Qurandakı

izahatı üzərində düşünmək, sonra bunları müqayisə etmək və bir

mühakiməyə çatmaqdır.

Tövratın izahatından ilk gözümüzə ilişən şey, uca Allahın

yer üzündə yaşayan bir varlıq kimi təsvir edilməsidir. İnsan surətində,

insanlarla içli xaricli olan, aralarında yaşayan hər hansı bir insan

kimi insanlar lehində və əleyhində hökm verən biri kimi göstərilməsidir.

Hekayənin Tövratdakı bu versiyasına baxılsa, uca Allaha

hər hansı bir insan kimi yaxınlaşıla bilər, toxunula bilər, onunla

danışıla bilər. Bir şey uzaq və ya itmək surətiylə ONdan gizlənə bilər

və O yaxını, görünəni görə bildiyi kimi uzağı və görünməyəni

görə bilmir. Qısacası, O, hər halıyla yer üzündə yaşayan bir insan

kimidir. Bir fərqlə: O, iradə etdiyi zaman iradəsini icra edə bilir.

Hökm etdiyi zaman hökmünü qüvvəyə qoya bilir. Tövrat və Incil-

'en uca Allahla əlaqədar bütün izahatları bu əsasa söykən/dözür. Heç şübhəsiz

ulu Allah bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir, ucadır.

Tövratda izah edilən hekayəyə baxılsa, insanlar o zamanlar, uca

Allahla birlikdə, üz-üzə yaşayırdılar. Sonra Kaindən və ya ondan

və onun bənzərlərindən gizləndi. Digər insanlar köhnə halları üzrə

qaldılar. Halbuki qəti dəlillər/sübut edər bunu ortaya qoyur ki, insan tək bir

növdür. Bütün fərdləri insanlıq baxımından bərabər və bənzərdirlər.

Yer üzündə, dünyəvi və maddi bir həyat yaşamaqdadırlar. Uca Allah

isə, maddi xüsusiyyətlərlə, bu hallarla xarakterizə edilməkdən münəzzəhdir.

Arazlarla elin idilən-dirilməkdən, mümkünlükdən, əskiklik və

-------

1- Ayələri burada yenidən verməmizin səbəbi hekayənin Tövratdakı versiyas(n)ı

ilə Qurandakı izahatı arasında asan və sağlam bir müqayisə etmə

edə bilməkdir.

546 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

sonradan olmalık kimi vəziyyətlərə məruz qalmaqdan ucadır.

Quranın vurğuladığı budur.

Quranda isə, hekayə fərdlərin bənzərliyi əsasına söykənən olaraq

izah edilər. Bunun yanında Quran, hekayəyə əlavə olaraq qarğanın göndərilişi

hekayəsini də izah edər. Beləcə insanın mərhələli olaraq yetkinluq

səviyyəsinə çatdığı gerçəyini ortaya qoyar. Həyati yetkinluq dərəcələrində

irəliləmə yazarkən insanın duyğu orqanları vasitəsilə

qəbul etmə və buna bağlı olaraq düşünmə üsuluna söykən/dözdüyünü

izah edər.

Sonra iki qardaş arasındakı dialoqu köçürər. Son/qətilin insanifıtri

məlumatlarla, tövhid, peyğəmbərlik və axirət inancı kimi dini bacarıqlarla

bəzənmiş olduğunu ifadə edər. Təqva və zülmü gündəmə

gətirər ki, bu ikisi ilahi qanunlar və şəri hökmlər əsasında təsirli rol

oynayan faktorlardır. Ardından qəbul və rədd əsasında, ührəvi cəza

barəsində adlı ilahinin təsirli olduğunu ifadə edər.

Bunun dərhal sonra qatilin, etdiyi işdən peşman oluşunu, dünya

və axirətdə hüsrana baş çəkməsini dilə gətirər. Bütün bunlardan sonra,

adam öldürmənin nə cür ağır bir cinayət olduğunu vurğulayaraq,

bir adamı öldürmənin hər kəsi öldürmək kimi, bir adamı yaşatmanın

də hər kəsi yaşatmaq kimi olduğunu izah edər.

Maidə Surəsi 33-40 ...................................................... 547

33- Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıq

etməyə çalışanların cəzası, ancaq öldürülmələri ya asılmaları ya

əlləri və ya ayaqlarının çarpaz kəsilməsi və ya ol/tapıldıqları yerdən

sürtülmələridir. Bu, onların dünyada çəkəcəkləri alçaqlıqdır. Axirətdə

isə onlara böyük bir əzab vardır.

34- Ancaq, sizin özlərini ələ keçərmənizdən əvvəl tövbə e-

548............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

deyillər başqa; bilin ki Allah, bağışlayandır, əsirgəyəndir.

35- Ey inananlar! Allahdan qorxun, ONA yol axtarın və ONun yolunda

cihad edin/əldə et ki, qurtuluşa çatasınız.

36- Şübhə yox ki inkar edənlər, əgər yer üzündə olanların

hamısı və onun bir bərk/qatı daha özlərinin olsa da, qiyamət gününün

əzabından xilas olmaq üçün onu fidyə versələr, özlərindən qəbul

edilməz. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır.

37- Atəşdən çıxmaq istəyərlər, amma oradan çıxacaq deyildirlər.

Onlar üçün davamlı bir əzab vardır.

38- Oğurluq edən kişi və qadının, əldə etdiklərinə qarşılıq Allah

tərəfindən ibrət verici bir cəza olaraq, əllərini qəti. Allah üstündür,

hikmət sahibidir.

39- Kim etdiyi haqsızlıqdan sonra tövbə edər və vəziyyətini

düzəltsə, şübhəsiz Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul

edər. Çünki Allah, bağışlayandır, əsirgəyəndir.

40- Göylərin və yerin suverenliyinin Allaha aid olduğunu bilmədin

mi? Dilədiyinə əzab edər, dilədiyini bağışlayar/hədiyyələr. Allahın hər

şeyə gücü yetər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr qrupunun əvvəlki ayələrlə tamamilə əlaqəsiz

olduğunu söyləyə bilmərik. Çünki bundan əvvəl təqdim edilən Adəmin

oğulunun qardaşını öldürməsi hekayəsi, bundan ötəri də uca Allahın

İsrailoğullarına bir hökmü yazması, hər nə qədər İsrailoğullarına istiqamətli

şərhi bütünləyici və birbaşa olaraq hər hansı bir sanksiya

və ya hökm ehtiva etmədən onların vəziyyətlərini açıqlayıcı mahiyyətdə

olsa da, məzmununun bir gərəyi olaraq, yer üzündə təxribatçılıq və

oğurluq edən kəslərə tətbiq olunacaq cəzanı işləyən bu ayələrlə

bir şəkildə elin idili olduğu açıqdır.

"Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıq

etməyə çalışanların cəzası" Ayənin orijinalında keçən "fəsad" keçəli-

Maidə Surəsi 33-40 ..................................................... 549

mesi, cümlə içində "hal" yerinə istifadə edilən bir məsdərdir. Allah ilə

döyüşmək gerçək mənas(n)ı etibarilə qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən bu istifadədə

məcazi mənada istifadə edildiyi açıqdır. Bununla birlikdə, geniş

bir anlama sahib bir anlayış olaraq, şəriətin nəzərdə tutduğu hər hansı

bir hökmə qarşı çıxmağı, zülm işləməyi və həddindən artıq getməyi ifadə

edər. Lakin, Rəsulullahın da əlavə olunması göstərir ki, burada,

Rəsulullahın da fəaliyyətinin söz mövzusu olduğu bəzi hadisələr

nəzərdə tutulur.

Bu səbəbdən, bununla Rəsulullahın (s. a. a) uca Allah tərəfindən

və-layet (idarəçilik) haqqına sahib qılındığı kimi fəaliyyətlərin ləğv

edilişinin nəzərdə tutulduğu diqqətə çarpanlıq qazanır. Kafirlərin Peyğəmbərə

(s. a. a) döyüş açmaları və Peyğəmbərin suverenliyinin konkret göstəricisi

olan ümumi təhlükəsizliyin kimi quldurlar tərəfindən pozulması

kimi. ifadənin dərhal ardında, "və yer üzündə təxribatçılıq

etməyə çalışanlar" ifadəsinin iştirak etməsi də, bu mənanın

nəzərdə tutulduğunu gücləndirir. Bu da, yol kəsmək surətiylə ümumi təhlükəsizliyi

pozaraq yer üzündə təxribatçılıq etməkdir.

Bu səbəbdən mütləq olaraq "Müsəlmanlarla döyüşmə" vəziyyətinin

nəzərdə tutulduğunu söyləyə bilmərik. Qaldı ki, ortada bizi belə bir çıxarsamağı

qəbul etməyə məcbur edən konkret bir nümunə vardır. Belə ki:

Peyğəmbərimiz (s. a. a) özüylə döyüşən kafirlərə üstünlük təmin edib

onları uduzmaya uğratdıqdan sonra, onlara qarşı öldürmə, asma,

orqanlarını kəsmə və ya sürgün etmə kimi bir tətbiqə

getməmişdir.

Kənar yandan, dərhal sonrasındakı ayənin ehtiva etdiyi istisna, bu döyüşməkdən

məqsədin haqqında danışılan təxribatçılıq olduğuna bağlı

konkret bir qar/qazancına mövqesindədir. Çünki bu istisna açıq bir şəkildə,

haqqında danışılan tövbənin döyüşmə vəziyyətiylə əlaqədar olduğunu göstərir,

şirk və ya bənzəri bir günahla deyil.

Bu səbəbdən ayədən aydın olduğu qədəriylə döyüşmə və təxribatçılıq

etməkdən məqsəd, ümumi təhlükəsizliyi, cəmiyyət təhlükəsizliyini pozmaqdır.

Ümumi təhlükəsizlik də, ümumi bir qorxu meydana gətirib onu

ümumi təhlükəsizliyin yerinə təsirli etmək surətiylə pozular. Ümumiyyətlə

550 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

və təbii olaraq belə bir vəziyyət, ancaq təbiətləri gərəyi ölüm təhdidini

ifadə edən silahlar vasitəsilə reallaşdırıla bilər. Necə ki,

bundan ötəri hədislərdə yer üzündə təxribatçılıq etmə "qılınc

çəkmə" kimi xarakterizə etmələrlə xatırlanmışdır. Inşallah bundan sonrakı

hədislər hissəsində buna toxunacağıq.

"ancaq öldürülmələri ya asılmaları..." "et/ət-Taktil, et/ət-taslib və ettakti'"

sözləri "əl-qətl, əs-salb və əl-qat'" sözlərinin tef'il qəlibinə

uyğunlaşdırılmış şəkilləridir. Bu qəlibin xüsusiyyəti, kök mənada şiddəti

və ya artımı ifadə etməsidir. Ayənin orijinalında "ya" mənasını

verdiyimiz "ev" ədatı, sayılan cəzaların bütününə qarşılıq bunlardan

yalnız birinin tətbiq olunacağını izah etməyə istiqamətlidir. Sıralama və ya

sayılan cəzalardan birinin seçimi, rəftar və ya ifadə xüsusiyyətli xarici

bir karineye görə təyin olunar. Çünki ayə, bu baxımdan bir ölçüdə

mücməl bir izahata malikdir və ancaq hədislər bu bağlılığı xərcə bilər.

Ileride görəcəyimiz kimi, Ehlibeytİmamlarından (ə.s) köçürülən

hədislərdə ayədə sayılan bu dörd cəzanın təxribatçılığın dərəcəsinə

görə təşkil edilmiş olduğu ifadə edilmişdir. Birinin qılınc çəkərək,

bir cana qıyıb bir malı qəsb etməsi və ya yalnız bir adamı öldürməsi

ya da yalnız bir malı qəsb etməsi yaxud yalnız qılınc çəkməsi

kimi. Inşallah gələcək ha-disler hissəsində bu detalları ələ

al/götürəcəyik.

"Ya əlləri və ayaqlarının çarpaz kəsilməsi" Çarpaz kəsməkdən

məqsəd, əllərdən kəsilənin ayaqlardan kəsilənin əleyhdarı olmasıdır.

Sağ əl və sol ayaq kimi. Bu da göstərir ki, əllərin və ayaqların kəsilməsindən məqsəd, bütününün deyil, bir qisiminin kəsilməsidir.

Çarpaz olmaları güdülərək bir əlin və bir ayağın kəsilməsi yəni.

"Və ya ol/tapıldıqları yerdən sürtülmələridir." Sürmək, qovmaq

və gözdən itməsini təmin etməkdir. Hədislərdə, bir diyardan

başqa bir diyara qovmaq şəklində açıqlanmışdır.

Ayələ əlaqədar olaraq başqa fiqhi məsələlər də ələ alınmışdır. Fiqh

kitablarında bu mövzuyla əlaqədar detallı məlumatlar əldə edilə bilər.

"Bu, onların dünyada çəkəcəkləri alçaqlıqdır. Axirətdə isə, onlara bü-

Maidə Surəsi 33-40 ........................................... 551

yük bir əzab vardır." Alçaqlıq, utanc verici, üz qızardan bir vəziyyətə

düşməkdir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna açıqdır.

Bu ayədən hərəkətlə, günahkar bir kimsəyə cəza tətbiqin,

axirət əzabının ortadan qalxmasını tələb etmədiyi

çıxarsamasında ol/tapılılmışdır. Ki bir yerə qədər doğru bir çıxarsamadıyar

bu.

"Ancaq sizin özlərini ələ keçərmənizdən əvvəl tövbə edənlər başqa..."

Bu kimi günahkarlar tutulub cinayət/günahı işlədiklərinə dair qəti dəlillər/sübut edər

ortaya qoyulduqdan sonra, cəzanın düşməsi söz mövzusu olmaz.

"Bilin ki Allah, bagışlayandır, əsirgəyəndir." ifadəsi, onlara istiqamətli

cəzanın qaldırılmasına bağlı bir kinayədir. Bu səbəbdən bu ayə, ührəvi

olmayan xüsuslarla əlaqədar olaraq bağışlamağı ələ alan

şərhlərin bir nümunəsidir.