Note de lecture

NOTE DE LECTURE
Zaur ALIYEV (azerbaïdjanais ƏLIYEV), 2009, Türkdilli Xalqların Diasporları [Les Diasporas des peuples turcophones], Adiloğlu, Bakou, 296 p.
L’ouvrage de Zaur Alivev, paru à Bakou en 2009 chez l’éditeur Adiloğlu, propose une vision globale du fait diasporique dans le monde turcophone. Cet exercice est moins artificiel qu’il ne pourrait y paraître au premier abord, lorsque l’on met en perspective l’histoire et la géographie de ce monde turcophone qui s’étend des Balkans à la Sibérie septentrionale et qui comprend des populations parfois extrêmement mobiles depuis les années 1960, à l’instar des Turcs de Turquie. Si le monde turc est une réalité linguistique extrêmement complexe du fait d’histoires nationales diverses, ce n’est certes pas une réalité politique, malgré l’existence de discours politiques en son nom. Il n’en reste pas moins que beaucoup d’écrits ont été produits dans plusieurs pays dont la langue officielle est une variante du turc, à commencer par la Turquie, Etat-nation depuis 1923, et la République d’Azerbaïdjan, une première fois indépendante en 1918-1920, puis à nouvel Etat depuis 1992. Les écrits de Zaur Aliyev, membre de l’Académie des Sciences de Bakou, entrent directement dans ce courant peu connu en Europe occidentale mais qui ira sans aucun doute en progressant.

Cet ouvrage n’est pas le premier de l’auteur : Zaur Aliyev a déjà publié deux ouvrages en 2005 et 2007 : Dünya Diasporları [Les diasporas dans le monde] (dont un long chapitre intitulé : Orta Esrler ve XX. Esrin Sonlarına qeder Azerbaycan Diasporu [La diaspora azerbaïdjanaise du Moyen-Age jusqu’à la fin du 20^ème siècle]), Baku, Qismet, 349 p., et Diaspor İzahlı Sözlük ve Məlumat Kitabı [Dictionnaire et Sources de la Diaspora], paru à Bakou, Yurd Nesriyyat ve Poliqrafya Birliyi, 376 p.

Logiquement centré sur l’étude de la « diaspora azerbaïdjanaise » (pp. 14-151), thème de prédilection de l’auteur dont la thèse portait sur « le rôle des diasporas dans les relations internationales », l’ouvrage décrit les « diasporas » turque (pp. 152-174), kazakhe (pp. 175-193), kirghize (pp. 194-215), ouzbèke (pp. 216-230), turkmène (pp. 231-241) et tatare (pp. 246-270). Il privilégie donc, à la notable exception des Tatars, une répartition attachée à l’existence de républiques indépendantes depuis la dislocation de l’URSS, la Turquie formant un cas spécifique puisque n’ayant jamais été rattachée à l’Union Soviétique. Le cas tatar, surtout lorsque l’on parle des Tatars de la Volga, est bien connu des historiens de la Russie en tant que diaspora « situationnelle », comme dirait Armstrong, spécialiste des diasporas, ou comme le développe Kappeler, historien des relations entre Russes et autochtones ou allogènes de l’Empire des Romanov. Mais si le cas tatar est ici développé, on peut alors se poser la question de l’absence des Ouïgours du Xinjiang qui sont justement en train de développer une activité typiquement diasporique, depuis la reprise en main, en 1950, de la région par les autorités centrales de Beijing. Cette région est agitée par intermittence de très graves incidents entre population autochtone turcophone et musulmane et autorités et population chinoises.

Edité en 2005, Dünya Diasporları dressait un catalogue raisonné des diasporas existant dans le monde contemporain, allant des archétypes reconnus que sont les diasporas juives et arméniennes à celles que l’on a bien plus tard acceptées comme telles : diasporas arabes, indiennes, irlandaise, coréenne, japonaise, chinoise… Türkdilli Xalqların Diasporları revient sur le cas particulier des populations turcophones. Dans un cas comme dans l’autre, on pourrait reprocher à l’auteur des choix partiels, mais si l’on prend en compte l’ensemble des trois ouvrages édités depuis 2005, on doit constater que Zaur Aliyev a entrepris un travail de fond sur un thème très important aux yeux des autorités azerbaïdjanaises, d’ailleurs matérialisé par l’existence à Bakou d’un Comité d’Etat « à la Diaspora » ou plutôt, au départ, « aux Azerbaïdjanais expatriés » (Azərbaycan Respublikası Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi, ou aujourd’hui plus simplement Diaspora ile İş Üzrə Dövlət Komitəsi), lui-même auteur de rapports sur la question. Ces activités s’inscrivent dans une tendance très nette dans plusieurs pays issus de l’ancienne URSS, tendance qui cherche à conforter l’identité d’Etats-nations nouveaux dans un contexte de mobilités précaires et généralisées, après une époque de (très relative) immobilité, où la mobilité des hommes étaient bien plus dictées par le domaine politique que par celui de l’économie. Azerbaïdjan, Kazakhstan, Ouzbékistan, Kirghizie, plus que Turkménistan, du moins dans l’immédiat, sont confrontés à deux phénomènes contradictoires : la construction de leur Etat-nation sur des bases consolidées et une très forte tendance des populations à émigrer vers la Russie ou d’autres pays pour des raisons économiques, ceci sur fond de populations traditionnellement composites (langues, confessions, modes de vie…), très largement brassées par l’URSS en vue de l’intégration de toutes ces composantes dans un ensemble soviétique sous direction russe.

En d’autres termes, chacun de ces nouveaux pays est confronté à trois catégories de populations autrefois dites « éponymes » ou « titulaires » (dans le sens où la République soviétique tirait son nom de cette population principale) : population nationale – qui peut comprendre de très nombreuses minorités ethniques comme au Kazakhstan -, population émigrée ou expatriée – selon des modalités diverses et des temporalités différentes -, population ex-territorialisée par la définition de nouvelles frontières nationales depuis 1990-1992. C’est bien le cas de nombreux Azerbaidjanais vivant en Russie, en Géorgie, en Turquie, et plus encore en Iran, à la suite de traités conclus entre les Empires russe et persan au début du 19^ème siècle.

Les ouvrages de Zaur Aliyev s’attachent à définir pour le lecteur azerbaidjanais la définition du concept de diaspora, à la fois pour l’Azerbaïdjan et dans le monde, à comparer les histoires de ces multiples phénomènes diasporiques touchant des populations très variées, à conforter une politique de mise en valeur de la ressource que peut former une population expatriée dans les domaines politiques et économiques. Les trois ouvrages publiés par l’auteur (2005, 2007 et 2009) ont de fait un indéniable aspect militant et l’auteur, brièvement rencontré à Bakou, vit ses engagements avec une grande intensité.

Stéphane de TAPIA

CNRS, Cultures & Sociétés en Europe

Département d’Etudes Turques de l’Université de Strasbourg

Strasbourg, 31.12.2010

OXUCU QEYDİ
2009-cu ildə “Adiloğlu” nəşriyyatında çapdan çıxan Zaur Əliyevin bu tədqiqatı dünyada türkofon diaspor faktına qlobal bir baxışdır. Bu tədqiqat Balkanlardan Şimali Sibirə qədər uzanan ərazidə yayılan və əsasən 1960-cı ildən Türkiyə türklərinin mobil əhali qismində hər yana səpələnməsilə yaranmış türkofon dünyasının tarixi və coğrafiyasını əhatə edir və real faktlara əsaslanır. Tarixlərinin müxtəlifliyi sayəsində Türk dünyası xalqlarının dil birliyi mürəkkəb reallıqdır. Bunun mahiyyətində siyası çalar olsa da, təbii ki, siyasi reallıq deyildir. Lakin fakt faktliğinda qalır: 1923-cü ildən milli dövlətini quran Türkiyədə və ilk milli dövlətini 1918-20-ci illərdə quran, ikinci dəfə isə 1992-ci ildə bərpa edən Azərbaycan Respublikasında, habelə bir neçə dövlətdə Türk dilinin variantları rəsmi dildir. Zaur Əliyevin məqalələri qərbi Avropada az tanınan bu sahənin, şübhəsiz, inkişafından xəbər verir. Bu kitab müəllifin birinci işi deyildir, buna qədər o, 2005 və 2007-ci illərdə iki kitab nəşr etdirmişdir: “Orta əsrlərdən 20-ci əsrin sonuna qədər Azərbaycan diasporu” (Bakı, “Qismət” nəşriyyatı, 349 səh.) və “Diaspor üzrə izahlı sözlük” (Bakı Poliqrafiya birliyinin “Yurd” nəşriyyatı, 376 səh.)

Yeni kitabında müəllif sevimli mövzusuna sadiq qalaraq “Azərbaycan diasporu”nun (səh.14-159), “Diasporun beynəlxalq münasibətlərdə rolu” üzrə dissertasiya mövzusunda “diasporlar”-Türkiyə (səh.152-174), qazax (səh.175-193), Qırğızıstan (səh.194-215), özbək (səh.216-230), türkmən (səh. 231-241) və tatar (səh. 246-270) öyrənilməsinə həsr etmişdir. SSRİ-nin dağılmasından sonrakı dövrü tədqiqat obyekti seçən müəllif türk və tatar diasporlarına ayrıca bölmə həsr edib, çünki türklər sovetin təsir dairəsindən həmişə uzaq olublar. O ki qaldı tatarlara, xüsusilə Volqaboyu tatarlarına, rus tarixçilərinin yaxşı tanıdığı diaspor mütəxəssisi Armstronqun dediyi kimi, yaxud ruslar və Romanovlar imperiyasının yerli və yadlar arasında əlaqələri üzrə mütəxəssis Kappelerin nəzəriyyəsinə görə onlar “yerləşdirilmiş” adlanırlar. Madam ki, tatarlara bu qədər diqqət yetirilir, onda belə bir sual doğur:1950-ci ildən Pekin hakimiyyəti altında tipik diaspor həyatı yaşayan Sıntzyan uyqurlarına nə üçün diqqət ayrılmasın? Bu region tez-tez yerli əhali ilə çinıiıər və Pekin hakimiyyəti arasında ciddi toqquşmalara məruz qalır.

2005-ci ildə çap edilmiş “Dünya diasporları” kataloqunda müasir dünyada mövcud olan diasporlardan bəhs edilir və yəhudi və erməni diasporları prototip kimi təsvir olunur. Daha sonra isə ərəb, hind, irland, Koreya, yapon, Çin diasporları gəlir. Türkdilli xalqların Diasporları isə... türkdilli əhalinin xüsusi halini ehtiva edir. Bu və ya digər halda müəllif öz seçiminə uyğun fikirlər yürütsə də bütövlükdə 2005-ci ildə dərc olunmuş bütövlükdə 3 əsərdə Zaur Əliyev məsələni dərindən araşdırmış və Azərbaycan hakimiyyətinin, başqa sözlə Diasporla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin gözləri qarşısında çox vacib mövzuda böyük iş görmüşdür ki, müəllif özü də bu barədə danışır. Keçmiş SSRİ-nin bir sıra respublikalarına xas olan bu təmayül baş verən durğunluqdan (tamamilə şərti) sonrakı həssas dəyişkənlik və ümumiləşmə, yaxud hərəkətsizlik kontekstində yeni milli dövlətlərdə milli özünüdərkin möhkəmlənməsinə xidmət edir ki, həmin dövrdə adamlar siyasidən cox iqtisadi amillərlə hərəkət edirdilər.

Zaur Əliyevin tədqiqatları düşüncədə diaspor anlayışını yaratmaqla yanaşı Azərbaycanda və ümumiyyətlə dünyada müxtəlif diaspor meylləri haqqında oxucunun təsəvvür və bilgi almasına kömək edir.

Stefan de Tapia

Avropa Mədəniyyət və Cəmiyyət Mərkəzi

Strasburq universitetinin Türk tədqiqatları şöbəsinin müdiri

Tərcümə etdi: N.Novruz

(ixtisarla)