O bobojonov k. Jumaniyozov

Asosiy vositalarning baholanishi. Asosiy vositalardan foydalanish 
o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, ularni baholashda 
quyidagi xususiyatlarni hisobga olish zarur. 
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari (BHXS)ga muvofiq 
qiymatning quyidagi tushunchalari mavjud.
Asosiy vositalarni sotib olish, qurish, ishlab chiqarish yoki holatini 
yaxshilash uchun to’langan summa, asosiy vositalarni sotib olish, qurish, 
ishlab chiqarish yoki holatini yaxshilash bilan bog’liq to’g’ridan-to’g’ri 
xarajatlarni, jumladan undan maqsadli foydalanish uchun zarur bo’lgan 
o’rnatish va sinab ko’rish bilan bog’liq xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Tarixiy qiymat (sotib olish qiymati) – o’zaro bog’liq bo’lmagan 
tomonlar o’rtasidagi muomalaning natijasi bo’lib, ob’ektiv va ishonchli 
hisoblanganligi sababli ishlatiladi. Sotib olish qiymatida aktivni sotib olish 
179

---

va foydalanishga tayyorlash maqsadida amalga oshirilgan pul mablag’lari 
(yoki uning ekvivalentlari)ning chiqimi hisoblanadi.
Aktivlar pulsiz to’lov evaziga sotib olinganida, ular yoki berilgan 
aktivning bozor qiymati bo’yicha yoki sotib olingan aktivning bozor 
qiymati bo’yicha inobatga olinadi (bunda qaysi bir qiymatning xolisroq 
aniqlanishiga qarab). Asosiy vositalarni ayrboshlash, keyinroq ko’rib 
chiqiladigan prinsipdan istisnoni o’z ichiga oladi. 
Tarixiy qiymatdan tashqari, baholashning boshqa usullari ham mavjud 
bo’lib, ular ko’p hollarda foydalanilmaydi. Masalan, almashuv qiymati 
(kirim qiymatini hisoblash), sof realizasiya qiymati (hisobdan chiqarish 
qiymatini hisoblash) va baho darajasining qiymati (joriy qiymatni 
hisoblash). 
Aktivlar sotib olinayotganda schyot-faktura bahosiga qo’shiladigan 
xarajatlar amalga oshiriladi (chegirmalar ayirmasidan tashqari). Bu xarajatlar 
o’z ichiga qoplanadigan egri soliqlar, mulkning egalari tomonidan 
to’lanadigan mulk soliqlari, sug’urta badallari, mulk xuquqlari, mulkni 
ro’yxatdan o’tkazish xarajatlari, komission to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bu 
xarajatlar aktivdan manfaat olish uchun ularni foydalanishga tayyorlashda 
zarurdir. Bu xarajatlarning hammasi kapitallashtiriladi. 
Montaj qilishni talab qilmaydigan aktivlarni sotib olishda foydalanilgan 
qarzlar bo’yicha xarajatlar (qarz foizlari) kapitallashtirilmaydi, chunki 
aktiv foydalanishga tayyor holda turibdi.
Aktivlarni baholashning umumiy prinsiplari asosiy vositalarni xarid 
qilish holatlari va usullariga bog’liq bo’lmaydilar. Chunki ulardan uzoq 
muddat foydalanilib, o’z qiymatlarini ishlab chiqarilayotgan mahsulot, 
bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxiga asta-sekin o’tkazib 
boradi. Shu o’tkazilgan qiymatni, ya’ni asosiy vositalarning eskirish 
qiymatini (summasini) butun foydalanish davrida to’g’ri aniqlash va 
mavjud asosiy vositaning mazkur sanagacha qancha eskirganligini 
aniqlash maqsadida buxgalteriya hisobida ular qiymatining doimiyligini 
saqlash talab qilinadi. Shuning uchun mavjud buxgalteriya hisobotlari va 
balansi to’g’risidagi standartlarga ko’ra asosiy vositalar foydalanishga 
topshirilgunga qadar bo’lgan bahoda, ya’ni dastlabki qiymati asosida 
hisobga olinadi. Dastlabki qiymat asosiy vositalarni sotib olish yoki 
qurish, hamda ularni olib kelish va o’rnatishga ketgan barcha xarajatlarni 
o’z ichiga oladi va asosiy vositalarni hisobga olishda ham qo’llaniladi. 
Ma’lumki, xalq xo’jaligida foydalaniladigan asosiy vositalar davrimizning 
turli vaqtlarida ishlab chiqarilgan va foydalanishga topshirilgan. Ularning 
ichida bundan bir necha o’n yillar davomida foydalanib kelinayotganlari 
180

---

ham mavjud. Shuning uchun unumdorligi, mehnat haqi sarflari va 
materiallarning tannarxlari har xil bo’lgan boshqa-boshqa davrlarda ishlab 
chiqarilgan bir xildagi mehnat vositalarining qiymati ham har xil bo’ladi.
Bir xil vazifani bajaruvchi, lekin turli davrlarda yaratilgan bir turdagi 
asosiy vositalar har xil dastlabki qiymatga ega bo’lganligi sababli, ularning 
bir davr (oy, yil) ichida eskirish qiymati va amortizasiya summasining 
aniqlanishi ham har xil bo’ladi. Bu esa ushbu asosiy vositalarning 
yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxining har xil bo’lishiga 
va iqtisodiy nuqtai nazardan noto’g’ri xulosalarga olib kelishga sabab 
bo’ladi. Mana shunday xulosalarga yo’l qo’ymaslik maqsadida asosiy 
vositalarning baholari davlatning qaroriga asosan vaqti-vaqti bilan 
umumiy ravishda qayta tiklanib (baholanib) turiladi, ya’ni qaytadan 
baholanayotgan asosiy vositalarga yangi narxlar belgilanayotgan paytida 
(sharoitda) xuddi shunday asosiy vositalarni ishlab chiqarish necha pulga 
tushsa, mana shu qiymat tiklash qiymati sifatida belgilanadi.
Sobiq SSSR davrida asosiy vositalarning narxlari 1925, 1945 (qisman), 
1960, 1972 va 1990 yilarda qayta tiklangan.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida narx-navolarning tez-tez 
o’zgarib turishi sababli asosiy vositalarning narxlarini ham qisqarok 
muddatlarda qaytadan ko’rib turishni taqozo etadi.
Ushbu talabni inobatga olib O’zbekiston Respublikasida Vazirlar 
Mahkamasining 2000 yil 26 dekabrdagi 500-qarori bilan «Asosiy 
vositalarni 2001 yil 1 yanvar holatiga qayta baholash tartibi to’g’risida 
Nizom» tasdiqlandi va 2001 yil 19 fevralda 1008-son bilan Adliya 
vazirligida ro’yxatdan o’tkazildi. Ushbu Nizom 2001 yil 1 martdan kuchga 
kirdi.
Mamlakatimizda 2002 yildan boshlab esa, ho’jalik yurituvchi 
sub’ektlarda asosiy vositalarni qayta baholash har yili 1 janvar holatiga 
amalga oshiriladigan bo’ldi.
Asosiy vositalarni baholash prinsipi, mulkchilikning barcha turlari 
uchun bir xildir. Lekin asosiy vositalarning dastlabki qiymati faqat 
ularning narxlari qaytadan baholanganda, qo’shimcha asbob-uskuna 
o’rnatilganda, rekonstruksiya qilinganda va tegishli ob’ektlar qisman 
tugatilgandagina o’zgartirilishi mumkin.
Ma’lumki, buxgalteriya balansida asosiy vositalarning qiymati ikki xil 
narxlarda, ya’ni dastlabki va qayta tiklangan qiymatlarning yig’indisidan 
iborat bo’lib, ularning umumiy summasi asosiy vositalarning balans 
qiymati deb nomlanadi.
181

---

Buxgalteriya hisobida shuningdek asosiy vositalarning qoldiq qiymati 
ham mavjud. U asosiy vositalarning balans qiymati bilan ularning eskirish 
summasi o’rtasidagi farqqa teng bo’ladi.
Buxgalteriya balansining aktivida hozirgi paytda asosiy vositalarga 
tegishli bo’lgan uchta quyidagi ma’lumot keltiriladi: asosiy vositalarning 
balans qiymati, ularning shu sanaga bo’lgan eskirish summasi va qoldiq 
qiymati. Bunda balansning yakuniy summasiga faqat qoldiq summasi 
qo’shilib, asosiy vositalarning dastlabki qiymati va eskirish summasi 
ma’lumotnoma (axborot) uchungina keltiriladi.
Asosiy vositalar bir necha yo’llar bilan sotib olinadi va ayrim hollarda 
tekinga olinadi:
pul mablag’lari evaziga;
kreditga;
sotib oluvchi kompaniya kapitalining aksiyalariga almashish orqali;
qurilish yo’li bilan;
boshqa aktivlarga almashish orqali;
davlat subsidiyalari orqali; 
boshqa sub’ektlardan hadya sifatida;