Оалдцаеццаыц

Texnik tayyorgarlikni nazorat qilish.
Texnik tayyorgarlikni pedagogik nazorat qilish formalari.
1.Texnik malakalarni to’g’ri bajarishni tekshirish va ularni oldinda tasdiqlagan balar shkalasida baholash. Shunday yo’l bilan jismoniy tarbiya seksiyalarida, maktablarda kichik DYuSSh guruhlarini shug’ullanishini tekshirish mumkin. Yuqori klassifikasiyani jamoalarni tekshirishda bu tekshirishlar kinografik, xronosiklografil va dinamometriyalar yordamida nazorat qilinadi.
2.Nazorat normativlar asosida texnik tayyorgarlikni tekshirish mumkin. Bu normativlarni mashq bajarish jarayonida qo’llash mumkin.
Normativ bahoniko’rsatkichi quyidagi mashqlardan tanlab olingan. Bular tayyorlanish darajasiga qarab baholanadi.
A)Yuqoridan to’pni 2qo’l bilan aniq bir nishonga uzatish.
B)To’pni o’yinga kiritish ma’lum bir zonaga tushirish va uning maksimal tezligi.
V)Har xil zonadan ma’lum bir zonaga hujumni yo’nalishi.
G)To’pni pastdan qabul qilish aniqligi.
Har bir nazorat mashqlarida ma’lum bir ko’rsatkichlar borki, bu ko’rsatkichlar shug’ullanuvchilarni mahoratiga javob beradi.
3.Ko’rsatkichni belgilash, hujumdami yoki himoyadami ma’lum bir texnik malakalar asosida yana raqibni harakatidan belgilash mumkin. Buning uchun ma’lum bir ko’rsatkichlarni yozib va bu ko’rsatkichlardan jamoani va o’yinchini texnik tayyorgarligini bilsa bo’ladi.
Shug’ullanuvchilarni mashg’ulotini tizimli ravishda nazorat qilibborish kerak. Eng maqsadga muvofiq nazorat qilish bu musobaqa nazoratidir.


Umumiy va maxsus tayyorgarlik va ularning o’zaro bog’liqligi (umumiyligi)

Sport mutaxassiligi sportchining har taraflama rivojlangan bo’lishini istisno qilmaydi. Aksincha, organizmning umumiy funksional imkoniyatlari oshishida har tomonlama jismoniy va ruhiy qobiliyat asosida, sportchi tanlagan sport turida yuqori darajadagi taraqqiyotga erishish mumkin. Sportchilarning sportda muvaffaqiyatlarga erishishida va har taraflama rivojlanishining bog’liqligini 2 ta asosiy sababini ko’rsatish mumkin:

Birinchisi – bu inson organizmi rivojlanish va faoliyat jarayonida barcha organlarning bir-biri bilan bog’liqligi. Sportning har bir turi o’ziga xos alohida o’zaro munosabatlar talab qilishiga qaramasdan jismoniy fazilatlar rivojlanishida har doim umumiy qonuniylik aks etadi: har qanday fazilatning me’yoriy rivojlanishi organizmning funksional umumiy imkoniyatlarini oshirish bilangina amalga oshadi.
Ikkinchidan – har xil harakatlantiruvchi ko’nikmalar va qobiliyatning o’zaro ta’siri. Sportchining o’zlashtirgan harakatlantiruvchi mahorati va qobiliyati qanchalik keng bo’lsa, yangi harakatlantiruvchi faoliyat va oldingi o’rganganlarini amalga oshirishda zamin yaratadi.
Kishining ongiga bog’lanmagan holda mavjud bo’lgan qonuniylik sportda kamolotga erishish shuni talab qiladi, mashg’ulot chuqur maxsus jarayon bo’lish bilan birga sportchining har tomonlama rivojlanishiga olib kelishi kerak. Shu munosabat bilan sport mashg’ulotlari umumiy va maxsus tayyorgarligi ajralmagan holda birga olib boriladi. Sportchining umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik birligi shuni ko’rsatadiki, sportda muvaffaqiyat va yutuqlarga ziyon yetkazmasdan erishish uchun, ulardan birini mashg’ulotdan ajratib bo’lmaydi. Sportda bu ko’zlangan maqsad – tarbiyaviy vositadir.
Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligi, bu ularning o’zaro bir-biriga bog’liqligi, ularning umumiy jismoniy tayyorgarligi mazmunida aks etadi, tanlangan sport turi xususiyatida belgilanadi, maxsus tayyorgarlik mazmuni, umumiy tayyorgarlik tashkil qilgan dastlabki shart-sharoitga bog’liq bo’ladi.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi praktikasida sportchining eng muhim jismoniy fazilatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada o’yinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini belgilaydi.
Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid» bo’lishi mumkin.
Sport mashg’ulotlarida muskullar o’z uzunligini o’zgartirmasdan (statik, izometrik rejim) va o’z uzunligini qisqartirgan holatda (ustun keladigan rejim) kuch ko’rsatadi.
Mushaklar cho’zilganda ustun keladigan va to’siqsiz rejimlar birgalashib «dinamik rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni og’irliklardan foydalanish xarakteri bo’yicha rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni ikki gruppaga bo’lish mumkin: tashqi og’irlanish yoki qarshilanish va o’z og’irligi yoki badanning qisman og’irligi orqali bajariladigan mashqlar.
Mashqlarning birinchi gruppasi voleybolchining muskullarini rivojlantirishida katta imkoniyat yaratadi. Og’irlanishlar va qarshiliklardan (paktelyalar, yadrolar, to’ldirma to’plar, og’ir toshlar, shtanga, raqibning og’irligi yoki qarshiligini yengish, espanderlar va hokazo) keng ko’lamda foydalanish va ularning turli-tumanliligi trenirovka nagruzkasining hajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit chratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga qaratilgan bo’lib, u sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bo’shashish qobiliyatiga o’rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi tomonidan ko’rsatiladigan har xil qarshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan katta iroda kuchini talab qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham bahslashadilar.
Ikkinchi gruppa uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryada bajariladigan gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o’z vaznini kuch bilan ko’tarish, o’tirish-turishlar, oyoqlar tizzalarida yarim bukilgan holatda yurish va hokazolar hisoblanadi. O’z og’irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar o’yinchilar uchun sekin-asta bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga o’tishga imkon yaratadi. Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga qanchalik kam jalb qilingan bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa va badanning kamroq qismi og’irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik ko’proq takrorlash lozim.
Oyoq va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan bosqichma-bosqich oshib boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar effektivli mashqlar hisoblanadi. Anna shunday mashqlardan biri – yelkaga qo’yilgan shtanga bilan o’tirib turish – tipik mashqdir. Bu mashqda shtanganing grifi maxsus qurilmaning vertikal yo’lkasidan ma’lum balandlikkacha sirg’anib tushishi lozim. Shu sharoitda o’yinchiga o’z imkoniyatiga ko’ra ham anchagina og’irroq shtangani ko’tara olishi uchun imkon yaratib beriladi. Shtanganing vertikal yo’lakchasidagi balandligi qanchalik baland yoki past o’rnatilsa, sportchi shunchalik balandroq yoki pastroq o’tirishi mumkin bo’ladi.
Jismoniy fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik deganda biz voleybolchining ma’lum sharoitda qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini tushunamiz.
Tezkorlik namoyon bo’lishining quyidagi formalari mavjuddir:
- tafakkur (fikrlash) prosessining tezligi;
- oddiy va murakkab reaksiyalarning qanday bo’lmasin biron-bir tashqi ta’sir yoki kompleks ta’sirlarga javoban tezligi;
- yakka harakatni bajarish tezligi;
- harakatlar chastotasi (ayrim harakatlar seriyasini bajarish vaqti).
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni koordinasiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda, 15-25 m masofada ko’rsatiladigan yugurish tezligida hamda to’p bilan va to’psiz texnik priyomlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi. Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish, konkida yugurish va shunga o’xshash har xil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni keltiramiz:
- yonboshlab orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uchun arg’amchi bilan sakrash; aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlab yugurib borishdan so’ng (6-8 m) 20-30 m masofada masimal tezlikka erishish.
Siltanish (rivok) va tez yugurishlar har xil estafetalarda musobaqa metodi bilan o’tkazilgani ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak.
Chaqqonlik, bu sportchining harakatlari koordinasiyalashgan va ular aniqligini bevosita kuchning va tezlikning yuqori darajasi ko’rsatilishi bilan bog’liq kompleks qobiliyatdir. Koordinasiya jihatidan murakkab harakatlarni yaxshi o’zlashtirish paydo bo’layotgan vaziyatlarni to’g’ri baholash, to’satdan o’zgarayotgan sharoitlarga amal qilib, murakkab harakat vazifalarini muvaffaqiyatli yechish qobiliyati bilan xarakterlanadi. Voleybolchi uchun nihoyatda muhim narsa, bu tayanchsiz holatda bajariladigan koordinasion harakatlar, tez o’zgaruvchan sharoitlarda to’p bilan bo’ladigan harakatlar, muvozanatni saqlay bilish va oriyentasiyani saqlashning a’lo darajada rivojlanishidir.
Chaqqonlikning rivojlanishiga odatlanmagan sharoitda (boshqa snaryadlar va grunt, to’siqlarni boshqacha joylashtirish, ob-havo sharoitlarining qiyinligi va boshqalar) odatlangan mashqlarni bajarish yaxshi yordam beradi. Shuningdek, akrobatik, gimnastik va yengil atletikaga oid mashqlarni o’rganishlar ham chaqqonlikni rivojlantiruvchi vositalardan sanaladi.
Chidamlilik markaziy nerv sistemasining holati, funksional tayyorgarlik, jismoniy fazilatlar va harakatlanish malakalarining toliqishga bardosh berishi hamda psixologik turg’unlik bilan belgilanadi. Chidamlilikning rivojlantirish darajasi aktivlik ko’rsatkichlari va uzoq davom etgan musobaqa harakatlarining effektivligi bilan baholanadi.
Chidamlilikni oshirishga qaratilgan trenirovka nagruzkalarining xarakterli xususiyatlari shundaki, voleybolchining organizmiga ta’sir qilayotgan mashqlar musobaqa paytidagidek yoki undan ortiqroq bo’lib, bu mashqlardan sistemali ravishda foydalanish kerak.
Analitik nuqtai nazardan qaraganda, chidamlilikning yuqori darajasiga erishish yo’li o’z ichiga ko’p marotaba takrorlanadigan, bir-biriga qo’shilgan holatdagi jadal yugurish, to’xtash, tezlanish, aylanish, sakrash (kichik yoki qarshilik bilan), og’irlik ko’tarib (suv, qum, qor qarshiligida) kabi katta hajmli mashqlar orqali vujudga keladigan kuch, tezkorlik, chaqqonlikdir.
Trenirovkaning ayrim bosqichlarida voleybolchi fazo – vaqtni hisobga olgan holda tezkorlik va aniqlik bilan bog’liq bo’lgan katta hajmdagi mashqlarni bajarishi lozim. Bunda o’yinchining markaziy nerv sistemasiga katta nagruzkalar to’g’ri keladi, bu esa muhim maqsadga qaratilgan tayyorgarlik bilan shartlanadi. Ilmiy tekshirishlar natijalari va mamlakatda ko’zga ko’ringan komandalarning trenirovka tajribasi shuni ko’rsatdiki, uzoq vaqt urta intensivlikda o’yin texnikasini takomillashtirishga qaratilgan dars paytida yuqori intensivdagi oddiy siklik mashqlarning 5-7 minutli kompleksini 2-3 marotaba kiritish kerak. Bunday o’zgartishlar mashg’ulotning umumiy tonusini ko’taradi, nerv toliqishini yo’q qilishga yordam beradi va sekin-asta o’yinchining markaziy nerv sistemasi hobiliyatini oshirib borib, murakkab mashqlarning oshib borayotgan hajmiga bardosh berishga yordam beradi.
Chidamlilikni rivojlantirish uchun ko’p marotaba takrorlanadigan va maxsus uyushtirilgan o’yin texnikasi va taktikasiga oid mashqlardan (ayniqsa pressingda va tez yorib o’tishda), 2x2 va 3x3 o’yin mashqlaridan, ikki tomonlama trenirovka o’yinlaridan ham foydalaniladi. Shu bilan birgalikda trenirovka o’yinining vaqtini sportchilarni oldindan alohida ogohlantirmasdan odatdagidan 5-10 minut uzaytirish kerak; o’yinga yangi yoki dam olgan raqiblar kiritiladi. Maxfiylashtirilgan fora (imtiyoz) beligilangan holatda bir necha komandalar orasida bir kunlik turnir – gandikap o’tkazish mumkin.
Qiyinchiliklarga bardosh berish uchun tayyorgarlik ko’rishda, tekshirish o’yinlarida interval trenirovka prinsipidan foydalanish mumkin. Chunonchi, to’liq dam olishga 3-5-7 minutli tanaffus berib, yangi vaqt hisobida har biri 12 yoki 15 minut davom etadigan to’rt bo’limdan iborat o’yin o’tkazish. Bunda ayniqsa «Aylanma trenirovka» yaxshi natija beradi.
Egiluvchanlik – bu voleybolchining o’yinda uchrab turadigan harakatlarni katta amplitudada bajara olish qobilyati. Bo’g’inlarning harakatchanligi mushaklar va paylarning elastikligiga bog’liq. Shuning uchun ham dastavval barcha bo’g’inlarning harakatchanligini oshirishga alohida e’tibor berish kerak. Egiluvchanlikka oid mashqlarni dastlab har kungi ertalabki zaryadka va individual trenirovkaga kiritgan holda bajara boshlash kerak. Talabga moyil bo’lgan egiluvchanlikka erishilgandan keyin, katta hajmdagi mashqlarning zaruriyati ham kerak bo’lmay qoladi, chunki yaxshi egiluvchanlikni saqlab qolish uchun haftada 2-3 marta kichik dozirovka bilan bajarilgan tegishli mashqlarning o’zi kifoya qiladi.
Birin-ketin kattalashtiriladigan amplitudada bajarila-digan cho’ziluvchanlikka qaratilgan, kichik og’irlik bilan, birgaltikda qayta-qayta bajariladigan prujinasimon hara-katlar, sherigi yordami bilan bajariladigan mashqlar egiluvchanlikni rivojlantirish uchun asosiy vositalar hisoblanadi. Mashqlar inersiya kuchlaridan to’laroq foyda-lanilgan holda har doim amplitudasi, salmoqligi va tempi oshib boradigan va 3-5 harakatni o’z ichiga kiritgan seriyalar bilan bajariladi. Bo’g’imlarning har qaysi gruppasi uchun bo’ladigan takroriy mashqlarning umumiy soni asta-sekin ortib borishi kerak.