Odam tanasi skeleti Odam tanasi terisi haqida
Yüklə 0,78 Mb.
|
|
Mavzu:Odam tanasi terisi va skeleti Reja: Odam tanasi Odam tanasi skeleti Odam tanasi terisi haqida Skelet (lot. skeletos — qurib qolgan) —odam va hayvonlar organizmida tayanch va himoya funksiyasini bajaradigan qattiq toʻqimalar majmui. Bir qancha umurtqasiz hayvonlarda chigʻanoq yoki kutikuladan iborat tashki S. rivojlangan. Tashqi kutikula S. chuvalchanglar va boʻgʻimoyoqlilar uchun xos. Boʻgʻimoyoklilar kutikula Siga ohak shimilgan. Gidroid poliplar koloniyasi umumiy S. — perisark bilan qoplangan. Tropik dengizlarda keng tarkalgan madrepor korallarning ohak Si ham tashqi hisoblanadi. Ichki S. gʻovaktanlilarda rivojlangan boʻlib, ohak yoki kremniy ninalardan iborat. Ignaterililar Si teri osti biriktiruvchi toʻqimasida joylashgan, ohak S. mezodermada hosil boʻladi. Boshoyoqli mollyuskalaroA bosh miyani himoya qilib turadigan ichki togʻay S. mavjud. Tuban xordalilar (bosh qutisizlar)ning ichki Si xordadan tashkil topgan. Umurtkalilarning ichki Si juda murakkab tuzilgan boʻlib, bosh, tana, oʻq S. (xorda yoki umurtqa pogʻonasi, qovurgʻalar) va oyoklar Sidan iborat. Toʻgarak ogʻizlilar va togʻayli baliklarning togay Si hayoti davomida saqlanib qoladi. Suyakli baliklar va quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar Si voyaga yetgan davrida, asosan, suyaklardan tashkil topadi. Togʻayli baliklarda ichki togay S. bilan birga plakoid tangachalardan iborat tashqi S. ham boʻladi. Suyakli baliklar va quruk^likda yashovchi umurtqalilar tanasining oddingi kismi va boshidagi tangachalar bosh qutisi (kalla suyagi) va yelka kamari suyaklari bilan birikib ketadi. Tangachalar qoldigʻi oyoqsiz amfibiyalar tanasida va qorin qovurgʻalar shaklida gatteriyalar va timsohlarda saqlanib qoladi. Quruqlikda yashovchi umurtqalilarda suyak tangachalar, yaʼni plastinkalar ikkilamchi holda timsohlar va ayrim kaltakesaklarda paydo boʻladi; toshbakalar va sovutlilarda esa tashqi suyak sovut hosil boʻlgan. Toshbaqalar sovuti (kosasi) umurtqa pogʻonasi va qovurgʻalar bilan qoʻshilib ketadi. S. suyaklari va togʻaylar oʻzaro harakatchan, yarim harakatchan va harakatsiz birikishi mumkin. Barcha umurtqalilar Si umumiy tartibda tuzilgan. Pekin yashash muhiti sharoiti S. tuzilishining oʻzgarishiga olib keladi. Muhit sharoiti, ayniqsa, harakat organlari Sning tuzilishiga koʻproq taʼsir qiladi. Chunki yurish, yugurish, sakrash, oʻrmalash, suzish, uchish kabi harakatlar Sning har xil tuzilishi bilan bogʻliq. Turli xil harakatlanishga moslanish taʼsirida harakatlanish organlari S.dagi ayrim suyaklar kuchli, boshqalari esa kucheiz rivojlanishi, ayrim suyaklar boshqalari bilan qoʻshilib ketishi, baʼzan aksincha, suyaklar soni koʻpayib ketishi (mas, tovonkaft suyaklari) mumkin. Ayrim hollarda harakat organlari butunlay yoʻqolib ketadi (oyoqsiz suvda va quruqlikda yashovchilar, ilonlar, ayrim kaltakesaklar). Odam Si 200 dan ortiq suyakdan iborat boʻlib, tuzilishi odamsimon maymunlarnikiga oʻxshaydi. Odam Si odamsimon maymunlar Sidan kalla suyagi hajmining katta boʻlishi, oyoq va qoʻllar, umurtqa pogʻonasi, chanoq suyagining boshqacha tuzilganligi bilan farq qiladi. Bunday farqtik yurish va miya hajmining katta boʻlishi bilan bogʻliq. Erkaklar S.i oyoq va qoʻl suyaklarining nisbatan yirikligi, chanoq suyaklari orasidagi teshik kichikligi, koʻkrak qafasining kengroq boʻlishi bilan xotin-qizlar S.idan farq qiladi (qarang Odam, Kalla suyagi, Umurtqa pogʻonasi). Sohib Rustamov. Biologiyada skelet atamasi ostida tananing qattiq tayanch tizimi tushuniladi. Baʼzi umurtqasizlar (masalan, hasharotlar) skeleti tanani ustidan qoplagani uchun ekzoskelet (tashqi skelet), koʻpchilik umurtqalilar (masalan, sut emizuvchilar) skeleti esa tana ichida boʻlgani tufayli endoskelet (ichki skelet) deb ataladi. Odam skeleti (endoskelet) 206 suyakdan iboratdir. Skelet-muskul sistemasi Skelet-muskul sistemasida muskul va skelet sistemalari tanani ushlab turish va harakatlantirish vazifalarini bajaradi. Skelet sistemasining suyaklari tana aʼzolarini himoya qilish, tananing ogʻirligini taʼminlash va tanaga shakl berish uchun xizmat qiladi. Muskullar tizimining mushaklari bu suyaklarga birikib, tanani harakatga keltirish vazifasini bajaradi. Odam skeleti Odam skeleti bir nechta asosiy funksiyalarni bajaradi. U ichki organlarni himoya qiladi, tanani ushlab turadi, shakl beradi va harakatlantiradi. Shuningdek, baʼzi suyaklarning koʻmigi qon hujayralarini ishlab chiqarish joyidir. Skelet Odam skeleti ikkita qismga boʻlinadi: aksial va appendikulyar. Odam tanasidagi tayanch skelet va qoʻshimcha (appendikulyar) skeletni tasvirlovchi diagramma Odam tanasidagi tayanch skelet va qoʻshimcha (appendikulyar) skeletni tasvirlovchi diagramma Rasm olingan manba: OpenStax, CC BY 4.0 Aksial skelet oʻz ichiga quyidagilarni oladi: bosh miyani himoya qiluvchi va yuz strukturasini hosil qiluvchi kalla suyagi orqa miyani oʻrab turuvchi, himoya qiluvchi va boshni ushlab turuvchi umurtqa pogʻonasi koʻkrak ichidagi organlarni (oʻpkalar va yurak) oʻrab turuvchi va himoya qiluvchi koʻkrak qafasi Appendikulyar skelet oʻz ichiga quyidagilarni oladi: yelka kamari qoʻl va oyoqning erkin suyaklari oyoq kamari (chanoq suyaklari) Boʻgʻimlar, togʻay, boylamlar va paylar Turli biriktiruvchi toʻqimalar (paylar, boylamlar, togʻay)ni tasvirlovchi sinovial boʻgʻim diagrammasi. Turli biriktiruvchi toʻqimalar (paylar, boylamlar, togʻay)ni tasvirlovchi sinovial boʻgʻim diagrammasi. Sinovial boʻgʻim. Rasm Wikimedia, CC BY-SA 3.0 dan olingan. Muskul-skelet sistemasida tananing tuzilishi va uning harakatlanishini taʼminlaydigan biriktiruvchi tuzilmalar va toʻqimalar mavjud. Togʻay ishqalanishni kamaytirish uchun amortizator sifatida ishlaydi. Boylamlar boʻgʻimlarni barqarorlashtirishga yordam beradi va uning harakatlanish doirasidan tashqariga chiqishiga toʻsqinlik qiladi. Paylar skelet sistemasini muskul sistemasiga suyaklarni muskullarga biriktirish orqali bogʻlaydi. Muskullar qisqarganda pay suyakka taʼsir qiladi, bu esa harakatga sabab boʻladi. Uchta turdagi boʻgʻimlarni taqqoslash: kalla suyagidagi chokli (biriktirilgan) boʻgʻim, togʻayli umurtqalararo disklar (cheklangan harakatli) va sinovial boʻgʻim (erkin harakatli) Uchta turdagi boʻgʻimlarni taqqoslash: kalla suyagidagi chokli (biriktirilgan) boʻgʻim, togʻayli umurtqalararo disklar (cheklangan harakatli) va sinovial boʻgʻim (erkin harakatli) (a) Chokli boʻgʻim – harakatsiz; (b) umurtqalararo disklar – cheklangan harakatli; (c) sinovial boʻgʻim – erkin harakatli. Rasm OpenStax, CC BY 4.0 dan olingan. Boʻgʻimlar ikki yoki undan ortiq suyaklar birikadigan nuqta boʻlib, ular harakatsiz (biriktirilgan), cheklangan harakatli va erkin harakatli boʻlishi mumkin. Muskullar Tanada uchta turdagi muskul toʻqimasi mavjud: skelet muskuli, silliq muskul va yurak muskuli. Uch turdagi muskullarni taqqoslash – skelet, silliq va yurak muskullari Uch turdagi muskullarni taqqoslash – skelet, silliq va yurak muskullari (a) Skelet muskuli; (b) silliq muskul; (c) yurak muskuli. Rasm OpenStax, CC BY 4.0 dan olingan. Skelet muskuli ixtiyoriy harakatlanadigan va koʻndalang targʻil tuzilishga ega hisoblanadi. Bu turdagi muskullar suyaklarga birikadi va ongli harakatni boshqaradi. Silliq muskul beixtiyor harakatlanadigan va koʻndalang targʻil tuzilishga ega emas. U tananing kovak organlarida, masalan, oshqozon, ichak va qontomirlar atrofida boʻladi. Yurak muskuli beixtiyor harakatlanadigan va koʻndalang targʻil tuzilishga ega hisoblanadi. U faqat yurakda joylashgan va butun tanadagi qonni haydashga yordam berishga ixtisoslashgan. Muskulning qisqarishi Muskul tolasi nerv sistemasidan signal olganda miozin filamentlari qoʻzgʻalib, aktin filamentlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Bu tolalar ichidagi sarkomerlarni qisqartiradi, bu esa ularning qisqarishiga olib keladi. Tana tuzilishi haqida umumiy maʼlumot Barcha tirik organizmlar bir yoki koʻp sonli hujayradan iborat. Amyobalar singari bir hujayrali organimzlar faqat bitta hujayradan iborat. Odamlar kabi koʻp hujayrali organizmlar koʻp sonli hujayralardan tashkil topadi. Hujayralar hayotning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Odamlar kabi murakkab koʻp hujayrali organizmlardagi hujayralar toʻqimalardan, maʼlum bir vazifada birga ishlaydigan oʻxshash hujayralar guruhlaridan tashkil topgan. Organlar – bu maʼlum bir funksiyani bajarish uchun tashkil etilgan ikki yoki undan ortiq toʻqimalardan iborat tuzilmalardir va tegishli funksiyalarga ega boʻlgan organlar guruhlari turli xil organ tizimlarini tashkil etadi. Chapdan oʻngga: yakka mushak hujayrasi, mushak toʻqimasini tashkil etuvchi bir nechta mushak hujayralari, mushak toʻqimasidan iborat organ (siydik pufagi) va buyrak, siydik yoʻli, siydik pufagi va uretradan iborat organ tizimi. Chapdan oʻngga: yakka mushak hujayrasi, mushak toʻqimasini tashkil etuvchi bir nechta mushak hujayralari, mushak toʻqimasidan iborat organ (siydik pufagi) va buyrak, siydik yoʻli, siydik pufagi va uretradan iborat organ tizimi. Hujayralar, toʻqimalar, organlar va organ tizimlari – har bir darajada strukturalar funksiyalar bilan chambarchas bogʻliq. Masalan, ingichka ichakdagi ozuqa moddalarni oʻzlashtiradigan hujayralar tana harakati uchun zarur boʻlgan mushak hujayralaridan keskin farq qiladi. Yurakning tuzilishi butun tanani qon bilan taʼminlash vazifasini aks ettiradi, oʻpkaning tuzilishi esa kislorodni olish va karbonat angidridni chiqarib yuborishning samadorligini oshiradi. Toʻqima turlari Yuqorida koʻrganimizdek, har bir organ maʼlum bir vazifani bajarish uchun birga ishlaydigan ikki yoki undan ortiq toʻqimalardan, oʻzaro oʻxshash hujayralardan tashkil topgan. Odamlar va boshqa yirik koʻp hujayrali hayvonlar toʻrt turdagi toʻqimalardan iborat: epiteliy toʻqimasi, biriktiruvchi toʻqima, mushak toʻqimasi va nerv toʻqimasi. Nerv toʻqimasi, koʻp qavatli yassi epiteliy toʻqimasi, yurak mushak toʻqimasi va ingichka ichakdagi biriktiruvchi toʻqima misolida keltirilgan toʻqimalarning toʻrt turi. Nerv toʻqimasi, koʻp qavatli yassi epiteliy toʻqimasi, yurak mushak toʻqimasi va ingichka ichakdagi biriktiruvchi toʻqima misolida keltirilgan toʻqimalarning toʻrt turi. Epiteliy toʻqimasi Epiteliy toʻqimasi mustahkam oʻrab turuvchi hujayralar qatlamlaridan iborat boʻlib, ular sirt yuzalarni, shu jumladan, tananing tashqi qismi va tana boʻshliqlarining ichki yuzalarini qoplaydi. Masalan, terining tashqi qatlami va ingichka ichakning ichki yuzasi epiteliy toʻqimasidan iborat. Epiteliy hujayralari qutblangan boʻlib, bu ularning yuqori va pastki tomonlari borligini anglatadi. Apikal qism, yaʼni epiteliy hujayrasining ustki tomoni boʻshliqning ichki tomoniga yoki strukturaning tashqarisiga qaraydi va odatda suyuqlik yoki havo taʼsiri ostida boʻladi. Bazal qism – hujayralarning pastki tomoni. Masalan, ichak hujayralarining apikal qismi barmoq shaklidagi tuzilmalarga ega, ular ozuqa moddalarini soʻrish uchun sirt maydonini oshiradi. Ingichka ichakni qoplab turuvchi uchta hujayra tasvirlangan rasm. Har bir hujayrada yadro mavjud boʻlib, u plazmatik membrana bilan oʻralgan. Hujayralarning ustki (apikal) qismida moddalar soʻriladigan boʻshliqqa qaragan mikrovorsinkalar mavjud. Ingichka ichakni qoplab turuvchi uchta hujayra tasvirlangan rasm. Har bir hujayrada yadro mavjud boʻlib, u plazmatik membrana bilan oʻralgan. Hujayralarning ustki (apikal) qismida moddalar soʻriladigan boʻshliqqa qaragan mikrovorsinkalar mavjud. Epiteliy hujayralari bir-biriga mahkam birikkan va bu ularning suyuqliklar va zararli mikroblar harakatiga toʻsqinlik qilishida muhim rol oʻynaydi. Koʻpincha hujayralar suyuqlik toshqinlariga qarshilikni oshirish uchun ularni mahkam ushlab turadigan ixtisoslashgan biriktiruvchilar orqali oʻzaro birikadi. Biriktiruvchi toʻqima Biriktiruvchi toʻqima hujayralararo matritsada tarqalgan hujayralardan iborat. Koʻpgina hollarda matritsa qattiq, suyuq yoki jelesimon maydalangan shakldagi kollagen va fibrin kabi oqsil tolalaridan iborat. Biriktiruvchi toʻqima, nomidan koʻrinib turibdiki, boshqa toʻqimalarni bogʻlab turadi. Quyida koʻrsatilgan siyrak tolali biriktiruvchi toʻqima biriktiruvchi toʻqimaning eng keng tarqalgan turidir. U butun tanada tarqalgan boʻlib, organlar va qontomirlarni ushlab turadi va epiteliy toʻqimasini uning ostidagi muskullar bilan bogʻlaydi. Zich yoki tolali biriktiruvchi toʻqima muskullarni suyaklar bilan, suyaklarni esa oʻzaro bogʻlaydigan pay va boylamlarda uchraydi. Siyrak tolali biriktiruvchi toʻqima siyrak joylashgan kollagen va elastik tolalardan iborat. Biriktiruvchi toʻqima matritsasining tolalari va boshqa tarkibiy qismlari fibroblastlar tomonidan ishlab chiqariladi. Siyrak tolali biriktiruvchi toʻqima siyrak joylashgan kollagen va elastik tolalardan iborat. Biriktiruvchi toʻqima matritsasining tolalari va boshqa tarkibiy qismlari fibroblastlar tomonidan ishlab chiqariladi. Biriktiruvchi toʻqimaning ixtisoslashgan shakllariga yogʻ toʻqimasi (tanadagi), suyak, togʻay va qon kiradi. Qonda hujayralararo matritsa plazma deb nomlanadigan suyuqlikdan iborat. Mushak toʻqimasi Mushak toʻqimasi tanani tik holatda saqlashda, uning harakatlanishida va hatto qon haydash va ovqat hazm qilish tizimi orqali ovqatni harakatlantirishda muhim rol oʻynaydi. Koʻpincha mushak tolalari deb ataladigan mushak hujayralarida ularning qisqarishini taʼminlaydigan aktin va miozin oqsillari mavjud. Mushakning uchta asosiy turi bor: skelet mushagi, yurak mushagi va silliq mushak. Chapdan oʻngga. Silliq mushak hujayralari, skelet mushak hujayralari va yurak mushak hujayralari. Silliq mushak hujayralarida chiziqlar boʻlmaydi, ammo skelet mushaklarida ular mavjud. Yurak mushak hujayralarida chiziqlar mavjud, ammo koʻp yadroli skelet hujayralaridan farqli oʻlaroq, ularda faqat bitta yadro mavjud. Yurak mushak toʻqimasida, shuningdek, qoʻshni hujayralarni oʻzaro biriktirib turuvchi, elektr impulslarini hujayradan hujayraga oʻtkazishda yordam beruvchi plazmatik membrana boʻylab joylashgan ixtisoslashgan qismlar, yaʼni oraliq disklar mavjud. Chapdan oʻngga. Silliq mushak hujayralari, skelet mushak hujayralari va yurak mushak hujayralari. Silliq mushak hujayralarida chiziqlar boʻlmaydi, ammo skelet mushaklarida ular mavjud. Yurak mushak hujayralarida chiziqlar mavjud, ammo koʻp yadroli skelet hujayralaridan farqli oʻlaroq, ularda faqat bitta yadro mavjud. Yurak mushak toʻqimasida, shuningdek, qoʻshni hujayralarni oʻzaro biriktirib turuvchi, elektr impulslarini hujayradan hujayraga oʻtkazishda yordam beruvchi plazmatik membrana boʻylab joylashgan ixtisoslashgan qismlar, yaʼni oraliq disklar mavjud. Koʻndalang targʻil mushak deb nomlanadigan skelet mushagi biz kundalik hayotda mushak deb tushunadigan toʻqimamiz hisoblanadi. Skelet mushaklari paylar bilan biriktirilgan va bu harakatlarni ongli ravishda boshqarishga imkon beradi. Masalan, oyoqlardagi toʻrt boshli yoki qoʻllardagi ikki boshli skelet mushaklari shular jumlasiga kiradi. Yurak mushagi faqat yurak devorlaridagina mavjud. Skelet mushaklari kabi yurak mushagi ham koʻndalang targ Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|