Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

2. Urmiya yıvları.
XII əsrin ilk rübündə qələbəlik bir yıva icmasının da Ur­mi­ya yörəsində yaşadığı məlumdur. Böyük ehtimala görə, onlar monqol istilası nəticəsində buraya gəlmiş Süleyman şah yıva­la­rı­nın ayrı bir qoludur. Qələbəlik olan bu yıvaların 10.000 atlısı vardı. Məhəmməd Nəsəviyə görə², onlar Sultan Cəla­ləddini he­çə sayaraq, yollarda vahimə yaradır və hüdud ölkələrinə bas­qın­lar edirdilər. Bu səbəbə görə Cəlaləddin Axlatdan dönərək bunların üzərinə yürüş etdi. Yıvalardan bir çoxları öldürüldü və xeyli qənimət əldə edildi. Qo­yun sürülərindən ibarət olan və Mu­ğana aparılan bu qənimətin xəzinəyə aid olan qismi 30.000 dinar qiymətində idi³.
Bu hadisədən 623-cü ildə (1226) bəhs edən ibn ül-Əsir⁴ yı­vaların talan­çılıq fəaliyyətinə dair geniş məlumat vermişdir: Uşnu və Urmiya şəhərləri yıvaların əlində idi, üstəlik onlar Xoy şəhərindən də xərac alırdılar. Yıvalar Cəlaləddinin əvvəlcə gürcülərlə, sonra da Axlatın zəbt edilməsi ilə məşğul ol­masını fürsət sayıb, ticarət karvanlarını soymaqla yolların sakitliyini poz­muşdular. Bu arada Təbriz tacirlərinin Ərzrumdan Təbrizə gə­tirdikləri 20 min qoyunu da Təbriz yaxınlığında ələ keçirib gö­­tür­müşdülər.Yıvaların belə hərəkətlərinin artdığını görən Cə­­laləddin son səlcuqlu sultanı Toğrulun qızı olan arvadının xa­hişi ilə Axlatın mühasirəsindən əl çəkib yıvaların üzərinə yürüş etdi.
Yıvalar Cəlaləddinin Axlatdan əl çəkməyəcəyinə əmin ol­duqları üçün sərt dağlara çəkilməyərək öz yurdlarında qayğısız yaşayırdılar. Məhz belə bir şəraitdə Cəlaləddin onları çəmbərə saldı, çoxunu öldürdü, arvad-uşaq­la­rını əsir etdi, mal-qaraları­nın əksəriyyətini əlinə keçirdi⁵. Bu hadisədən 6 il sonra mon­qol­ların gəlməsi ilə əlaqədar onlar da Azərbaycandakı türkmən­lər kimi Qərbə getməyə başladılar.
3. Yaruqlular.
Ağ Sunqur oğlu Zəngi Mosuldan sonra Hələbə hakim oldu. O, səlibçi­lər­­lə mübarizəyə girişəndə İran Kürdüstanındakı yı­va­ların bir bölüyünə Hə­ləb bölgəsində yurd verdi və onları sə­lib­çilərlə döyüşməyə çağırdı, tutacaq­ları torpaqları özlərinə ve­rə­cəyini vəd etdi. Bu vaxt yıvaların başçısı Yaruq adlı bir bəy idi. Onlar səlibçilərlə vuruşdular və xeyli torpaq ələ keçirə bil­dilər. Bu yıvalar və Yaruqun oğulları yaruqlu (yaruqiyyə) ad­lan­ma­ğa başla­dılar. Yaruq 564-cü ildə (1168) öldü.
Yaruqdan sonra oğulları Eynüddövlə və Bədrəddin Doldu­rum fəaliyyətə başladılar. Eynüddövlə Şir-Kuhun həmin ildəki (564-1169) sonuncu Misir səfərində iştirak etmişdir. Şir-Kuh orada öldükdən sonra ordunun koman­dan­­­lığını qardaşı oğlu Sə­lahəddin öz üzərinə götürdü. Lakin Eynüddövlə Sə­lahəddinə heç bir vaxt tabe olmayacağını bildirərək Nurəddinin yanına qa­yıtdı¹. Bədrəddin Dolduruma gəlincə, onu Təll-Başir və Təll-Xalid hakimi olaraq tanıyırıq.
Bədrəddin Doldurum Səlahəddin Əyyubinin məşhur döyüş­lərində iştirak edərək böyük igidliklər göstərmişdir. O, igid və yüksək əxlaqa malik bir bəy idi. Doldurumdan sonra oğulları səlcuqlu hökmdarı İzzəddin Keykavusun 1218-ci ildəki Suriya səfərinə qədər Təll-Başiri və Təll-Xalidi əllərində sax­lamışdılar ki, bu barədə daha əvvəl bəhs edilmişdir.
Osmanlı dövründə yıvalar
Səlcuqlular dövründə (XIII əsrdə) Anadoluda yıvaların ya­şadıqlarına da­ir ibn Bibidə bir qeydə rast gəlirik. Bu qeydə gö­rə², Rüknəddin Qılıc Ars­lanın böyük qardaşı II İzzəddin Key­ka­vusa qarşı səltənət davasına başladığı üçün vəzir Qazi İzzəd­din xəzinədə olan pulları sərf edərək, əsgər toplamağa başlamış və qısa bir zamanda ərəb, qürbət (?), iva, gəncə, kürd və qıp­çaqdan (qıbcaq) əsgər yığmışdır. Bu yıvaların Urmiya­dan Ana­doluya gələn yıvalar olması mümkündür.
XVI əsrdə yıvalara aid 20 yer adına rast gəlmək olar³.Bu dövrdə istər yer adları, istərsə də oymaqlar ərəbcə «yıvə» və «yı­va» şəklində yazılmışdır. Bu kəlmələri yuva şəklində oxu­maq da mümkündür. Ancaq yer və oymaq adlarının «yuvalı» kimi oxunmasına şübhə etməyin yerində olduğunu söylə­məli­yik. Osmanlı dövründə adı ərəb hərflərilə həm yıvə, yıza, həm də yu­valu şəklində yazılan bəzi oymaqlar vardır ki, bunların ən başlıcalarından aşa­ğıda bəhs edəcəyik.