Oliy va o'rta maxsus taʼlim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpogʻiston davlat universiteti fizika fakulteti 2

2.3. AKADEMIK LITSEYLARDA FIZIKA KURSLARI
 
Mexanika elementlarini organishda bosib otilgan yol tushunchasi kiritiladi. Kochish 
tushunchasini kirita turib uni yol uzunligi tushunchasidan aniq ajrata olish kerak. 

---

Kinematikani organish mexanik harakat tushunchasidan boshlanadi. Bunday harakat 
bir jismning boshqa jismga nisbatan vaziyatning ozgarishi bilan aniqlanadi. Mexanik 
harakat, tekis harakat, notekis harakat, trayektoriya kabi tushunchalarni orga
-
nishdagi 
metodika shunday bolishi kerakki, darsda va sinfdan tashqari ishlarda kuzatishlarga 
imkoniyat yaratish juda muhim. Oʻquvchilarda kuzatishlarga, solishtirishlarga va 
xulosalarga qiziqishlar paydo bola boshlashi ular tajribalarda fizik hodisalarni topa 
bilishga organishlari va aniq fizik tasavvurlarga tayangan holda mexanika 
tushunchalaridan foydalanishlari muhimdir.
Mexanik harakatning universialligi shundan iboratki, zarralardan tashkil topgan 
barcha moddiy jismlar harakat qiladi. Jismlarni tashkil etgan barcha zarralar doimiy 
harakatda boladi. Mexanik harakat materiya harakatining tarkibiy qismi bolishi bilan 
birga eng murakkab shakli hisoblanadi. Nisbiylik muammosi hozirgi zamon fizikasining
asosiy goyalaridan biridir. Nisbiylik tushunchasining shakllanishi mexanik 
harakatning nisbiyligidan boshlanadi. Chunki mexanikada harakatning tarektoriyasi, 
yoli, tinch yoki harakat holatini baholaganda biror sanoq boshiga nisbatan baholanadi. 
Jismning harakati turli sanoq sistemasiga nisbatan turlicha boladi. Demak, har 
qanday harakat har qanday tinchlik nisbiy ekan. 
2.4.MEXANIKANING ASOSIY GʻOYALARI.
Kinematika bolimini organishni tugatgach, otilgan mavzular boyicha bilimlarni 
umumlashtirish maqsadga muvofiqdir. Umumlashtirish uchun jadval tozib, jadvalda 
togri chiziqli harakat, tekis va tekis tezlanuvchan harakatda tezlik, tezlanish, kochish va 
koordinatalarning vaqtga bogliqligini ham analitik ham grafik usulda keltiriladi. 

---

Bilimlarni umumlashtirishda tekis va tekis tezlanuvchan harakatni taqqoslashda 
bunday grafiklar ustida ishlash oquvchilar bilimini mustahkamlash nuqtai nazaridan 
juda foydalidir. Organilgan oquv materialini jadvallar yordamida umumlashtirish 
bilimlarni takrorlash va chuqurlashtirishdan tashqari taqqoslash va sistemalashtirish 
kabi fikrlash jarayonlariga organish borasida ham afzalliklarga ega. 
Modellardan foydalanish jarayoni esa oz
-
ozida tushunchalarni bayon etish uslublarini 
yengillashtirish va osonlashtirishga olib keladi. Oydinlashtirish maqsadida 
modellashtirishning oziga xoslik tomonlaridan foydalanish mumkin. Keyingi yillar 
davomida Kinematika asoslari bolimining masalalari koordinata metodidan foydalanib 
yechilib kelindi. Talim tizimida masalalar yechishning bu xildagi usuli kinematika 
asoslarini organishda yaxshi natija bermadi. Chunki, umumiy orta maktablarda 
trayektoriyasi malum bolgan asosiy harakat organiladi (togri chiziqli va aylana boylab 
harakat).
Dinamikaning qonunlari mexanikaning muhim qismidir. Nyuton klassik mexanikasi 
mohiyatiga kora, dinamika qonunlarini oz ichiga oladi va uning
asosiy nazariyasini tashkil etadi. Bundan dinamika qonunlarini organishning 
ahamiyati kelib chiqadi. Dinamikani organishni boshlayotgan har bir oquvchida 
harakat togrisida va uning kuchlar bilan bogliqligi haqida malum hayotiy tasavvur bor. 
Massa tushunchasi bilan oquvchilar maktabgacha davrda hayotiy tajribalarida 
qisman tanish boladilar. Asosan massa tushunchasi bilan VI sinfda tanishadilar. 

---

Nyutonning II qonuni jismning massasi, ikki jism ozaro tasirini xarakterlaydigan kuch 
va ozaro tasirlashuvda jism olgan tezlanish orasidagi boglanishni ifodalaydi. Shu 
bilan birga jismning inertlik olchovi bolgan massaning mohiyatini ochishga imkon 
beradi. Massa jism inertlik xossasini ifodalashni tajribada namoyish qilib korsatish 
muhimdir: katta massaga ega bolgan jism ozaro tasirlashuv natijasida kichik tezlanish 
oladi, kichik massaga ega bolgan jism katta tezlanish oladi. Buni amalga oshirishda 
oquvchilarga savollar berilsa, oquvchilar turmushda korib yurganlariga tayanib togri 
fikrlay oladilar. Masalan, 40 km/soat tezlik bilan kelayotgan massasi 200 t bolgan 
vagonni toxtatish osonmi yoki oshanday tezlik bilan ketayotgan 200 kg bolgan
mototsiklnimi?
Albatta berilgan savollarga oquvchilar togri javob beradilar, ammo uni tajribada 
namoyish qilib korsatish, yani massa jism inertligining olchovi ekanligini amalda 
isbotlab korsatish ilmiy ahamiyatga ega. Buning uchun biz teng hajmli (temir, 
allyuminiy, yogoch) parallelopiped shaklidagi jismlarni olib, 
ularni bir xil buyoq bilan buyab (uni qanday materialdan yasalganligini yashirish 
uchun) nomerlab, qiya novdan dumalab toshayotgan sharni yoliga birin
-
ketin quyib, 
dumalayotgan shar nomerlangan teng hajmli jism
-
tosiqlarni qay birini koproq 
masofaga siljita oldi?
-
degan savol oquvchilarga berilsa, ular togri javob bera 
olmaydilar. Songra oquvchilar koz ongida tajriba qilinib, har bir nomerlangan jism 
bilan novda dumalayotgan shar ozaro tasirlashganda qancha masofaga siljigani 

---

belgilab beriladi. Tajriba natijasidan song qaysi jism sharning tasiriga koproq 
qarshilik korsatdi yoki ozining tinch holatini saqlab qolishga intiladi, deb soʻraldi.
Jism inertligining ham sifat, ham miqdor olchovi bolib, jismlar ozaro tasirlashganda 
massasi katta jism (tinch turgan bolsa) kam tezlanish oladi, harakatda bolsa u ozining 
harakat holatini koproq davom ettirishga intiladi, deb xulosa chiqariladi. Shundan 
song oquvchilarning hayotda korganlari asosida jism massasini aniqlash (ozaro 
tasirlashuvda uning deformatsiyalanish kattaligiga, tezlanishga, bosib otgan yoliga 
taqqoslash va Etalon massaga taqqoslab massalarni olchash bilan aniqlash) usullariga 
diqqati tortiladi. Bunda oquvchilarda inertsion massa haqida tushuncha shakllanadi. 
Demak tabiatdagi barcha moddiy jismlar massaga ega bolishi, shu bilan har qanday 
massaga ega bolgan inertlik, tortishish xossasiga egaligi haqida tushuncha beriladi.
Materiya harakatining bir korinishdan boshqasiga ayla
-
nishiga doir juda kop faktlar
sistemada 
mexanik, issiqlik, elektr va boshqa tasirlar ozaro ekvivalent nisbatda mavjud boladi. 
Bu esa fizikada qaralayotgan materiya harakatining aniq korinishini fizik 
kattalik
-
energiya orqali xarakterlashga imkon beradi. Chunki energiya ajratilgan 
sistemada har qanday ozgarish roy berganda ham ozgarmay qoladigan kattalikdir. 
Oxirgi fikr korsatadiki, energiya harakatining olchovi bolib har xil fizik shakllarini 
umumiy xarakterlab, ozaro aylanishlarda ozgarmay qoladigan harakatning olchovi 
hisoblanadi. Energiyaning boshqa kattaliklardan farq qiladigan tomoni ham xuddi 

---

shuning oʻzidir.
Tadqiqotlarda energiya tushunchasini ishga bogliq bolma
-
gan 
harakat olchovi deb talqin qilishga urinishlar bolgan. Biroq, metodik adabiyotlarda 
energiya tushunchasini ishga bogliq bolmagan holda harakat miqdori sifatida olib 
qarashga urinishlar malum. Bu tajriba nomalum sababga kora keng yoyilmadi: Chunki 
Harakat olchovi tushunchasining fizik manosini ochib berish qiyin. 
Energiyani 
ishga bogliq bolmagan holda organish ish va energiyaning ozaro aloqadorligini 
ochilishida goyat qiziqtiradigan mantiqan qarama
-
qarshi bolmagan yolni aniqlaydi. 
Lekin bu usul ancha suniy va oqitishda nomaqbuldir. Chunki oquvchilar manosi qiyin 
aniqlanadigan bazi bir kattalikning kuzatishlari va esda saqlashlariga togri keladi.
Ish 
va energiya tushunchalarini alohida
-
alohida organish orniga kinetik energiya 
ozgarishini ish bilan boglash tenglamasini birgalikda kiritilish maqsadga muvofiqdir. 
XULOSA
Fizika kursining birinchi bosqichida (V1
-
1X sinflarda) energiya tushunchasi jismning ish 
bajara olish qobiliyati bilan boglangan edi: agar jism yoki ozaro tasirlashuvchi bir 
nechta jismlar ish bajara olsa ular mexanik energiyaga ega boladi. Keyinchalik bu 
tushuncha kengaytiriladi. Mexanikada impulsning saqlanish qonuni Nyutonning 
ikkinchi va uchinchi qonunlaridan kelib chiqadi. Bu qonunni turli usullar bilan keltirib 
chiqarish mumkin, ammo soddaroq bolsin uchun ikki jismdan iborat sistema qarab 
chiqiladi.
1.Barqaror darsliklarda taklif etilgan impulsning saqlanish qonunini keltirib 
chiqarish ikki jism uchun yopiq sistema deb hisoblangan jismlarga nisbatan 

---

Nyutonning ikkinchi va uchinchi qonunlarining qollanilishiga asoslangan. Avval yopiq 
sistemani tashkil etuvchi ikki jismning ozaro tasirida ular impulslarining ozgarishi 
modul jihatdan bir xil, ammo ishoralari jihatdan qarama
-
qarshi ekanligi isbot etiladi.