OrtadoğU'da tika varliğI: TÜrk diş poliTİkasinin yumuşak güÇ unsurunun bölgesel pratikleri
Yüklə 115,02 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
- Key Words
- Ortadoğu’da TİKA Varlığı
- Bahardan Hazana- Yarım Kalan Dönüşüm
- Gerçekleştirilen Temel Projeler ve Yıllara Göre Seyri
- Ortak Tarihi ve Kültürel Miras
- Rakamsal Çıktılar ve Değerlendirmeler
- Gazze Şeridi Batı Şeria Kudüs
- TOPLAM 106 166 61
- TİKA Faaliyet Raporları esas alınarak hazırlanmıştır Tablo 2: Filistin Proje Sayıları
- SEKTÖRLER 2005 2006 2007
- TOPLAM 6 29 15
|
ORTADOĞU'DA TİKA VARLIĞI: TÜRK DIŞ POLİTİKASININ YUMUŞAK GÜÇ UNSURUNUN BÖLGESEL PRATİKLERİ Özet: Geçen 10 yılda yardım alan ülkeden yardım veren ülke pozisyonuna yükselen Türkiye, yükselen donör olarak tanımlanmaktadır. Son yıllarda adından bu yönüyle sıklıkla söz ettiren Türkiye, resmi OECD verilerine göre 2013 yılında ABD ve Britanya’dan sonra en fazla yardım yapan 3. ülke, kişi başına gelir oranlamasında ise en cömert ülke seçilmiştir. Türkiye’nin yaptığı kalkınma yardımı ve dış yardımların genel koordinasyonundan ve raporlamasından sorumlu Başbakanlık kuruluşu olan TİKA 50’yi aşkın ülkedeki yerleşik program koordinasyon ofisleri aracılığıyla proje ve faaliyet gerçekleştirmektedir. Ofis sayısını geçen 10 yılda 4 kat arttıran TİKA 2005 yılında Ortadoğu ve Afrika açılımını Filistin üzerinden başlatmıştır. Akabinde Irak Savaşı ve Arap Baharı sonrasında bölgede yaşanan siyasi, politik, sosyal ve ekonomik çalkantılarla özellikle Lübnan, Suriye, Ürdün, Yemen'de yerleşik ofis açarak çalışmalarını sürdüren TİKA, bölge genelinde proje ve faaliyetler gerçekleştirmektedir. Tarihi, kültürel, ekonomik ve diğer saiklerle önemsenen bölge Türk Dış politikasında özel ve ayrıcaklı bir konumdadır. Ortadoğu yıllık dış yardım bütçesi içerisinde başta Filistin olmak üzere sürekli olarak en fazla katkı sunulan bölgelerden olmuştur. Bölgede eğitimden sağlığa, alt yapıdan kültürel mirasa, kapasite artırımından acil insani yardıma kadar çok çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren TİKA’nın çalışmaları yeterince analiz edilmemiştir. Makalede yapılan yardımların sektörel ağırlıkları yanı sıra bölgesel dağılımlarıyla birlikte alıcı ülke siyaset yapıcıları, idarecileri ve halkı nezdindeki algısı da değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Ortadoğu, Filistin, Kalkınma, Kalkınma Yardımları, Dış Yardım, Türk Dış Yardımları, Arap Baharı, TİKA Abstract: During the last 10 years Turkey rising from aid recipient contry position to the aid giving contry, has been described as emerging donor. In recent years the name of Turkey frequently has been talked about on this aspect. According to the official datas of OECD, Turkey has got the rank 3th after USA and Britian and to the ratio of per capita income the most generous contry all over the world in 2013. As a prime ministry organization TIKA is the responsible organization for coordinating and reporting of Turkey’s development aids and foreign aids, implementing projects and facilities via resident country program coordination officies (PCO) in more than 50 countries all over the world. During the past ten years TIKA increased its PCO numbers 4 times and at 2005 it has started its expansion policy to Africa and Middle East by opening PCO at Palestine. Then because of the political, social and economic turmoil all over the region after the war in Iraq and Arab Sipring, Turkey has continued to work by opening new residual PCO’s at Lebanon, Syria, Jordan and Yemen. Becuse of historical, cultural and economical and the other reasons the region has special and previleged position for the Turkish foreign policy. For recent years generally Middle East has got the the biggest part of the annual total budget. At the region from education to health, from infrastructure to cultural heritage, from capacity building to emergency humanitarian aid TIKA is implementing and realizing projects on different sectors and its activities have not been analysed sufficiently. In the article the sectors of aid and their dispursion at region will be evaluated and also the recipient countries politicians, governers and public perceptions will be checked. Key Words: Middle East, Palestine, Development, Development Aid, Foreign Aid, Turkish Foreign Aid, Arab Sipring, TIKA Giriş OECD bünyesindeki 29 üyeli DAC (Development Assistance Committee (DAC) tarafından üzerinde mutabık kalınan tanıma göre; gelişmekte olan ülkelere ve çok taraflı kurumlara devletler, yerel yönetimler ya da ilgili kurumlarınca yapılan aktarmalar, yardım yapılan ülkelerin ekonomik kalkınmasını ve refahını hedeflemesi ve en az yüzde 25’inin bağış niteliği taşıması karşılamak koşuluyla resmi kalkınma yardımı olarak değerlendirilmektedir.( (Führer, 2011:24-27) Resmi kalkınma yardımı kapsamındaki en bilinen yardım türleri olarak ikili düzeyde proje/program yardımları, teknik işbirliği, barışı yapılandırma çalışmaları, mülteci yardımları, insani ve acil yardımlar ile benzer amaçlar doğrultusunda uluslararası kuruluşlara yapılan katkılar sayılabilir. Uluslararası arenada önemli bir enstrüman olan dış yardım 2. Dünya savaşı sonundan günümüze değin gelişmiş ülkelerin denetiminde ve dominasyonunda sürdürülmüştür. Türkiye 2. Dünya Savaşının bitimiyle birlikte başlatılan Marshall yardımlarının alıcısı olarak 20. Yüzyılın 2. Yarısını bütünüyle yardım alan ülke pozisyonunda geçirmiştir. Özellikle soğuk savaşın sürdüğü on yıllar boyunca komünizmle mücadele ve yayılmasının önlenmesi kapsamında Türkiye kritik jeostratejik pozisyonu sebebiyle dış yardım ve kalkınma yardımının önemli alıcılarından olmuştur (Veltmeyer, 2006, s.44). Bununla birlikte Türkiye tarafından kaydadeğer ilk yardım sunuluşu 1980’li yılların ortalarında Afrika’da Sahel Kuşağı’na kuraklığa karşı verilen 10 milyon $ (Kulaklıkaya&Aybey, 2009, s.263) lık yardım olmuştur. Asıl radikal dönüşüm ise Sovyetler Birliğinin dağılması ve soğuk savaşın bitmesi akabinde bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetlerine yönelik faaliyet gerçekleştirmek üzere 1992’de dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’in fikri öncülüğünde ve yönlendirmesinde öncelikle Dışişleri Bakanlığı bünyesinde bir ajans olarak TİKA’nın kurulması ve yardım alıcısı bir ülkenin kalkınma yardımı ve dış yardım yapan profesyonel kurumunun tesis edilmesi ile gerçekleştirilmiştir. İlk Program Koordinasyon Ofisini (Bundan sonra PKO olarak geçecektir) de Türkmenistan’da açan TİKA, hızla bölgedeki diğer 6 ülkede de varlık göstermiştir. Yugoslavya’nın dağılmasını müteakip Balkanlar’da da ofisler açarak çalışma sahasını genişletmiş, 1999 yılında Başbakanlık’a bağlanmış ve 2001 yılında kanuni zeminine kavuşmuştur. 2002 yılına gelindiğinde Orta Asya ve Balkanlar’da 12 yerleşik ofisi ile mütevazi bir bütçe ile çalışmalarını sürdüren ve ağırlıklı olarak kapasite artırım projesi uygulayan küçük ölçekli bir kurum olarak varlığını devam ettirmiştir. Aynı yıl sonunda Türkiye’de AKP iktidarı işbaşına geçmiş ve dış politikada izleyen yıllar içerisinde söylem düzeyinde ve uygulamada belirgin bir değişikliğe gidilmiştir. Komşu ve çevre ülkelerle, hassaten Osmanlı Devleti bakiyesi topraklarda kurulu devletler öncelikli olmak üzere daha proaktif ve ritmik bir diplomatik ilişki geliştirmeyi arzulayan Türkiye, yumuşak güç, kültürel diplomasi ve kamu diplomasisi (Kalın, 2011, s.7) gibi kavramların ekseninde mevcut kurumlarını yeniden yapılandırırken boşluk görülen alanlara da yenilerini eklemeyi başarmıştır. Buna paralel olarak tarihinde olmadığı kadar dış politikada güçlü bir enstrüman olarak kullanılmaya başlayan TİKA hızla yeniden yapılanmaya, faaliyet sahasını genişletmeye ve bütçesini artırmaya başlamıştır. Eş zamanlı olarak uzman personel yapısında dönüşüme giden TİKA artan ilgi sahası ve yüklendiği misyonun genişlemesine bağlı olarak personel sayısını 15 yılda yaklaşık 4 katına çıkarmıştır. TİKA 21. Yüzyılın ilk on yılı sonunda Türkiye’nin yardım veren ülke pozisyonunu pekiştirmeyi ve uluslararası camiada adından yükselen donör olarak söz ettirmeyi başarmıştır (Fidan&Nurdun, 2008, s.93). 2016 yılı başı itibariyle 48 ülkede 50 PKO ile son derece geniş bir coğrafyada TİKA çalışmalarını sürdürmektedir. Her ne kadar Filipinler ve Bangladeş gibi Uzak Doğu Asya, Kolombiya ve Meksika gibi Latin Amerika ülkelerine açılan PKO’lar ile genişleme gerçekleştirilmiş olsa da söz konusu açılım çalışmalarının en önemlisi belirlenen strateji çerçevesinde Ortadoğu ve Afrika’da başlatılmıştır. Ortadoğu’da TİKA Varlığı: Ortadoğu kavramı çoğu zaman netameli bir kavram olarak değerlendirilmekle birlikte İngiltere ve Fransa’nın 1. Dünya Savaşı sonrasında siyasi kaygıları ağır basan bir yöntemle isimlendirdikleri alan coğrafi ya da kültürel bir tanımlama değildi. Savaş sonrası yapılan barış anlaşmaları ve mandaların kurulmasından sonra yeni bir bölgesel devlet sistemi ortaya çıktı. Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezi altı devlete bölünmüştü: Türkiye ve beş yeni Arap devleti olan Suriye, Lübnan, Filistin, Irak ve Ürdün. Suudi Arabistan ve Yemen de ayrı siyasal birimler olarak ortaya çıktılar(Cleveland,2015,s.193). Bu çalışmada 2011 yılı sonunda TİKA’nın organizasyonel dönüşümü ve bölgesel çalışma pratiği dikkate alınarak tam da yukarıda anılan ülkeler değerlendirilecek olup Ortadoğu’nun geniş tanımında yer alan Mısır, Tunus, Libya’da ki çalışmalara da vurgu yapılacaktır. TİKA mevcut kurulu yapısı ile salt yerleşik PKO’larının bulunduğu ülkelerde değil halihazırda dünya genelinde 100’ün üzerinde ülkede faaliyet göstermektedir. Dolayısıyla her ne kadar Ortadoğu’da PKO açılışları ve hizmete başlamaları daha sonra olsa da özellikle 90’lı yıllarda Körfez savaşı sonrasında Irak’ın geçiş sürecinin yönetilmesi ve istikrarın sağlanması ve dolayımında Türkiye’ye yönelik güvenlik tehdidinin elimine edilmesi için yardım faaliyetlerinde bulunulmuştur. 1975 yılında Filistin Kurtuluş Örgütünün Ankara’da ofis açmasına izin verilmesinden 1988’de resmen devlet olarak tanınmasına kadar geriye götürülen ve her daim dış politika gündeminde olan Filistinle ilişkiler 2000’li yılların ortalarından itibaren daha da yoğunlaşmıştır. Keza özellikle Lübnan’daki 2006 savaşından sonra Lübnan’da çeşitli yardım ve yeniden yapılandırma faaliyetleri gerçekleştirildiği gibi Halep yoğunluklu ve merkezli olmak üzere Suriye’de de çeşitli projeler yerleşik PKO bulunmadığı halde gerçekleştirilmiştir. 2005 yılında resmen Türkiye’de Afrika yılı ilan edilmiş ve eşzamanlı olarak hem büyükelçilik sayısının artırılması hem de TİKA PKO’larının açılmasına karar verilmiştir. Bu karar Türkiye’de iktidarda olan ve Türk siyasetinde uzunca bir süre sonra tek başına ve hakim bir çoğunlukla mecliste yer bulan AKP’nin Türk dış politikasında gerçekleştirmeyi arzuladığı dönüşümün somut bir yansıması olarak kabul edilebilir. 1. Dünya Savaşının kötü hatıralarına binaen inşa edilmiş ve karşılıklı önyargıların kontrolünde süren son derece sınırlı ilişki biçiminin değişme zorunluluğu ısrarla iktidar tarafından gündeme getirilmiştir. Ortadoğu ile onlarca yıldır süregelen kopukluğun aşılması için de Ortadoğu’nun tarihi, politik ve dini sebeplerle kalbi hükmündeki Filistin TİKA açılımı için belirlenen ilk ülke olmuştur. İslam dünyasının genelinde ve bölge politikalarının seyri açısından her daim kritik bir öneme sahip Filistin’de aktif olarak proje yürütülmesi bir çok açıdan önemli mesajlar içermektedir. Özellikle Arap-Yahudi çatışmasında ya da İran-İsrail anlaşmazlığında merkezi konumdaki Filistin meselesinde denklemde yer almak önemli olmuştur. Her ne kadar romantik ve dini saikler Filistin meselesi için sürekli olarak tartışmanın ana eksenine oturtulsa da pürrealist ve bütünüyle ekonomik ve siyasi saikler de Türkiye’nin Filistin politikasına bakış açısına hakim olabilmiştir. 2005 yılında gerçekleşen resmi ziyaret çerçevesinde TİKA Ramallah PKO resmen dönemin Başbakanı R.Tayyip Erdoğan tarafından açılmıştır. Hukuki altyapısı İsrail ve Filistin arasındaki anlaşmazlığa istinaden oturmamış olan Filistin PKO resmi adres olarak Kudüs Başkonsolosluğu’nu kullanmaktadır. Çalışma sahası olarak Batı Şeria ve Gazze’yi seçen PKO tanınmış İsrail sınırları içerisinde aktif olmamayı tercih etmiştir. Yani 1948 yılında İsrail’in bağımsızlığının kabulüyle ve 1967 yılında yaşanan 6 gün savaşları akabinde alınan 242 sayılı Birleşmiş Milletler kararı çerçevesinde İsrail’de kalan Yafa, Hayfa, Akka ve benzeri şehirlerde sosyolojik, tarihi ve kültürel dinamiklerle gerçekleştirilebilecek bir çok proje konusu olduğu halde bundan imtina edilmiştir(Pappe, 2007, s.319). Özellikle İsrail vatandaşı konumunda olan ve sayıları yaklaşık 1.5 milyon olan ve 48 Arapları diye bilinen toplumsal kitle ile ilgili proje gerçekleştirilmemiştir. 2012 yılında Gazze İrtibat Ofisinin açılması ile birlikte daha önce Ramallah’dan takip edilen ve gerçekleştirilen Gazze’ye yönelik projeler ve faaliyetler mahallinden doğrudan sürdürülmeye başlanmıştır. Mevcut durumu itibariyle Filistin Ulusal Yönetimi Bakanlık ve diğer resmi kurum merkezlerinin bulunduğu Ramallah merkez olmak üzere Kudüs ve Gazze’de ofisleri bulunan TİKA Filistin PKO kurulduğu günden itibaren en fazla kaynak kullanan PKO’lardan biri olma özelliğini kazanmıştır ( TİKA Faaliyet Raporu, 2013). Suriye’de özellikle 2005’den itibaren artan ikili siyasi ve diplomatik ilişkilere binaen çeşitli ortak kültürel miras projeleri başta olmak üzere bir çok proje hayata geçirilmiştir. Ortak Bakanlar Kurulu toplantılarının dahi yapılabildiği ölçekte sıcaklaşan ilişkiler kendisini ağır işleyiş içerisinde de olsa kurumsal altyapıların geliştirilmesi ve ortak tecrübe paylaşımı gibi alanlarda göstermiştir. Gelişen ve yıldan yıla artan ilişkiler neticesinde ise Arap Baharından hemen önce Şubat 2010 tarihinde Suriye Şam’da PKO hizmet vermeye başlamıştır. Tüm bunlarla birlikte 2010 yılı sonunda Tunus’da patlak veren ve kısa zamanda ‘Arap Baharı’ olarak tesmiye edilen ancak geçen zaman içerisinde yaşananlarla isimlendirmenin doğruluğunun sorgulandığı halk hareketleri ve beraberindeki yönetim ve iktidar değişikliklerine en hızlı reaksiyon gösteren kurumlardan biri TİKA olmuştur. Hemen hemen her ülkedeki dengeyi domino etkisiyle sarsan bu rüzgar aynı zamanda mahalli koşullar, sosyal ve cemaatsel yapılar ve iktisadi realitelerin tesiriyle ivme kazanabilmiş ya da zayıflamıştır ( Bozarslan, 2014,s21). Bu çerçevede Mart 2012’de Tunus’da ve yine aynı yıl içerisinde Libya ve Mısır’da, Haziran 2012’de Yemen Sanaa’da PKO’lar açılmıştır. PKO açılması için bazı girişimler daha önce olmuş olsa da resmen Koordinatör atanmasıyla 2014’de Lübnan Beyrut PKO ve 2015’de ise Ürdün Amman ve Cezayir PKO’lar hizmete alınmıştır. PKO’ların yapısı ise dünya genelinde benzerlik arz etmektedir. Program Koordinatör ve yardımcısı olarak görev yapan 2 Türk uzmanın yanında umumiyetle Türkiye’deki üniversitelerden mezun proje asistanları ve diğer hizmetlilerden oluşan yaklaşık 10 kişilik bir ekipten oluşmaktadır. PKO’ların açılması akabinde süratle proje ve faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda özellikle Batılı donörlerin yaşadığı yardım hususundaki tereddütleri TİKA’nın yaşamadığını aktivite yoğunluğundan takip edebilmekteyiz. Öte yandan geleneksel güçlü donör ülkelerin Arap Baharı’nı yorumlamakta ve tepki vermekte gecikmesine gerekçe olarak ise bürokratik direnç ve alışkanlıkların ağır basması öne sürülmektedir. ( Challand, 2014, s. 290). Yine İsrail-Filistin ilişkilerini bölgesel istikrar açısından vazgeçilmez önemde gören bir çok Avrupalı donör ise yapılan saha araştırmaları ile Filistin halk ve idarecilerinin Arap Baharı sonrası yaklaşımlarını anlamaya çalışmıştır. (Wildeman&Tartir, 2014, s.437 ). TİKA başka bölgelerde ve ülkelerde olduğu gibi daha çok alıcı ve faydalanıcıdan gelen talep odaklı çalışma sistematiğini bölge genelinde sürdürmeyi tercih etmiştir. Bu pratiğin temel sebeplerinden biri alıcı memnuniyeti ve ihtiyaçlarının maksimum seviyede karşılanması iken bir diğeri ise program oluşturma ve yürütme becerisi diğer bir deyişle stratejik bir yaklaşımla sürdürülebilir kalkınma yardımı sunmadaki kapasitesinin düşük seviyesidir ( Tol, 2015, syf 2). Bu çerçevede yürütülen proje ve faaliyetlerin süreç ve sosyal etki analizleri yapılmamıştır. Yardımların etkililiği ve yerindeliği ile ilgili ölçümler de gerçekleştirilmemiştir ( Altunışık, 2014, s.335). Buna karşın sektör ayırt etmeksizin ve herhangi bir şarta bağlamaksızın sunulan yardımlar alıcı ülke idarelerince ve halk tarafından takdirle karşılanmıştır. Yerleşik bir ofis ve çalışanların bulunması diğer bölge ülkelerine göre Filistin’in öne çıkmasına hem gerçekleştirilen proje sayısında hem de kullanılan maddi kaynak anlamında açık ara önde olmasına sebebiyet vermiştir. Ayrıca İsrail’in uyguladığı sert önlemler ve politikalar sebebiyle planlar yeterince realize olamasa da Kudüs özellikle dini ve politik sebeplerle öncelenmeye ve proje arayışlarında her zaman ön sıralara konulmaya çalışılmıştır. ( TİKA Faaliyet Raporları,2007-2012). Öte taraftan TİKA Batı Şeria ve Gazze’nin tamamında projeler gerçekleştirmiştir. Burada özellikle hassas bir denge izlenmesi zorunluluğu 2007’de gerçekleşen iç çatışma sonucu oluşan idari bölünmeden kaynaklanmaktadır. Batı Şeria’yı kontrol eden resmi otorite olarak El-Fetih Gazze’deki idareyi Hamas kontrolüne bırakma durumunda kalmıştır. Bu tarihten itibaren TİKA Filistin içi siyasetin çatışma barındıran bu yönünü fazlasıyla gündemine almıştır. AKP iktidarının ‘İslamcı’ olarak nitelendirilen siyasetinin ve beslendiği ana damarların ‘Müslüman Kardeşler’in Filistin kolu olarak görülen Hamas’a doğrudan yakınlığı gerektirdiği yaygın bir kabul görmüştür. Bununla birlikte özellikle ‘Hamas’ın başlangıçta sadece AKP tarafından sonrasında ise devlet tarafından uluslararası arenada desteklenmesi, meşru seçilmiş bir hükümet olarak kabul edilip ABD ve İsrail başta olmak üzere diğer devletlerin aksine terör örgütü olarak kabul edilmemesi sebebiyle Gazze genelinde yürütülen çalışmalar nazik ve hassas bir durum arz etmiştir. Bu durum 2009 Davos zirvesinde yaşanan ‘One Minute’ krizi ve 2010’da uluslararası açık sularda Gazze’ye yardım götüren Mavi Marmara gemisinin İsrail askerlerince saldırıya uğraması akabinde İsrail-Türkiye ilişkilerinin kopmasıyla daha da incelikli hale gelmiştir. Özellikle Ramallah merkezli yönetim ve Gazze merkezli yönetim arasındaki ideolojik kamplaşma ve zıtlık Türkiye’ye ve TİKA’ya bakış açısında da kendisini göstermiştir. Türkiye’deki iktidarın uzlaşma yanlısı tavrının dışında özellikle halk düzeyinde sempati toplamasının Ramallah idaresi nezdinde çok da pozitif karşılanmadığı belirtilmelidir. Bahardan Hazana- Yarım Kalan Dönüşüm Tunus’da başlayan Mısır, Libya, Suriye ve Yemen’de devam eden halk hareketleri ve toplumsal eylemler Cezayir, Fas, Ürdün ve Suudi Arabistan dahil bölgeyi bütünüyle etkilemiştir. Gerçekleşen siyasal dönüşümler TİKA faaliyetlerini doğrudan etkilemiştir. Sahaya inmede ve hızla faaliyet gerçekleştirmede başarılı olunduğu ifade edilebilecek olsa da dönüşümün tesirlerinin etraflıca değerlendirildiği ya da sürecin akış yönünün doğrulukla kestirilebildiği söylenemeyecektir. Örneğin Arap Baharı sonrasında Mısır’da yaşanan demokratik dönüşüm esnasında özellikle 1 yıllık Mursi idaresi altındaki Mısır’ın Refah sınır kapısındaki gösterdiği nispeten ılımlı ve açıklık yanlısı politikası Gazze’de projelerin hızlandırılmasına ve yeni projelerin başlatılmasına kolaylık sağlamıştır. Bununla birlikte Türkiye için esen olumlu hava iç savaşa sürüklenen Libya’da ve Suriye’de sürecin başlangıcından daha kötü bir duruma gelmiştir. Arap Baharı sürecine ve halk hareketlerine Türkiye’nin gösterdiği sempati ve verdiği zımni ya da açıktan destek Ramallah başta olmak üzere bölgenin diğer başkentlerindeki idareciler tarafından dikkatle ve kaygıyla izlenmiştir. Özellikle Mursi’nin Sisi komutasındaki askerler tarafından devrilerek demokratik kazanımların geriye dönmesi diplomatik ilişkileri olduğu kadar çalışma pratikleri açısından TİKA’yı da zorluk içerisinde bırakmıştır. Askeri idarenin görevi devralır almaz yaptığı ilk işlerden biri Mısır kamu kurumlarına TİKA ile işbirliği ve ortak proje gerçekleştirilmesi hususlarında dikkatli olunması noktasında uyarı göndermek olmuştur. Bunun yanında Libya’da iç savaşın patlak vermesi ve güvenlik ortamının tamamen ortadan kalkması TİKA faaliyetlerini tamamen durma noktasına getirmiştir.
Diğer bölge ülkelerinden çok önce kurulu ofis ile çalışma yapılan Filistin bu durumun avantajlarını hemen hemen tüm sektörlerde yaşamıştır. Diğer ülkelerde kurulan PKO’lar ise daha tam aktif olamadan çalışmalarını durdurmak zorunda kalmıştır. Suriye, Libya, Mısır ve Yemen’de Koordinatörler görev sahalarını terk etmek durumunda kalmışlardır. Eğitim Eğitim alanında gerçekleştirilen projeler daha çok altyapı imkanlarının iyileştirilmesi kapsamında olup yeni okul binalarının inşası, mevcut okulların tadilatı ve donanım desteklerinin sağlanması şeklinde gelişmiştir. Batı Şeria’nın büyük ve köklü şehirleri olan Cenin, Nablus, El Halil, Ramallah, Kalkilya ve Tulkarim’de yeni okullar inşa edilip donatılırken meslek lisesi ve diğer kapsamdaki birçok okula da hem inşaat hem de donanım anlamında destek sağlanmıştır. Eğitim alanında yapılan yatırımlar herhangi bir şarta bağlı olmaksızın gerçekleştirilmiş ve doğrudan Filistin Ulusal Yönetimi altındaki Eğitim Bakanlığına hibe edilmiştir. Burada asıl sorun tamamlanan okullarla beraber donör pozisyonundaki gelişmiş birçok ülkenin aksine okul eğitim öğretimine ve müfredatına herhangi bir müdahale yapılmamış, gerçekleştirilen milyonlarca dolarlık yatırım hiçbir şarta bağlı kalmaksızın tamamlanmıştır. Ancak 2014 yılı Eylül ayında Filistin Eğitim Bakanlığı ile imzalanan protokol uyarınca Türkçe 2. Seçmeli yabancı dil olarak müfredata girmeye hak kazanmıştır. Pilot uygulama olarak ise Ramallah ve Nablus’da TİKA tarafından inşa edilip donatılan okullarda Türkçe öğretimine başlanmıştır. Bu uygulamanın hayata geçişinde ise Türkiye içerisinde sürmekte olan iç siyasi tartışmaların etkisinin olduğu yadsınamaz. Eğitim alanında Kudüs’de yapılabilenler ise oldukça sınırlı kalmıştır. Yeni dersliklerin eklenmesi mümkün olamazken ancak şartların iyileştirilmesi, labaratuar kurulması ve ekipman desteği sağlanması şeklinde projeler hayata geçirilmiştir (TİKA Faaliyet Raporları, 2006-2013). Kudüs’de cari olan ve İsrail tarafından özel olarak belirlenen emlak vergisi ‘Arnona’ yeni arsa alınmasını imkansıza yakın zor bir durum kılarken arsa bulunsa dahi yeni okul için yapım ruhsatı almak mümkün olamamaktadır. Türkoloji programı kapsamında Kudüs Üniversitesi bünyesinde kurulan Türkçe öğretim merkezi ise istenen verimde çalışmamıştır. Üniversitenin İsrail tarafından inşa edilen tecrid duvarı neticesinde Kudüs kent merkeziyle doğrudan bağının kopuk olması, üniversite isminin İsrail tarafından kabul edilmemesi ve yaşanan sorunlara istinaden diplomasının diğer Filistin üniversitelerinden ayrı olarak geçerli kabul edilmemesi sorunun temel kaynağı olmuştur. Bunun yanında Türkiye’nin çeşitli eğitim fakültelerinden görevlendirilen öğretim üyelerinin yabancı ülkede çalışmanın asgari gerekliliklerini sağlamakta gösterdikleri yetersizlik bir diğer önemli sebep olarak öne çıkmıştır. Suriye’de bu sektörde sağlanan katkılar daha çok Türkoloji projesi kapsamında Halep’de yürütülen çalışmaları içermektedir. Yemen’de tüm altyapı imkanları TİKA tarafından sağlanan Türk-Yemen Meslek Enstitüsü bünyesinde seramikçilik başta olmak üzere meslek edindirme kursları, eğitmen görevlendirmeleri ve malzeme teminleri sağlanmıştır. Bunun yanında Türkiye’de ki çeşitli bilimsel etkinliklere Yemenli bilim insanlarının katılımına destek sağlanmıştır. Sana Üniversitesindeki Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne öğretim elemanı desteği sunulmuştur. Ürdün’deki çalışmalarda yine Türk Dili ve Edebiyatı bölümünün fiziki şartlarının iyileştirilmesi olarak sınırlı bir kapsamda gerçekleşmiştir. Irak’ta ise Kuzey Irak’ta 16 Türkmen okulunun fiziki şartlarının iyileştirilmesinin ve donanım desteğinin sağlanmasının yanı sıra 2000 öğrenciye kırtasiye malzemesi sağlanmıştır. Lübnan’da ise Aydamon başta olmak üzere Kuzey’deki Türkmen yerleşim yerlerinde bulunan okulların hem derslik sayılarının arttırılması hem de genel fiziki şartlarının iyileştirilmesi gerçekleştirilmiştir. Bunun yanında her türlü donanım ihtiyacı da karşılanmıştır. Sağlık Sağlık alanında yatırımlar hastane inşaatları olabildiği gibi çeşitli sağlık merkezlerinin tadilatı, eksik ekipmanlarının temini, Sağlık Bakanlığına ilaç yardımı gibi alandaki her başlık ve konu altında olabilmektedir. Filistin’de yapılan yatırımlardan rakamsal olarak en büyük ikisi Batı Şeria’da Nablus’un Kuzey’inde Tubas şehrinde 30 yataklı tam teşekküllü bir hastane ile Gazze’deki İslam Üniversitesi bünyesinde araştırma hastanesi olarak hizmet etmesi planlanan 150 yataklı hastanedir. Tubas’daki hastane hizmete alındığı halde Gazze’deki hastane İsrail ablukası sebebiyle yaşanan malzeme ve ekipman girişindeki zorluklar sebebiyle henüz açılamamıştır. Bu konuda hastane ölçeğinin Gazze şartlarında çok büyük olmasının da payı olduğu söylenebilir. Zira bu yatırım TİKA’nın tüm dünyada gerçekleştirdiği tek kalemdeki en büyük yatırımdır (TİKA Faaliyet Raporları, 2012,2013). Türkiye’nin göreceli olarak üstün olduğu en başat sektörlerden olan sağlık alanında altyapı yatırımlarının yanı sıra yalnızca Filistin için değil tüm az gelişmiş ülkeler için hayati önemdeki uzman personel eğitim programları da hayata geçirilmiştir. Bu kapsamda onlarca doktor, hemşire, hasta bakıcı ve diğer sağlık personelleri kurs ve eğitim almışlardır. Lübnan’da gerçekleştirilen en önemli ve büyük yarım ise güneydeki önemli merkezlerden olan Sayda’da kurulan Travma ve Rehabilitasyon hastanesi yer almaktadır. Lübnan’da ki sağlık bakanlığı ile hükümet kompozisyonundaki değişime bağlı olarak hastane işletimi hususunda anlaşma sağlanamaması sebebiyle hastane yıllardır atıl olarak durmaktadır. Bunun yanında çeşitli sağlık ocaklarına ve tıp merkezlerine tıbbi cihaz donanım desteği ve ambulans hibeleri de gerçekleştirilmiştir. Ayrıca ilaç ve tıbbi sarf malzemeleri de belli aralıklarla temin edilmiştir. Yemen’de Sana, Aden, Taiz ve Hudeyde şehirlerinde diyaliz merkezleri kurulmuş, her türlü ekipman ve donanım ihtiyacı sağlanmış ve personelinin eğitimi sağlanmıştır. Yemenli hastaların Türkiye’de tedavi görmeleri sağlanmış ve bunun yanında Türk Sağlık Bakanlığı tarafından Aden’de kurulmuş olan sahra hastanesinin çeşitli ihtiyaçları karşılanmıştır. Su ve Sanitasyon Bu sektördeki çalışmaların Filistin’deki kısmının neredeyse tamamı Gazze’de gerçekleştirilmiştir. Gazze uygulanan ablukaya bağlı olarak içme suyuna ve temiz suya ulaşımda büyük güçlükler çeken bir alan olarak ortaya çıkmıştır. Atık su arıtma tesisleri ve kanalları, temiz su iletim hatları İsrail saldırıları sırasında zarar görmektedir. Yapılmış olan yatırımlar su kuyuları, pompa istasyonları, iletim hatları, kanalizasyon gibi sağlıklı yaşamın temel gereklilikleri içerisinde yer almaktadır. 2012 yılında Bileşmiş Milletler Filistin takımı tarafından yayınlanan rapora (UNRWA,2012,syf.11) göre 2020 yılından itibaren Gazze’nin yeraltı su kaynakları geri döndürülemez şekilde tahrip olacaktır. Yaklaşık 360 km2’lik alanda yaşayan 2 milyona yakın insan ile dünyadaki nüfus yoğunluğu en yüksek şehir olarak Gazze’de uzun süre artan temiz su ihtiyacı açılan düzensiz ve programsız su kuyularından sağlamaya çalışmış olsa da bu konuda yolun sonuna gelindiği anlaşılmaktadır. TİKA’nın son yıllarda bu sektörde yaptığı yatırımlar genel olarak yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının yönetiminden sorumlu CMWU (Coastal Municipalities Water Utility) resmi idaresinin desteklenmesi ve ortak projelerin hayata geçirilmesi ile olmuştur. Yine aynı idareye Gazze’nin tamamının temiz suya erişim için ihtiyaç duyduğu klor ve benzeri dezenfektan malzemelerin temini sağlanmıştır. Bu sektörde Gazze dışında yalnızca Kuzey Lübnan Aidamoun, Alquashra, Albirre Beldelerinde Su Projesi 2 aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. İdari Altyapı Bu sektör özellikle Arap Baharı sonrası devlet idarelerinin yeniden yapılanmaya girdiği ve dönüşüm gerçekleştirdiği süreçte ihtiyaç alanlarının başında gelmektedir. TİKA’da bu sahada özellikle Tunus başta olmak üzere Libya ve Mısır’da çeşitli faaliyetler gerçekleştirmeye çalışmıştır. Libya ve Mısır’da istikrarın bir türlü sağlanamamasından kaynaklı olarak birkaç uzman eğitim programı dışında başarılı olunamamıştır. Ancak Tunus’ta özellikle belediyeler başta olmak üzere bir çok bakanlık ve kamu kurumunun ihtiyaç duyduğu hizmet araçları, kazıcı ve yükleyiciler, çöp kamyonları ve ambulanslar gibi milyonlarca dolar değerinde yardım çok hızlı bir şekilde ulaştırılmıştır. Aşağıdaki Tablo(1) görülen Tunus’a harcanan kaynağı çok büyük oranda bu kalem oluşturmaktadır. Özellikle kamu kurum ve kuruluşlarının uzmanlarının kapasitelerinin artırılması amacıyla yürütülen eğitim programları iki ülke bürokratlarının daha yakın ilişki geliştirmesi için güzel fırsatlar doğurmaktadır. Maliye, istatistik, gümrük, ekonomi, bankacılık ve sigorta ve diğer alanlarda eğitim programları gerçekleştirilmiştir. Filistin Batı Şeria’da bu kapsamda yapılan en önemli programlı çalışmalardan biri ‘Polis Eğitim Projesi’ başlığı altında onlarca başlık altında yüzlerce Filistinli polise verilen mesleki eğitimler olmuştur. Bunlar için Türkiye’deki çeşitli şehirler kullanılırken Filistin ayağındaki merkez Avrupa Birliği fonlarıyla kurulan Eriha’daki polis eğitim merkezidir. Özellikle kapasite artırım kapsamında yapılan çalışmalar faydalanıcılar ilk kez eğitime tabi tutuluyorlarsa fazlasıyla katkı sağlayan bir alan olmakla birlikte uzun yıllardır yardım alan bir ülkenin uzmanları da bu konunun turizmini oluşturmuştur. Dolayısıyla gereğinden fazla eğitim programına çeşitli ülkeler tarafından tabi tutulan personeller söz konusudur. Mevzuat uyumlaştırması anlamında yapılabilen her türlü çalışma ise olumlu tesirleri çok fazla olan bir alandır. Üretim Sektörleri Bu alan genel olarak TİKA’nın diğer sektörlere göre göreceli olarak zayıf kaldığı bir alan olarak temayüz etmektedir. Yemen’de meslek enstitüsünde gerçekleştirilen meslek edindirme kursları ekonomik anlamda katkı oluşturan çalışmalardır. Irak’da Kerkük merkezli ziraat mühendislerine tavukçuluk ve seracılık eğitimleri verilmiştir. Erbil’de faydalanıcısı farklı etnik gruplardan 30 aileye 10’ar küçükbaş hayvan teslim edilmiştir. Ekonomisi daha çok tarıma dayalı Filistin İsrail işgalinin ekonomik zararlarını üretim alanında fazlasıyla hissetmektedir. Ekonomisi çok ciddi oranda doğrudan ya da dolaylı olarak dış yardıma bağlı olarak seyreden Filistin başta gümrükler ve bankacılık sistemi olmak üzere bütün alanlarda İsrail’in denetimi altındadır. TİKA’nın bu alanda yaptığı projeler daha çok faaliyet kabilinden iş adamlarının ve ekonomi bürokratlarının fuarlara katılımların desteklenmesini içermektedir. Meslek edindirme kurslarının düzenlenmesi ve desteklenmesi bir diğer önemli faaliyet sahasıdır. Zeytincilikle ile ilgili yapılan malzeme desteği benzeri çalışmalar da bulunmaktadır. Gazze- Erez’de yapımı planlanan sanayi bölgesi kurulumu projesi ise İsrail-Gazze arasındaki savaş durumu sebebiyle realize olamamış proje Cenin’e aktarılmıştır. TOBB öncülüğünde sürdürülen projede TİKA görev almamaktadır. Sosyal Altyapı Kültürel ve sanatsal aktivitelerin yoğunlukta olduğu bu alanda Filistin’e Türkiye’de verilen değerle mütenasip bir performans gösterildiği söylenemez. Özellikle Yunus Emre Enstitülerinin kurulmasıyla birlikte TİKA görev sahası içerisinde olmayan ancak zaruretlere istinaden çalışmalar gerçekleştirmektedir. 2013’de Kudüs’deki faaliyetlerine başlayan Enstitünün organizasyonel sıkıntıları ve yetersizlikleri nedeniyle uhdesinde olması gereken alanlarda da TİKA çalışma yapmak durumunda kalmıştır. Bunun yanında benzer çalışma yürüten ülkelerle kıyaslandığında geride kalındığı anlaşılmaktadır. Çeşitli gençlik örgütlerine ya da spor kulüplerine destekler ise toplam projeler içerisinde sembolik olarak kalmıştır. Öte yandan yapılan sınırlı sayıdaki projeye Filistin idaresi ve halkının gösterdiği teveccüh ise yapılabilecekleri ve potansiyel imkanları göstermektedir. Ortak Tarihi ve Kültürel Miras Suriye’de PKO açılmadan çok önce başlanan çalışmaların yoğunlaştığı alanlardan olmuştur. Özellikle Sultan Vahideddin’in de medfun bulunduğu Mimar Sinan’ın önemli eseri Süleymaniye Külliyesi’nin restorasyon projesi uygulama safhasına geçemeden durmuştur. Ancak gerekli bütün rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanmıştır. Yine Şam’da bulunan Muhyiddin Arabi türbesi çevre düzenlemesi projesi TİKA tarafından desteklenmiş ve tamamlanmıştır. Ürdün’de Hicaz Demiryolu Amman İstasyonu restorasyon projesi tamamlanmış ve uygulama çalışmaları sürmektedir. Mısır’da PKO açıldıktan hemen sonra yoğunlaşılan bu alanda bir çok konuda gerekli altyapı çalışmaları tamamlandıktan sonra uygulamaya geçilmeden durulmuştur. İmam Şafi Cami ve Türbesi, Mehmet Ali Paşa Cami ve Türbesi, El Ezher Cami gibi sembolik ve tarihi değeri yüksek eserlerle ilgilenilmiş ancak sonuç üretilememiştir. İslam tarihinin en değerli anıtsal yapılarının bulunduğu Kudüs başta olmak üzere Filistin geneli peygamberler diyarı olarak isimlendirilmektedir. Sırasıyla Emeviler, Abbasiler, Fatımiler, Memlukler ve Osmanlılar’ın idaresi altında kalan Filistin ve özelde Kudüs barındırdığı eserlerle dünya kültürel miras listesinde saygın bir yerdedir. Bu kapsamda TİKA Mescidi Aksa Hareminde Kubbetus Sahra Hilali Onarımı, Silsile Kubbesi Çini Yenilenmesi gibi projeler ile insanlık mirasına sahip çıkmıştır. Eski şehirdeki evlerin restorasyonu yanında Osmanlı eseri saat kulesi, sebil ve medrese restorasyonlarını da başarıyla tamamlamıştır. 2010’da yaşanan Mavi Marmara krizi sonra diplomatik ilişkilerin kopması ve bürokratlar arası temasın sınırlanması bu alanda da TİKA çalışmalarını sekteye uğratmış özellikle Kudüs eski şehirde proje yürütmek çok zorlaşmıştır. Örneğin Yusufiye Mezarlığı istinat duvarı inşaatı proje başlangıcında öngörülenden 2 yıl sonra tamamlanabilmiştir. Diğer yandan eski eserlerin ihyası anlamında bir çok çalışma hem Batı Şeria’da hem de Gazze’de sürdürülmüştür.
Bu alanda öne çıkan iki ülke Irak ve Filistin olmuştur. 1. Körfez savaşından itibaren kesintisiz yaklaşık 30 yıldır insani krizle yüzleşmek zorunda kalan Irak’ta özellikle Kuzey Irak’da bu alanda yoğun bir faaliyet trafiği gözlenmektedir. Keza Filistin denilince akla ilk gelen hususlardan birisi hiç şüphesiz çatışma ve savaş durumudur. Özellikle son 10 yıldır her 2 ya da 3 yılda bir Gazze’de gerçekleşen İsrail saldırıları beraberinde büyük insani dramları ve trajedileri de getirmektedir. Dolayısıyla her savaş esnasında ve sonrasında TİKA varlığını yürüttüğü acil yardım programları ile hissettirmiştir. Bu alanda yapılan katkılar kriz odaklı ve eksenli olduğu için sürdürülebilir olmayan yatırımlar ve palyatif çözümler olarak gündeme gelmiştir. Yine Suriye, Yemen, Libya ve diğer insani kriz merkezlerine yönelik özellikle hasta transferi, tıbbi malzeme ve gıda temini gibi yardım faaliyetleri de sürdürülmüştür. 
Rakamsal Çıktılar ve Değerlendirmeler
Tablo (1) inlecelendiğinde görülecektir ki TİKA yardımlarının süreklilik arz ettiği 2 ülke olarak Filistin ve Irak öne çıkmaktadır. Bunun yanında Arap Baharının hemen sonrasında proje ve faaliyet gerçekleştirilen ülkelerden Tunus 2013 yılında 30 milyonun üzerinde bir bütçeyle aldığı yardım ile çok belirgin bir yer tutmaktadır. Ancak 2014 yılına gelindiğine Arap Baharının ters etkilerinin görüldüğü neredeyse bölgenin tüm ülkelerinde yardım bütçelerinin dramatik olarak düştüğü izlenmektedir. Keza Filistin’i Batı Şeria Kudüs ve Gazze olarak 3’e ayırarak yıllara ve sektörlere göre gerçekeleştirilen proje ve faaliyet sayılarına göre hazırlanan Tablo (2) ve (3) incelendiğinde yardımlaradaki süreklilik dikkat çekmektedir. Bunun yanında Batı Şeria- Gazze dengesinin sağlanması noktasında çaba sarfedildiği anlaşılmaktadır. Sonuç Özellikle son 10 yılda Türk dış politikasında adından sıklıkla bahsedilen bir kuruluş olarak TİKA tarihi, kültürel, dini ve ekonomik gerekçelerle faaliyet gösterdiği diğer bölgelerle kıyaslandığında Ortadoğu’da çok geniş bir sektörel yelpazede ve hatırı sayılır bütçelerle projeler gerçekleştirmektedir. Ortadoğu gibi netameli bir bölgede faaliyet göstermek hiç şüphesiz belli zorlukları barındırmaktadır. Buna karşın hayatın her sahasında kendisini gösteren ihtiyaçlar bu topraklarda uzun boylu sektör analizleri yapılmasını da gereksiz kılmaktadır. Kalkınma yardımı ve dış yardım kavramının bazen tam merkezinde bazen de oldukça dışında çeşitli tarihi, siyasi ve dini gerekçelerle TİKA vasıtasıyla sunulan yardımların ölçeği hiç şüphesiz Türk dış politikasının bölge siyasetini okuma biçimini de göstermektedir. TİKA eğitimden sağlığa, kültürel mirasın ihyasından kapasite artırımına, tarımdan hayvancılığa, içme suyu temininden acil insani yardıma kadar hiçbir bölgede olmadığı kadar geniş bir sahada kalkınma yardımını sunmaya çalışmaktadır. Yıllara göre miktarı ve içeriği değişiklik gösterse de yapılan yatırımlar ve katkılar sürekli olarak artış göstermektedir. Geçen 10 yılda yapılmayan alan taramalarının yapılması, ihtiyaç analizlerinin bilimsel yöntemlerle tespiti, proje ve faaliyet sosyal etki ölçümlerinin sağlıklı bir şekilde yapılması ve talep odaklı yaklaşımdan ziyade arz odaklı işbirliği projelerine hayatiyet kazandırılması mevcut eksiklikleri giderecektir. Bölgedeki ülkelerin iç siyaseti yanı sıra küresel ve bölgesel büyük ülkelerin yaklaşımları proje sektör ve dağılım sürecini fazlasıyla etkilemekte, zaten zor olan süreci daha da güçleştirmektedir. Ancak her şeye rağmen proje başlangıç ve bitiş süreçleri, ekonomik verimlilik değerlendirmeleri, personel ve diğer cari masraflara ilişkin yardım kavramı içerinde kayıp olarak nitelendirilebilecek unsurların düşüklüğü dikkate alındığında TİKA’nın yerinin farklı olduğu gözlemlenmektedir. 1. Dünya Savaşı sonunda neredeyse kopan yahut sınırlı bir seviyede umumiyetle de sorunlu seyreden Türk-Arap ilişkilerinin yeni bir soluk kazanmasında, bariyerlerin kalkmasında, tarihi, kültürel ve dini bağların pekiştirilmesi yoluyla yeni alanların açılmasında TİKA önemli roller oynamaktadır.
Altunışık, M. (2014), Turkey as an ‘Emerging Donor’ and the Arab Uprisings, Mediterranean Politics,Vol 19, No 3, s. 333-350 Bozarslan, H. (2014), Ortadoğu’nun Siyasal Sosyolojisi- Arap İsyanlarından Önce ve Sonra, İletişim Yayınları, İstanbul Challand Benoit, (2014), Revisiting Aid in the Arab Middle East, Mediterranean Politics, Vol.19, No 3, s. 280-298 Cleveland William L, (2015) Modern Ortadoğu Tarihi, Agora Kitaplığı, İstanbul Fidan H.& R. Nurdun, (2008), Turkey’s role in the global development assistance community: the case of TIKA, Journal of Southern Europe and the Balkans, Volume 10, Number 1, s94-111 Führer, Helmut, (1994), The Story of Official Development Assistance, Paris: OECD. Kalın, İ.(2011), Perceptions, Autumn, Volume xvı, Number 3, s. 5-23 Kulaklıkaya, M.& A. Aybey, …. Pappe I. ( 2007) Modern Filistin Tarihi, Phoenix Yayınları, Ankara TİKA Faaliyet Raporları 2006-2013 http://www.tika.gov.tr/tr/yayin/liste/tika_faaliyet_raporlari-22 Tol, Gönül, September 30, 2015, http://www.mei.edu/content/article/rise-turkish-foreign-aid UNRWA,(2012), GAZA in 2020 A Liveable Place? http://www.unrwa.org/userfiles/file/publications/gaza/Gaza%20in%202020.pdf Veltmeyer, H. (2006) Latin Amerika ve Başka Bir Kalkınma, Kalkedon Yayıncılık, İstanbul Wildeman, J.& A. Tartir (2014) Unwilling to Change, Determined to Fail: Donor Aid in Occupied Palestine in the aftermath of the Arab Uprisings, Mediterranean Politics, Vol.19, No 3, s. 431-449 Yüklə 115,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||