Отуз биринҹи дәРС

SUALLAR

1.Qur’ani-kərim məadı isbat etməklə camaata höccəti necə tamamlayır?

2.Hansı ayələri ilahi hikmətə əsaslanan dəlil kimi göstərmək olar?

3.Hansı ayələri ilahi ədalətə əsaslanan dəlil kimi göstərmək olar?

4.Ədalətin sübut olunması məsələsini ilahi hikmətə necə aid etmək olar?

QIRX SƏKKİZİNCİ DƏRS

AXİRƏT ALƏMİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

–Müqəddimə

–Əql nəzərindən axirət aləminin xüsusiyyətləri

MÜQƏDDİMƏ

İnsan heç bir təcrübə kəsb etmədiyi, batini müşahidə və agahlıq üzündən olan elm ilə dərk etmədiyi, hiss ilə qavramadığı şeylər barədə kamil təsəvvürə malik ola bilməz. Buna görə də, axirət aləmi və onda baş verən işlərin həqiqəti barədə kamil və dəqiq təsəvvürə malik olub onları olduğu kimi dərk etməyi gözləməməli, yalnız əql və vəhy yolu ilə əldə etdiyimiz mə’lumatla kifayətlənməliyik.

Təəssüflər olsun ki, bə’ziləri axirət aləmini eynilə dünya aləmi kimi təqdim etməyə çalışırlar. Onlar bu barədə olan ifrat fikirləri ilə axirət behiştinin elə bu aləmdə və hansısa planetdə mövcud olduğunu, insanın elm və texnikanın köməyi ilə nə vaxtsa ora gedə bilcəyini, orada rahat və asudə yaşayacağı fərziyyəsini irəli sürmüşlər.

Bə’ziləri də axirət aləminin mövcud olduğunu inkar etmiş, behişti əxlaqi dəyərlər kimi cilvələndirmişlər və nəticədə cəmiyyətin müxtəlif nümayəndələri və görkəmli şəxsiyyətləri onlara ürək bağlamış, dünya və axirət arasındakı fərqləri də dəyər və qazanc arasındakı fərqlər hesab etmişlər.

Birinci dəstədən olanlardan soruşmalıyıq ki, əgər axirət behişti hansısa planetdədirsə və gələcək nəsillər oraya çata biləcəksə, onda Qur’anda göstərildiyi kimi qiyamətdə insanların yenidən dirilməsi və bir yerə toplanmasının nə mə’nası var? Orada keçmişdəkilərin əməl və rəftarlarının mükafat və cəzası necə veriləcəkdir?

Həmçinin, ikinci dəstədən soruşmalıyıq ki, behişt əxlaqi dəyərlərdən başqa bir şey deyilsə (və təbii olaraq cəhənnəm də əxlaqa zidd olan dəyərlərin əksinə olan şeylərdən başqa bir şey deyilsə) onda Qur’an, məadın varlığına və insanların öldükdən sonra yenidən dirilməsinə bu qədər israr etməkdə hansı məqsədi güdür? Yaxşı olmazdımı ki, ilahi peyğəmbərlər həmin mə’nanı aşkar şəkildə bəyan edəydilər ki, bu qədər ittihamlara, e’tirazlara və s. kimi şeylərə düçar olmayaydılar?!

Bu kimi xurafatçı sözləri bir kənara qoyduqda da filosofların və mütəkəllimlərin məadın cismani yoxsa ruhani olacağı, eləcə də, qiyamətdə maddi aləmin tamamilə məhv olub aradan gedib-getməyəcəyi, axirətdəki bədənin eynilə dünyadakı kimi, yoxsa digər formada olacağı və s. kimi məsələlər barəsində ixtilafları ilə qarşılaşırıq.

Gerçəkliklərin aşkar olunması həqiqətlərə yaxınlaşmaq yolunda əqli və fəlsəfi sə’ylər nə qədər təqdirəlayiq iş olsa və onların sayəsində düşüncələrin zəif və güclü nöqtələri nə qədər aşkar olsa belə, bu bəhslər vasitəsi ilə axirət aləmi ilə əlaqədar olan mətləbləri heç vaxt olduğu kimi dərk edə biləcəyimizi qəbul etməliyik.

Doğrusu, görəsən indiyə qədər bu dünya aləminin bütün həqiqətləri kamil şəkildə kəşf olunubmu? Görəsən, müxtəlif təbiət elmləri sahəsində çalışan mütəxəssislər, elm adamları, o cümlədən, fiziklər, kimyaçılar, bioloqlar maddə, enerji və müxtəlif qüvvələrin həqiqətlərini olduğu kimi kəşf edə biliblərmi? Görəsən, bu dünyanın gələcəyi barədə qəti bir nəzər söyləyə bilərlərmi? Görəsən, misal üçün, cazibə qüvvəsinin dünyadan götürüləcəyi, yaxud elektronların hərəkətdən düşəcəyi təqdirdə nə kimi hadisələrin baş verəcəyini bilirlərmi? Ümumiyyətlə, belə hadisələr baş verəcəkmi?

Görəsən, filosoflar bu dünya ilə əlaqədar olan əqli məsələlərin hamısını dəqiq şəkildə həll edə biliblərmi? Cisimlərin, müxtəlif növ varlıqların həqiqəti, ruhla bədənin əlaqəsi və s. kimi məsələlər barəsində əlavə tədqiqata ehtiyac yoxdurmu?

Belə isə, barəsində heç bir təcrübəmiz olmayan o aləmin (axirət aləminin) həqiqətini dərk etmək üçün bu elmlərdən, özümüzün məhdud düşüncə və naqis fikirlərimizdən necə kömək ala bilərik? Əlbəttə, bəşər elminin çatışmazlıqları həqiqətlərin üzərindən pərdələrin götürülməsinin qeyri-mümkün olması, yaxud, bu yolda aparılan çalışmaların dayandırılması demək deyil. Şübhəsiz, biz Allah verən əql qüvvəsi ilə həqiqətlərin çoxunu dərk edirik. Eləcə də hiss və təcrübənin köməyi ilə təbiətin sirlərindən çoxunu kəşf edə bilirik. Əlbəttə, öz elm və biliyimizi artırmaq yolunda elmi və fəlsəfi sə’ylərimizi davam etdirməliyik. Amma, həmişə əqlin qüdrəti və təcrübi elmlərin sərhədlərini tanımalı, qürurlanmamalı və bu ayəni yada salmalıyıq:

“Elmdən sizə yalnız az bir miqdar əta olunubdur.»¹

Bəli, həm elmi və məntiqi reallıq, həm hikmətə bağlı olan təvazökarlıq, həm də dini məs’uliyyət və ehtiyat tələb edir ki, qiyamətin həqiqətləri və qeyb aləmi barəsində qəti fikir yürütməkdən, heç bir dəqiq fakta söykənməyən nəzəriyyələrdən uzaq olaq. Biz bu işləri yalnız əqli dəlillərin və Qur’anın açıq-aşkar bəyanları həddində görə bilərik. Ümumiyyətlə, hər bir mö’min şəxsin Mütəal Allah tərəfindən nazil olanlara, xüsusilə əql və təcrübənin hüdudlarından kənarda olan, elmimizin qüdrəti çatmayan şeylər barəsində imanlı olması kifayətdir. Hərçənd, onun incəliklərini dəqiq şəkildə müəyyən edib müfəssəl şəkildə açıqlaya bilməsə belə.

İndi görək axirət aləminin əlamət və xüsusiyyətlərini əql yolu ilə nə dərəcədə dərk etmək və onun dünya aləmi ilə olan fərqlərini necə bəyan etmək olar.

ƏQL NƏZƏRİNDƏN AXİRƏT ALƏMİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Məadın zərurəti barəsində qeyd olunan dəlil-sübutlarda dərindən diqqət yetirməklə axirət aləminin xüsusiyyətləri barəsində bə’zi müəyyən nəticələr əldə etmək olar. Onların ən mühümləri aşağıdakılardır:

1.Axirət aləminin, xüsusilə, birinci dəlildən əldə olunan ilk xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, o, əbədi olmalıdır. Çünki həmin dəlilə əsasən əbədi həyatın mümkünlüyü və insanın fitri olaraq belə bir həyata meyl etməsi mə’lum olur. Onun gerçəkləşməsi də ilahi hikmətə əsaslanır.

2.Hər iki dəlildən əldə olunan və birinci dəlilə də işarə olunan digər bir xüsusiyyət bundan ibarətdir ki, axirət aləminə hakim olan quruluşda ne’mət və rəhmət xalis, hər növ əzab-əziyyətdən və zəhmətdən uzaq olmalıdır ki, insaniyyətin kamal həddinə çatan, qətiyyən günah və azğınlığa qurşanmayan şəxslər belə bir səadətdən bəhrələnsinlər. Amma dünya həyatında belə bir mütləq səadət mümkün deyildir; dünyadakı səadət və xoşbəxtliklərin özü də nisbi şəkildə əzab-əziyyətlərə mənsub edilir.

3.Axirət aləminin üçüncü xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, bu aləm əzab və rəhmət üçün bir-birindən ayrı olan iki hissədən təşkil olunmalıdır ki, yaxşı əməl sahibləri ilə pis əməl sahibləri bir-birindən tamamilə ayrılsın və hər biri öz əməllərinin nəticəsinə çatsın. Bu iki bölmə də şəriətdə behişt və cəhənnəm adlandırılır.

4.Xüsusilə, ilahi ədalətə əsaslanan dəlildən əldə olunan dördüncü xüsusiyyət bundan ibarətdir ki, axirət aləmi elə geniş səviyyəli olmalıdır ki, bütün insanların hər növ yaxşı və pis əməl sahibi olmaları ilə əlaqədar onlara mükafat və cəzasının verilmə imkanı da olsun. Misal üçün, əgər bir şəxs milyonlarla insanı nahaq yerə qətlə yetiribsə, onun həmin dünyada cəzalandırılması mümkün olsun. Bunun müqabilində də, əgər bir şəxs milyonlarla insanın asayiş və gözəl həyatına şərait yaradıbsa, onun əməlinə müvafiq mükafat verilməsi mümkün olsun.

5.Ədalətə əsaslanan dəlil vasitəsilə əldə olunan digər bir mühüm xüsusiyyət bundan ibarətdir ki, axirət aləmi təklif aləmi deyil, cəza və əvəz aləmi olmalıdır.