O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

chin bo‘lish sharti

Kon’yuntiv – birlashtiruvchi mulohaza		pq	va, ammo, lekin, biroq, ham, hamda, (,), bilan	tarkibidagi sodda mulohazalarning barchasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Kuchsiz diz’yunksiyali ayiruvchi mulohaza		pq	yo, yoki	tarkibidagi sod-da muloha-zalardan hech bo‘lmasa, bittasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Kuchli diz’yunksiyali ayiruvchi mulohaza	.	p. q	yo, yoki	tarkibidagi sodda mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Implikativ- shartli mulohaza	→	p→q	Agar...unda	asosi chin bo‘lib, natijasi xato bo‘lgan holatlardan boshqa hammasida chin bo‘ladi
Ekvivalent mulohaza		p q	Agar,...faqat shunda	asosi va natijasi chin yoki xato bo‘lganda chin bo‘ladi

Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlari

P	q	p^q	pVq	pVq	p→q	p↔q
Chin	chin	chin	chin	xato	chin	chin
Chin	xato	xato	chin	chin	xato	xato
Xato	chin	xato	chin	chin	chin	xato
Xato	xato	xato	xato	xato	chin	chin

Xulosa chiqarish

Oddiy qat’iy sillogizm

(sillogizm)

Ta’rifi va tuzilishi	Sillogizm figuralari	figuralarning moduslari
Oddiy qat’iy sillogizm yoki qisqacha sillogizm ikkita oddiy qat’iy mulohazadan uchinchi oddiy qat’iy mulohazaning zaruriy tarzda kelib chiqishidan iborat. Unda deduktiv xulosa chiqarishning asosiy xususiyatlaridan biri – fikrning umumiylikdan juz’iylikka qarab yo‘nalishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuzilishi quyidagicha: S – kichik termin, P – katta termin, M – o‘rta termin. Katta asos, kichik asos, xulosa	I figura	AAA-Barbara, EAE-Celarent, AII-Darii, EIO-Ferio.
	II figura	AEE-Camestres, EAE-Cesare, AOO-Baroko, EIO-Festino
	III figura	AAI-Darapti AII-Datasi IAI-Disamis EAO-Felapton EIO-Ferision OAO-Bokardo
	IV figura	AAI-Bramalip AEE-Camenis IAI-Dimaris EAO-Fesapo EIO-Fresison.

GIPOTEZA

Nazariyaning tarkibiy ?ismlari:

1) empirik asos: nazariyaga alo?ador faktlar, ularga manti?iy ishlov bеrish natijalari;
2) boshlan?ich nazariy asos: nazariyaning asosiy tushunchalari, postulatlari (aksiomalari), fundamеntal ?onunlar (printsiplar);
3) nazariyaning manti?iy apparati: tushunchalarni ?osil ?ilish va ta'riflash қоидалари, хулоса чиқариш (исботлаш) қоидалари;
4) олинган натижалар (хулосалар).

Nazariyaning funktsiyalari:

1. Bilimlarni sistеmaga soladi.
2. Mavjud bilimlarni ani?lashtiradi, kеngaytiradi, chu?urlashtiradi.
3. Ўрганилаётган ҳодисани тушунтиради.

Nazariya – ma'lum bir prеdmеt so?asiga oid tushunchalar, ?onunlar, gipotеzalar, ?oyalarni sistеmaga solib, u ?a?ida yaxlit tasavvur ?osil ?iladigan, yangi fundamеntal umumlashmalar yaratishga olib kеladigan, shu so?adagi ?odisalarni tushuntirish, oldindan kўrish imkonini bеradigan ishonchli bilim

Nazariyaning turlari:
1) tajriba bilan ish kўradigan fanlarning mazmundor nazariyalari;
2) gipotеtik-dеduktiv (yoki yarim aksiomatik) nazariyalar;
3) аксиоматик назариялар;

4) формаллашган назариялар.(формал системалар)

NAZARIYA


Ideal obyektlar – borliqda muayyan asoslariga ega, lekin ular alohida predmetlar proobrazlari bo‘lmagan obyektlardir.
Fikrlash obyektlari


Argumentlash – birorta muloxazaning chin yoki xatoligini u bilan mantiqan bog‘langan boshqa chin

Isbotlash – birorta mulohazaning chinligini u bilan bog‘langan va chinligi avvaldan aniqlangan boshqa mulohazalar yordamida asoslashdan iborat mantiqiy amaldir. Uning strukturasida tezis, argumentlar, isbotlash usuli mavjud. Isbotlashning ikkita turi bor.

Raddiya deb, avval ilgari surilgan fikrning xatoligini yoki asossizligini o‘rnatishga qaratilgan mantiqiy usulga aytiladi. Rad etishning uchta usuli mavjud.

Apogogik isbotlash. Unda antitezis vaqtincha chin deb qabul chilinadi va uning xatoligi ko‘rsatiladi.

Ayruvchi isbotlash. Unda tezis sof ayruvchi mulohazaning bir azosi bo‘lib, uning chinligi boshq azolarining xatoligini ko‘rsatish orqali asoslanadi.

Tezisni rad etish.

Argumentlarni rad etish.

Исботлаш усулини рад этиш.