O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

tist Molyer (1622–1673). Parijda  savdogar  oilasida  tug‘ildi.  O‘z 
familiyasi Pokler. Otasi Molyerni o‘z ishini davom ettirishini istaydi. 
1643-yil teatr gruppasini yig‘adi va unga «Yaltiroq teatr» deb nom 
qo‘yadi. Gruppa uzoq faoliyat olib bormaydi. Sababi mablag‘ning 
yo‘qligi, yangi pyesalar va iste’dodli aktyorlarning yetishmasligi edi. 
Do‘stlari bilan ko‘chib yuruvchi Provinsiya komendiantlar gruppa-
siga qo‘shiladi va o‘zi ham pyesalar yozishga kirishdi. 
1655-yilda Lionda birinchi pyesalaridan biri «Telba»ni sahnaga 
qo‘yadi. 
Avvaliga  mustaqil  badiiy  ijod  haqida  o‘ylamagan,  o‘z  grup-
pasining  repertuari  kambag‘illigi  uchun  qo‘liga  qalam  olib  Italiya 
farslarini fransuz muhitiga moslashtirgan Molyer, bor-bora original, 
mustaqil asrlar yarata boshlaydi. Fransiyaning buyuk komediyagrafi 
shunday dunyoga keladi. 
1658-yilda truppa Parijda qirol oldida spektakl qo‘yishadi. Trup-
pani Parijda qolishiga ruhsat berishadi. (Pti Burbon Teatrida – xaftada 
3-marta). Truppa 1660-yilda Pale Royal teatridan joy oladi.Bino teatr 
talablariga javob bermaydi. Hatto bir asrdan so‘ng ham Volter «Fran-
siyada yaxshi pyesalar bor, yaxshi teatr binolari esa Italiyada» – de-
gan edi. 
Molyer Parijdagi 14 yillik hayoti davomida 30 dan ortiq pyesa 
yozadi. U 52 yoshida, betob bo‘lishiga qaramay, «Yolg‘on kasal» py-
esasida bosh rolni ijro etib, teatrda vafot etadi.
Molyer fransuz xalq farsi traditsiyasi bilan Rim komediyalarin-
ing eng yaxshi namunalarini tanqidiy o‘zlashtirish asosida fransuz 
klassik komediyasini yaratadi. U klassitsizm nazariyotchilarining 
tragediyani «yuqori», komediyani «tuban» janr deb ko‘rsatishlariga 
qarshi chiqadi. 
U teatrni «jamiyat oynasi» deb ataydi. “Tartyuf” asariga yozilgan 
so‘z boshida Molyer teatrning tarbiyaviy ahamiyatiga yuksak baho 
beradi. Komediyaning vazifasi kishilarni kuldirib turib, ulardagi 

---

136
nuqsonlarni  tuzatishdan  iboratdir.  Bu  ikki  vazifadan  birining  ado 
etilmasligi komediyaning ta’sir kuchini yo‘qqa chiqaradi. Molyer 
komediyalarida uch birlik qonuniga hamma vaqt ham amal qilaver-
maydi.
1659-yilda birinchi original asari «Kulgili norzaninlar» ni yarat-
di.  Bunda  yozuvchi  o‘z  zamonasi  ayollarini  peretsioz  adabiyotga 
juda ham mukkasidan ketganligini kulgiga oladi. Molyer «Tartyuf», 
«Don Juan», «Mizontrop», «Hasis», «Dvoreyanlikdagi meshchan», 
«Zo‘raki tabib» kabi asarlari uni nomini mashhur qiladi. Uning eng 
mashhur  asari  –  «Tartyuf»  1664-yilda  yaratilgan.  Molyer  komedi-
yalarini o‘qimagan kishilarga ham Tartyuf ismi yaxshi tanish bo‘lib, 
u  ikkiyuzlamachilik  timsoli  sanaladi.Asar  o‘sha  davr  sharoitidan 
kelib chiqib, bir necha marta qayta ishlangan. Bu komediyada Molyer 
yuqori tabaqa vakillari ichida avj olgan riyokorlik va munofiqlik si-
fatlarini Tartyuf obrazi orqali ochib bergan. Asar savdogar Organning 
Tartyuf bilan ibodatxonada tanishuvi, uyiga olib ketishi voqealari bi-
lan boshlanadi. Organning o‘g‘li Damis, Xizmatkor qiz Dorina, qizi 
Mariannalar  bu  odamni  firibgar  ekanligini  sezishadi. Ammo  otasi 
ularga so‘z bermaydi. O‘g‘lini uyidan quvib, mol-mulkini Tortyufga 
xat qilib beradi. Asar oxirida Organ Tartyufni soxta taqvodor ekanini 
biladi va uyidan haydaydi, ammo bu uy unga tegishli ekanligini ay-
tadi va Organni quvib chiqarish maqsadida sud chinovnigini aytib 
keladi. Biroq kutilmaganda «odil monax» buyrug‘i bilan aldoqchin-
ing o‘zi qamoqqa olinadi.
«Tartyuf»  komediyasi  klassitsizm  xarakteralar  komediyasining 
tipik namunasi bo‘lib, Tartyufning ikkiyuzlamachiligi, Garponning 
hasisligi  («Hasis»)  kabi  mutlaq  hirsdir.Yozuvchining  diqqati  inson 
xarakterini ochish emas, balki ilgaridan belgilab qo‘yilgan Tartyuf 
xarakterining  bir  nuqtasini  ko‘rsatishga  qaratilgan.  Bu  klassitsizm 
teatrining asosiy belgilaridan biri edi. 
1665-yilda yaratilgan «Don Juan» komediyasi (ikki hafta ichida 
yozilgan) ham taqiqlanadi. Don Juan Tartyuf singari munofiq va ax-
loqiy jihatdan buzilgan dvoryan edi. 

---

137
«Don  Juan»  Molyerning  klassitsizm  qoidalari  qobig‘ini  yorib 
chiqqan yirik realistik asari. Buni turmushning keng tasvirlanishida, 
uch birlikka rioya etmaslikda, qahramonlar xarakterining rivojlanib 
borishida ko‘rishimiz mumkin, klassitsizm qoidasiga binoan, ko-
mediya she’riy yo‘l bilan emas, balki prozada yozilishi kerak edi. 
Don Juan obrazining jahon adabiyotida yuzdan ortiq varianti bor.
«Dvoryanlikdagi  meshchan»  (1670)  pyesasida  Jurden  obrazi 
orqali aristokratiya hayotiga taqlid qilib dvoryanlikka suqilib kiruv-
chi meshchan masxara qilinadi. U o‘ziga musiqa, raqs, qilichbozlik, 
falsafa bo‘yicha muallimlar yollaydi. Jurden aristokrat doirasidan 
chiqqan Dorant kabi kishilar bilan aloqa qilinayotgani uchun faxr-
lanadi.  Dorant  uchun  u  «sog‘im  sigir»ga  aylanib  qolgan  edi.Yosh 
yigit Kleant Judenni qizi Lyusilni sevadi. Ammo ota yigitni dvoryan 
emasligi uchun qizini bermaydi. Komediya oxirida Kleant turkcha 
kiyinib, o‘zini turk sultonining o‘g‘li deb tanishtiradi va Jurdenni bo-
plab laqillatadi.
XVII  asr  fransuz  adabiyotining  yirik  vakili,  mashhur  masalchi 
shoir Jan Lafonten (1621–1695)dir. Lafontenning adabiy faoliyati 
kech  boshlanadi.  U  o‘ttiz  uch  yoshida  Terensiyning  «Evnux»  ko-
mediyasini qayta ishlaydi. Bu pyesa avtorning bundan so‘nggi tanili-
shi va o‘sishiga zamin yaratadi. Lafonten ijodining dastlabki davrida 
aris tokratik  pretsioz  adabiyoti  ta’sirida  bo‘ladi. Yunon  mifologiya-
sidan  foydalanib  yaratgan  «Adonis»  (1658)  dostonida Adonisning 
ma’buda Veneraga bo‘lgan muhabbatini tasvirlaydi. 
Lafonten o‘z masallari bilan katta shuhrat qozondi. Masal janri 
mutlaq hokimiyat, shuningdek, aristokratik reaksiyaga karshi keng 
demokratik guruhlarning noroziligini qulay va tushunarli qilib bayon 
etish quroli edi. Lafontenning xalqchillik g‘oyalari faqat uning ma-
sallaridagina ochiq namoyon bo‘ ladi. Shoir masallarining birinchi 
olti kitobi 1668-yilda, ikkinchi besh kitobi 1678–1679-yillarda nashr 
etiladi.Lafontenning  masallari  o‘zining  demokratik  ruhi  va  sati rik 
kuchining o‘tkirligi bilan shoir ijodining cho’qqisi hisoblanadi. Ezop 
davridan beri masal quyi tabaqalarning manfaatlarini ifodalab kel-
gan edi. Shuning uchun ham klassitsizm estetikasi masalni badiiy 

---

138
adabiyotning  quyi  turlariga  kiritib  keldi.  Lafontenning  klas sitsizm 
estetikasining adabiy me’yorlari doirasidan chiqib, original asar 
yaratishdagi mahoratini «O‘tinchi va o‘lim» ma salida yaqqol ko‘rish 
mumkin. Lafonten antik davr masalchisi Ezopdagi bir syujetdan foy-
dalangan. (Og‘ir mehnat va turmush mashaqqatidan tinkasi qurigan 
o‘tinchi dehqon bu dunyo bilan xayrlashmoq maqsadida o‘z oldiga 
Azroilni chaqiradi. Azroil o‘tinchidan nimani istashini so‘raganda, 
undan qo‘rqib ketgan dehqon bir bog‘lam o‘tinni ko‘rsatib, uni 
yelkasiga olib qo‘yishni iltimos qiladi).
Lafonten bu masalda oddiy insonning mashaqqatlarni yengish uc-
hun zo‘r ishonch bilan yashashini ochiq-oydin tasvirlaydi. Dehqon-
ning qashshoqlanishiga sabab bo‘lgan ij timoiy illatlar, o‘rab olgan 
muhitning yaramasligini ifodalash bu masalning asosiy g‘oyasini 
tashkil etadi.
Yozuvchining dastlabki kitobida aristokratiyaning mag‘rurligini 
masxara  qilgan  «Dub  va  qamish»,  burjuaziyaning  qo‘rqoqligini 
ko‘rsatgan «Kalamushlar kengashi», saroy tekinxo‘rlarini qoralagan 
«Pashsha bilan chumoli», adolatsiz sudni tanqid qilgan «Maymun-
lar sudida tulkiga qarshi shikoyat bilan chiquvchi bo‘ ri», masallari 
diqqatga sazovordir. Ijtimoiy ziddiyatlar inson tabiatida azaldan ma-
vjud bo‘lgan kamchiliklar deb ko‘rsatiladi (“Bo‘ri bilan qo‘zichoq”).
«Yirtqich hayvonlar o‘lati» masalida ham yomonlik va zulm man-
bai-saroy, qirol va uning yordamchilari qoralanadi. Ularning hayoti 
zo‘ravonlikka,  kambag‘allarni  eksplu tatsiya  qilishga  asoslangan, 
shuning uchun hukmdorlardan yaxshilik, shafqat kutish mumkin 
emas, degan xulosa masalning asosiy g‘oyasini ifodalaydi.
Shoirning ikkinchi to‘plamiga kirgan masallarida sotsi al satira ke-
skinlashadi. Pul hukmronligi va uning halokatli ta’sirini («Etikdo‘z 
va  ulgurji  savdogar»),  sudning  sotqinligini  («Mushuk,  laycha  va 
quyon»)  qirollik  hukumati  va  din  ahllarining  yovuzliklarini  («Ar-
slon, bo‘ri va tul ki», «Ona arslonni ko‘mish marosimi», «Ruhoniy 
va murda») masallarida katta badiiy kuch bilan aks ettiradi.
Lafontenning dastlabki masallari tasviriga xos kinoya va kuzatu-
vchilik o‘rnini, endi, 70-yillarning oxiriga ke lib, konkret sotsial sat-

---

139
irik  va  realistik  tasvir  egallaydi.  Hayvonlarning  allegorik  figurasi 
o‘rniga inson obrazi paydo bo‘ladi. («Dunaylik dehqon», «Savdogar, 
dvoryan, cho‘pon va shoh o‘g‘li»).
Lafonten antik dunyo, o‘rta asrlar va Uyg‘onish davri masalchilik 
traditsiyalarini o‘rganib, ularga favqulodda rea listik xarakter va sat-
irik ruh kiritadi, bu janrni yangi badiiy yuksaklikka ko‘taradi. Uning 
masallari soddaligi va o‘z davri ijtimoiy hayotini keng qamrab olishi, 
mehnatkash omma manfaatlarini qizg‘in himoya qilib chiqishi bilan 
qimmatlidir. XVII asr fransuz adabiyoti va, xususan, masalchilik jan-
rining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. 
Xullas,  klassitsizm  XVII  asr  G‘arbiy  Ovrupa  madaniyatining 
muhim bosqichi sifatida jahon adabiyoti tarixida o‘z o‘rniga ega. 
Mazkur yo‘nalish doirasida ijod qilgan yozuvchilar asarlarining ak-
sariyati hozirgi kunda ham g‘oyaviy mazmun va badiiy qimmatini 
saqlab kelmoqda.