Oʼzbekiston respublikasi oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo Ulugʼbek nomidagi samarqand davlat arxitektura-qurilish universiteti

Sunʼiy yoʻldosh kuzatuvlarining absolyut usulida koordinatalar bitta qabul qiluvchidan toʻrtta yoki undan ortiq sunʼiy yoʻldoshgacha oʻlchangan psevdo-diapazonlarga asoslangan xolda fazoviy teskari chiziqli kesishish formulalari yordamida hisoblanadi (1.2.1-rasm a). Absolyut usulda koordinatalar aniqligiga bir qator omillar taʼsir qiladi. Asosiysi efemerid sunʼiy yoʻldoshidagi xatolar, shuning uchun ushbu usulning aniqligi ancha past (5 m dan oshmaydi) va natijada geodezik tarmoqlarini yaratishda ushbu usul chiqarib tashlanadi [11, 14, 22, 23, 27, 47, 92, 113, 119, 135, 136 ].
Nisbiy (Differensial) usulda ikki yoki undan ortiq qabul qiluvchidan foydalanadi (1.2.1-rasm b). Ulardan biri tayanch stansiya (baza) boʻlib, koordinatalari maʼlum boʻlgan boshlangʻich punktida joylashtiriladi, boshqalari esa harakatchan va “roverlar” deb nomlangan. Nisbiy usul (sunʼiy yoʻldosh joylashuvini aniqlashning eng aniq usuli hisoblanadi) bir vaqtning oʻzida yer yuzasining ikkita nuqtasida bir xil nomdagi sunʼiy yoʻldoshlarni navigatsiya qilish uchun psevdo diapazonlar oʻlchanadi. Ushbu usul koordinatalarni santimetr va undan ham yuqori aniqlikda aniqlashga imkon beradi [75].
Agar sunʼiy yoʻldosh qabul qiluvchilardan biri koordinatalari maʼlum boʻlgan geodezik tayanch punktda joylashgan boʻlsa, ikkinchisi esa aniqlanayotgan punktda joylashgan boʻlsa, bazis vektori matematik ishlov berish natijasida hisoblanadi.
Ikkinchi masala – bu GNSS olingan koordinatalarini boshqa maʼlum bir sohada qabul qilingan koordinatalar tizimiga oʻtkazish kerak [11, 22].
Koordinatalarni yuqori aniqlikda aniqlash uchun ikki yoki undan ortiq GNSS qabul qiluvchilarni bir vaqtning oʻzida ishlashiga asoslangan differensial yoki nisbiy usullar qoʻllaniladi. Shunday qilib, yer yuzidagi punktlarning aniq nisbiy pozitsiyasi oʻrnatiladi. Shuningdek, sunʼiy yoʻldosh oʻlchashlarini qayta ishlash jarayonida boshlangʻich va mahalliy koordinatalar tizimlarini oʻzgartirish parametrlari aniqlanadi. Sunʼiy yoʻldosh kuzatuvlari maʼlumotlari, shuningdek mahalliy tizimdagi punktlar koordinatalarining qiymatlari ikkita koordinatali tizimning oʻtish parametrlarini topish uchun yetarli boʻladi [11, 22, 23, 32, 135].
Sunʼiy yoʻldosh pozitsiyalaridan kelib chiqadigan asosiy xatolar quyidagicha [11, 14, 22, 119, 135]:
1) sunʼiy yoʻldosh soatining xatolari;
2) sunʼiy yoʻldosh generatorlarining dastlabki fazalaridagi xatolar;
3) sunʼiy yoʻldosh antennalarini nivelirlash elementlarining xatolari;
4) sunʼiy yoʻldosh efemerid xatolari;
5) qabul qiluvchining soatidagi xatolar;
6) ionosfera kechikishi sababli xatolar-sunʼiy yoʻldosh signali;
7) troposfera kechikishi sababli xatolar-sunʼiy yoʻldosh signali;
8) fazadagi noaniqlikdagi xatolar;
9) hisoblash davrlarini yoʻqotishdagi xatolar;
10) qabul qiluvchining antennasini nivelirlash elementlarining xatolari;
11) koʻp kanalli sunʼiy yoʻldosh signalidan kelib chiqadigan xatolar.
1, 2, 4 va 5-bandlarda koʻrsatilgan xatolar sunʼiy yoʻldosh oʻlchashlarida qatʼiy ravishda hisobga olinishi mumkin. Qolgan xatolarni baholash uchun turli xil matematik vositalardan foydalaniladi. Barcha roʻyxatdagi xatolar, 2, 3, 10-bandlardagi xatolar bundan mustasno, farqlar shakllanishi bilan chiqarib tashlanadi.
Sunʼiy yoʻldoshni pozitsiyalari xatolarini kelib chiqish manbasiga koʻra quyidagilarga ajratish mumkin [11, 14, 23, 119]:
- dastlabki maʼlumotlarning xatolari;
- tashqi muhit taʼsiridan kelib chiqqan xatolar;
- instrumental xatolar.
Dastlabki maʼlumotlarning xatolari sunʼiy yoʻldosh efemeridining xatolari deb tushuniladi.
Sunʼiy yoʻldosh efemeridlari – oʻlchashlar vaqtida orbitadagi sunʼiy yoʻldosh koordinatalari haqida maʼlumotni oʻz ichiga oladi. Sunʼiy yoʻldosh efemerididagi noaniqliklar nuqta koordinatalarini oʻlchashda xatolarga olib keladi.
Tashqi muhitning taʼsiri – bu signalning ionosfera va troposferada tarqalishining kechikishi, bu esa sunʼiy yoʻldoshdan qabul qiluvchiga radio signallarining oʻtish vaqtining oʻzgarishiga olib keladi. Sunʼiy yoʻldoshdan radioelektron signal (elektromagnit toʻlqin) ionosferadan oʻtganida, undagi erkin elektronlar ikkilamchi toʻlqinlarning manbalariga aylanib, sunʼiy yoʻldoshdan keladigan signal tezligini ancha pasaytiradi (1.2.2-rasm). Bu esa psevdo-diapazonni oʻlchashda xatolarga olib keladi.