Oʼzbekiston respublikasi oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo Ulugʼbek nomidagi samarqand davlat arxitektura-qurilish universiteti

1.2.3-rasm. GDOP parametrini illyustrativ tasvirlash sxemalari: a) sunʼiy yoʻldoshlarning joylashuvi qulay, GDOP yaxshi; b) sunʼiy yoʻldoshlarning joylashuvi noqulay, GDOP yomon.
Sunʼiy yoʻldosh joylashishni aniqlash uchun aniqlangan miqdorlarning tarkibiy qismlarining aniqligini baholash uchun quyidagi formulalardan foydalaniladi [11: 14-15b, 22:24-25b]:
(1.2.3)
bu erda σ_E, σ_N, σ_U – uzoqlik, kenglik va balandlikdagi nuqta koordinatalarini aniqlashning kvadrat ildizlari;
σ_T – vaqtni aniqlashning oʼrtacha kvadratik xatolari;
σ_P – nuqta pozitsiyasining umumiy xatosi;
σ_P.T – vaqt xatolarini hisobga olgan holda nuqta pozitsiyasining umumiy xatosi.
Ushbu xatolarga mos keladigan DOP qiymatlari quyidagi formulalar boʼyicha hisoblanadi:
(1.2.4)
bu erda, σ — vazn birligining oldingi oʼrtacha kvadratik xatosi;
PDOP — nuqtaning planli pozitsiyasida aniqlikning pasayishi;
HDOP — nuqta pozitsiyasida aniqlikning pasayishi;
VDOP — nuqta balandligini aniqlashda aniqlikning pasayishi;
TDOP — vaqt aniqligini pasaytirish.
Bunday holda, quyidagi tengliklar bajarilishi kerak [11: 14-15b, 22:24-25b]:
(1.2.5)
DOP qiymatining geometrik maʼnosi vertikal qabul qiluvchi antennaning faza markaziga va taglik uchlari GPS sunʼiy yoʻldosh antennalarining faza markazlariga toʻgʻri keladigan fazoviy geometrik figura misolida koʻrib chiqilishi mumkin. Bunday koʻrsatkich tetraedr deb nomlanadi [11: 14-15b, 22:24-25b]. Shunday qilib, tetraedrning hajmi qancha katta boʻlsa, DOP qiymati shunchalik past boʻladi. Nazariy jihatdan minimal GDOP qiymati 1,581 ga teng, ammo amalda u GPS qabul qiluvchisi ufq ostida joylashgan yoʻldoshlardan signallarni qabul qila olmasligi sababli 1.732 dan kam boʻlishi mumkin emas. HDOP qiymatlari odatda 1 dan 2 gacha. VDOP qiymatlari har doim yuqori boʻladi. Demak, sunʼiy yoʻldosh usuli bilan nuqtaning geodezik balandligini aniqlash har doim ham X va Y fazoviy koordinatalarini aniqlashga qaraganda unchalik aniq emas [11]. Bu kuzatilgan sunʼiy yoʻldoshlar turkumida qabul qiluvchidan pastda boʻladigan yoʻldoshlarning yoʻqligi bilan bogʻliq. Shunday qilib, kuzatilgan sunʼiy yoʻldoshlarning fazoviy koordinatalari (X va Y) har xil belgilar bilan, Z koordinatalari esa faqat ijobiy belgi bilan boʻlishi mumkin. Ushbu xatolarning taʼsiri tufayli tengsizlik quyidagicha boʻladi [11: 14-15b, 22:25-26b]:
(1.2.6)
Agar fazoviy koordinatalarni aniqlash uchun aniq soatiga ega qabul qilgich ishlatilsa yoki GPS tezligidan soat tezligini hisobga olishni aniqlasa, ushbu effektning taʼsiri kamayishi mumkin. Bunday holda, tengsizlik quyidagicha boʻladi:
(1.2.7)
[11: 14-15b, 22:25-26b, 95, 116] da taʼkidlanganidek, geodezik balandlikni aniqlashda zenitda kuzatilgan sunʼiy yoʻldoshlar soni katta taʼsir koʻrsatadi. GPS sunʼiy yoʻldoshlari orbitalarining nishabligi 550 ni tashkil etganligi sababli, 550 dan katta kengliklarda sunʼiy yoʻldosh kuzatuvlari oʻtkazilganda, hech bir sunʼiy yoʻldosh kuzatilgan nuqtaga nisbatan zenitda boʻlmaydi. Koʻpgina hollarda HDOP 1 dan 2 gacha, VDOP esa 7 gacha boʻlishi mumkin.
Loyihalashtirish bosqichida sunʼiy yoʻldosh joylashuvining aniqligiga GDOP taʼsirini kamaytirish uchun GDOP qiymati 4 dan kam boʻlgan oʻlchashni va eng maqbul vaqt davrlarini tanlash kerak.
Geodezik punkt balandligini aniqlashning aniqligi odatda vektorlarni aniqlashning aniqligidan 1,5 baravar past [11: 14-15b, 22:24-25b, 119, 136].
Bunday vaziyatda parametrik usulning shartli tenglamalarining nomuvofiqligi ham geodezik oʻlchashlar xatolari, ham bazaviy boshlangʻich punktlarining barqarorligini yoʻqotishi natijasida kelib chiqqan dastlabki maʼlumotlar xatoliklari bilan bogʻliq boʻladi. Natijada, GNSS tarmogʻini qurish metodologiyasini va sunʼiy yoʻldosh oʻlchashlarini qayta ishlash algoritmini ishlab chiqishda muammo yuzaga keladi. Bu dastlabki geodezik asosning barqarorligini taʼminlash va GNSS maʼlumotlarining aniqligini tahlil qilish imkonini beradi.