O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Hind alifbosi asosidagi yozuv

Eroniy tillarni vasf qilishda hindiy yozuvlardan braxmi alfaviti qo‘llanilgan. Xotandan topilgan sak tilidagi matnlar shu alifboda yozilgan. Hind alifbosining Xitoy Turkistoniga tarqalishi eramizning I minginchi yillarining oxirgi asrlarida budda dinining kirib kelishi bilan bog‘liqdir.

Yunon alifbosi asosidagi yozuv

Yunon alifbosi Iskandar Zulqarnayn yurishidan keyin Parfiya davlatida ish yuritish qog‘ozlarida, keyinroq esa Grek-baqtriya davlatida qo‘llanila boshladi. Keyinroq bu alifbodan uluG‘ Kushon podshohligida hamda Eftalit-xionitlar davlatida ham foydalanishgan.

1950-60-yillarda janubiy Tojikistonda bronzadan yasalgan qo‘ng‘iroq va loydan yasalgan idish topildiki uning yozuvlari yunon alifbosi asosida edi.

Janubiy Rossiya va Kavkaz oldida yashovchi eroniyzabon qabilalardan alanlarga eramizning V asrida Vizantiya va Gruziyadan xristian dini o‘tib keldi, shu qatori din bilan birga yunon alifbosi ham asta tarqala boshladi.

O‘rta fors tillarining yodgorliklari

O‘rta fors tilining boshlang‘ich davridan (er.av.VI-IV asrlar) to eramizning III asri o‘rtalarigacha bu tilning rivoji haqida birorta manba qolmagan. Fors tili taraqqiyotining deyarli 6 asri xujjatsiz qolyapti. Faqat Sosoniylar sulolasi o‘rnatilgandan so‘ng turli toifadagi manbalar yozilinib, ba’zilari bizgacha yetib kelgan. O‘rta fors tili yodgorliklarini biz quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin:

1. 
   tosh yozuvlar;
   
2. 
   muhr, idish, tangaga yozilgan yozuvlar;
   
3. 
   o‘rta fors tilidagi kitobiy va diniy adabiyotlar (otashparastlar tomonidan saqlanganlari);
   
4. 
   moniy matnlari;
   
5. 
   turli papiruslar.
   

Tayanch iboralar

Oromiy yozuv va oromiy tili pahlaviy yozuvi, pahlaviy tili, hind yozuvi, Xitoy Turkistoni, Sharqiy Turkiston, Grek-Baqtriya davlati, Eftalit-xionit davlati

Savollar

1. 
   Oromiy yozuvi qaysi davrlarda va qaysi sulolalar hukumronligi vaqtida qo‘llanilgan?
   
2. 
   Hind va yunon yozuvlari asosida yozilgan qanday yozma manbalarni bilasiz?
   
3. 
   O‘rta fors tilining qanday yozma adabiyotlari mavjud?
   

X. MAVZU

ISH REJASI:

1. 
   O‘rta fors adabiyoti.
   
2. 
   Diniy va badiiy adabiyotlar.
   
3. 
   Moniy matnlari.
   
4. 
   Pahlaviy papiruslari.
   
5. 
   Parfiyon, so‘g‘d tillari yodgorliklari.
   
6. 
   Sak (xotan) va Xorazm tillari yodgorliklari.
   

O‘rta fors (kitobiy pahlaviy) adabiyoti

O‘rta fors tili adabiyotini (kitobiy-pahlaviy) o‘zining mazmuniga ko‘ra ikki asosiy guruhga ajratish mumkin:

1. 
   diniy (otashparastlar-zaroostriylar) adabiyoti;
   
2. 
   badiiy adabiyotlar.
   

Bu yodgorliklarning aksariyati oromiy yozuvining biror variantida yozilgan bo‘lib (kitobiy-pahlaviy), keyinchalik parsik alifbosining yaratilishiga asos bo‘lgan. Bu adabiyotlarning ko‘pchiligi Sosoniylar davlati (eramizning III-VII asrlari) davrida yozilgan. Shunday boy adabiyotdan ma’lum bir qismigina bizgacha yetib kelgan. U ham bo‘lsa, Hindiston va Eronda o‘z dinini saqlab qolgan fors jamoalarining qo‘lida turli davrda ko‘chirib yurgan va avloddan avlodga o‘tib kelgan qo‘lyozmalari tufaligina xolos. Bular ham XIV asrdan nariga o‘tmaydi.
Diniy adabiyot

Biz Avesto qismida aytib o‘tganimizdek Avesto Sosoniylar davrida o‘rta fors tiliga tarjima qilinib, unga o‘rta fors tilida izohlar (zend) berilgan edi. Mazkur tarjima va izohlar diniy adabiyotning ma’lum qismini tashkil qiladi. Bundan tashqari diniy falsafiy xarakterga ega boshqa yodgorliklar ham yaratildi. Bulardan «Ardaviraz nomav» – Ardaviraznoma, Denkard Denkard (Deyanie veri), Bundahish Bundaxish (Sozdanie osnovi), Zaratusht pandnomasi (Pandnamav Zaratust), Minok-i xrat (dvux razoma) kabi asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bu kitoblar ichida Denkard otashparastlikning o‘ziga xos diniy ensiklopediyasidir.

Bu kitobning ahamiyati tilshunoslar uchun shundan iboratki u o‘rta fors tili bo‘yicha boy leksik va grammatik material beradi. Tarixchilar esa o‘sha davrning ideologiyasi, diniy dunyoqarashi tabiiy ilmiy xususiyatlari haqida bu kitobdan ma’lumotlar oladilar. Umuman bizgacha yetib kelgan adabiyotlar yordamida Avesto kitobini asl matnini tiklash mumkin. Turfonda topilgan forsiyzabon xristianlarning o‘rta fors tili (pahlaviy tili) va pahlaviy (o‘rta fors) yozuvidagi tarjima fragmentlari bor.
O‘rta fors badiiy adabiyoti

Sosoniylar davri va arablar istilosining birinchi asrlarida Eron va O‘rta Osiyoda diniy adabiyotlar bilan bir qatorda badiiy adabiyotlar ham paydo bo‘lgan. Bizgacha yetib kelgan badiiy adabiyotlar ichida eng qadimgisi Vadgar-i Zareran (Zareran yodgorliklari) bo‘lib, unda xioniylar podshosi Arjaspning Eron podshosi Vishtasp bilan olib borgan jangi vasf qilingan. Bu kitobda parfyan tilining leksik elementlari ko‘proq uchragani uchun ba’zi olimlar uni dastavval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilingan deb hisoblaydilar.

Melodning VI asri oxirlariga oid «Kar-namag-i Ardaxsir-i Pabagan» “Ardashir Papakanning kornomasi” nomli tarixiy povest, o‘rta fors tilida yozilgan bo‘lib, unda parfyanlar podshosi Arshakidlar sulolasining yemirilishi va Sosoniylar sulolasining asoschisi Ardashir Papakanning (er. 224-241-y.) taxtga o‘tirishi bayon qilingan. Tarixiy-xronikal asarlar Sosoniylar saroyining kutubxonasida ko‘plab saqlangan. Shoxrux Mirzoning o‘g‘li Boysunqor tuzdirgan «Shohnoma» ham Sosoniylarning oxirgi podshosi Yazdigard III ning podsholik davri bilan tugagan. (1425-1426). O‘rta fors tilida yaratilgan xronikal asar «Hvaday-namag» (Podshohlar xaqida kitob) VIII asrning o‘rtalarida chiqib kelishi fors bo‘lgan Ibn-al-Mukaffa (721-757-y.) tomonidan arab tiliga tarjima qilingan. Afsuski, na o‘rta fors tilidagi asl nushasi va na arabiy tarjimasi bizgacha yetib kelmagan. Lekin bu asarning ayrim arabiy parchalari bizning davrimizgacha saqlangan xolos. X-XI asrlarda esa bu asarning original nushasidan mashhur arabiyzabon tarixchi at-Tabariy o‘zining «Tarix» kitobida (923-yilda vafot etgan) va eng yirik forsiyzabon shoirlardan Firdavsiy o‘zining mashhur «Shohnoma» asarida keng foydalangan. Shohnomaning mazmuni «Kornome» va «Yodgore Zareron» kitoblarining mazmuni bilan to‘la mos keladi. Xalq og‘zaki ijodi asosida munozara shaklida yozilgan Draxt-i asuriv u buz (Assuriy daraxti (palma) va bo‘z (echki) dostoni ham o‘sha davrda avval parfyan tilida yozilgan, so‘ngra o‘rta fors tiliga tarjima qilinib, forsiylashtirilgan. Kitobda echki va palma daraxti insonga qaysi biri ko‘proq foyda keltirishi haqida baxs boradi. O‘rta fors tilida yozilgan adabiyotlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan «Madiayn-i catrang» (Shaxmat haqida qissa), Xusrav-i Kavadan ud redag Xusrav Kabadan (Povest o xosrove Kabauane i yego panjs) va kichik matn «Abdih ud sahigih-i Sakastan» (Dikovini i dostoprimechatelnosti strani Sakastan) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin, yana ayollarning o‘rni va nikoh aqdi haqida ham kichik matnlar bor. Bundan tashqari didaktiv adabiyotlardan «Pand-noma» va «Andarznamak» larni keltirish mumkin yana «Xeskarih-i redovan» o‘smirlarning murojaatlari va «Andarz-i kodaga-n» (Bolalarga nasihat) kitoblari ham bizgacha yetib kelgan. Ushbu kitoblarda tarbiya masalalari va yurish-turish qoidalari ko‘tarilgan. Arab geografi Ma’sudiyning guvohlik berishicha Sosoniylar davrida «Oynoma» nomli bir necha ming varaqdan iborat nizom ham mavjud bo‘lib, u yuridik, xarbiy va siyosiy xarakterga ega bo‘lgan. Al-Mukaffa uni arab tiliga tarjima qilgan. Bizgacha uning ayrim arabiy tarjimalari yetib kelgan. Yana shunday muhim kitoblardan biri Madagan-i hazar dadasta-n (Ming qonun kitobi) (Kniga tisyacha ustanovleniy) bo‘lib, bu kitobda savdo, qulchilik, nikoh, sud ishlariga oid huquq masalalarini yorituvchi to‘plam ham mavjud bo‘lgan, qachon yozilgani ma’lum emas, lekin kitob mazmuniga ko‘ra bu kitob ham Sosoniylar davrida yozilgan. Shu davrda qadim hind hikoyalarini tarjima qilish ham boshlangan. Butun musulmon olami va Yevropaga ma’lum bo‘lgan «Kalila va Dimna» asari shular jumlasidandir. «To‘tinoma» ham o‘rta fors tiliga tarjima qilingan hind ertaklaridandir.
Moniy matnlari

XX asrning boshlarida Sharqiy Turkistonda arxeologik qazishmalar natijasida topilgan turli tillarga oid eng qadimgi yozuv va san’at yodgorliklari jahon ilmiy ahlini xayratga soldi. Bular Xitoyda Tan sulolasi xukumronlik qilgan davrda (618-907-y.) sharqiy Turkistonda keng tarqalgan budda, moniy va xristian diniga oid xujjatlar va bayonlar edi. Moniy diniga oid xujjatlar payG‘ambar Moniyning Sosoniylar davrida Erondan sharqiy Turkistonga (216-276-y.) badarg‘a qilinishi bilan bog‘liq edi. Uning tarafdorlari er. III-IV asrlarida o‘z faoliyatlarini sharqqa qarab, Xuroson, O‘rta Osiyo va sharqiy Turkistonga ko‘chirdilar. Turfondan topilgan Moniy matnlari O‘rta fors tilida yozilgan bo‘lib, ular oromiy-Suriya yozuvining o‘zgargan moniy shrifti asosida yozilgan edi. Moniy tomonidan yaratilgan yozuv pahlaviy matnlariga nisbatan yaxshiroq bo‘lib, unda tovush tarkibi va o‘rta fors tilining grammatik tuzilishi ham aniqroq berilgan edi. Bundan tashqari Moniy yozuvlarida idiogrammalar umuman yo‘q.

Pahlaviy papiruslari

Misrning Fayum viloyatida o‘rta fors tilida yozilgan alohida bir guruh pahlaviy papiruslari XIX asrning oxirida topilgan bo‘lib, bular eramizning VII asriga oid edi, kursiv yozuv bilan yozilgan va aftidan ish qog‘ozlari bo‘lsa kerak. Ularni o‘rganish juda sust ketayapti.

Parfyan tili yodgorliklari

Turfondan topilgan moniy matnlari ikki dialektda yozilgani ma’lum bo‘ldi. Bir matnlar o‘rta fors tilida, ikkinchi bir matnlar qandaydir o‘rta Eron dialektida yozilgan. Bu parfyan (pahlavik) tili ekan. Parfyan tilida tosh yozuvlar tanga pullar, moniy matnlari yozilgan. Turkmanistonning Ashxabod yonidagi Nisa shahri atrofida olib borilgan arxeologik qazishmalar parfyan tilidagi xujjatlarni fan olamiga taqdim etdi.

So‘g‘d tili yodgorliklari

Xitoy Turkistonida topilgan ko‘plab qo‘lyozmalar ichida alohida shrift bilan yozilgan xujjatlar ham bor edi. Agar Suriya xati bilan xristian dini mazmunidagi, moniy yozuvi bilan moniy dini mazmunidagi va uchinchi xat so‘g‘d yoki keyinchalik «milliy so‘g‘d» nomi bilan mashhur bo‘lgan buddiy dini mazmunidagi bitiklar edi. Topilgan xujjatlarning tili deyarli bir xil bo‘lib, ular eroniy tillar oilasiga mansub edi. So‘g‘d yozuvlari, shuningdek, O‘rxun daryosining chap qirg‘og‘idagi uyg‘urlarning qadimgi poytaxti Qorabolg‘asunda (shimoliy Mo‘g‘uliston) ham topilgan. So‘g‘d yozuv yodgorliklari Zarafshon vodiysida mug‘ tog‘i g‘orlaridan ham topilgan. Topilgan qog‘ozlarning biri arab, uchtasi xitoy, qolgan hammasi so‘g‘d tilida edi. Bu yerdagi so‘g‘d shriftlari Xitoy Turkistonidan topilgan so‘g‘d yozuvlariga aynan o‘xshash edi.

Sak (xotan) tili va sak toxar dialektlari yodgorliklari

XX asr boshlariga qadar eramizdan avvalgi II asrlarda Amudaryoning yuqori oqimi Baktriya, Drangiana, Araxoziya viloyatlarini egallagan va keyinchalik shimoliy-g‘arbiy Hindistonga o‘z hukumronligini o‘tkazgan sak va tohar qabilalari haqida hech qanday ma’lumot yo‘q edi. Shuningdek, xionit-eftalit qabilalari haqida ham fan hech qandan ma’lumotga ega emasdi. Bular Xitoy Turkistonidan O‘rta Osiyo va Baktriyaga to‘rt-besh asr keyinroq kelgan qabilalar edi. Bular haqida asosiy manba bo‘lib, tanga pullar xizmat qildi. Ma’lumki, Ulug‘ Kushon va Eftalit podshohlari pul tanga zarb etib, yunon alifbosidan foydalanishgan. Shohlar nomini aks etgan bu tangalarda «Saunaku sa» «Shohanshoh» va «Sah» «Shoh», «xiatay» «podshoh» so‘zlari bor ediki, bularning o‘zi ham bu tillarning eroniy tillar guruhiga kirishiga dalolat beradi. Lekin keyingi yillargacha tohar tili deganda qaysi tilni tushunish kerak degan savol turardi. Hozirgi paytda tohar tili VIII-IX asrlarda Xitoy Turkistonida tarqalgan sharqiy Eron tillaridan sak xujjatlari tiliga tenglashtiriladi.

Xorazm tili yodgorliklari

O‘rta Osiyodan chiqqan, asli xorazmlik bo‘lgan Abu Rayhon Beruniy va az-Zamaxshariylar qadimgi Xorazmda alohida til borligini qayd qilib o‘tishgan. Beruniy o‘zining «Al-asar al-baqiyan al-kurun-al-xaliya» (avvalgi ajdodlardan qolgan izlar) kitobida bir bobni xorazmliklarning bayramlari, taqvimlarini bayon qilishga ajratgan. Zamaxshariyning «Muqaddimatul – adab» nomli arabcha-forscha lug‘atida bir necha fikxga oid formulalar xorazm tilida tarjimasiz berilgan, shuningdek 40 ga yaqin xorazm so‘zlari (13 ta fraza) ham lug‘atda keltirilgan.

XII asrda yashagan xorazmlik huquqshunos al-Qazminiyning «qiyat-al-munya» nomli arabcha qo‘lyozmasida nikoh, taloq, qullarni ozod qilish, qasam, xarom va axloqqa oid boblar berilgan. Asarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, bayozda xorazm tilidan olingan, alohida so‘zlar, frazalar, xatto butun-butun dialoglar arab harfida, arabcha matn bilan paralel berilgan. Bu qo‘lyozmaga bir daftar ham ilova qilinib, unda bayozda keltirilgan xorazmcha so‘zlarning ma’nolari keltirilgan. Kitobda keltirilgan har bir fraza arab yoki fors tiliga tarjima ham qilingan. Bu bayoz hozircha xorazm tili haqidagi eng mukammal manba sifatida hisoblanib kelinmoqda.

30-yillar oxirida S.P.Tolstov boshchiligidagi ekspedisiyaning arxeologik qazishmalari ham xorazm tili haqida katta ma’lumot berdi.

Tayanch iboralar

Kitobiy-pahlaviy diniy adabiyot, badiiy adabiyot, didaktiv adabiyot, moniy matnlari, pahlaviy papiruslari, parfiyon (pahlaviy) tili, so‘g‘d tili, xorazm tili, sak-tohar dialektlari.

Savollar

1. 
   O‘rta eroniy tillar adabiyoti qanday xususiyatlarga ega?
   
2. 
   Parfiyon tili va xati fanda qanday nom bilan paralel qo‘llaniladi?
   
3. 
   So‘g‘ tili qaysi asrlarda yo‘qolib ketgan?
   
4. 
   Hozirgi kunda xorazm tilidan olingan qanday so‘zlarni bilasiz?
   

XI. MAVZU
ISH REJA:

1. 
   O‘rta eroniy tillar davrining dialektologik munosabatlari:
   

a) g‘arbiy-eroniy tillar;

b) sharqiy-eroniy tillar.

2. So‘g‘d va xorazm tillari.
O‘rta eroniy til davrining dialektologik munosabatlari

XX asrda eronshunoslikda ochilgan yangi kashfiyotlar ilgari fanga ma’lum bo‘lmagan uch eroniyzabon tillar – so‘g‘d, sak (xotan) va xorazm tillari bo‘yicha qimmatli materiallarni berdi. Bu esa o‘rta fors tili davriga oid sharqiy eron dialektlari guruhiga kiruvchi uchta tilni eronshunoslarga ma’lum qildi. Bu asrda tarixiy dialektologiyaga oid ishlar tez taraqqiy eta boshladi. Ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi eroniy tillar davridagi dialektologik farqlar unchalik sezilmaydi. O‘rta eroniy til davrida esa yaqqol ko‘zga tashlanib, keskin farqlanadigan bo‘ldi. Buning ustiga yangi differensiatsiyalar paydo bo‘la boshladi. G‘arbiy va sharqiy eroniy tillar orasidagi farqlar chuqurlasha boshladi. Bu yerda farqlar faqat fonetik va leksik jihatdan emas, balkim grammatik struktura (morfologiya va sintaksis) bo‘yicha ham keskin sezila boshlandi. Mazkur ikki asosiy eroniy til guruhi qadimgi eroniy til davrining oxiri va o‘rta eroniy til davrining boshlanishida bir xilda taraqqiy etmaganini ko‘ramiz. G‘arbiy eroniy guruhga oid tillardagi flektivlik xarakteri sharqiy guruhdagi tillarga nisbatan tezroq yo‘qolgan. Yana o‘rta fors tilida rod va kelishik qo‘shimchalari butunlay yo‘qolgan bo‘lsa, o‘sha davrdagi so‘g‘d, sak (xotan) tillarida bu qo‘shimchalar keng iste’molda edi. Morfologiyada ham (sintaksisda aniqlovchi va aniqlanmish o‘rtasidagi bog‘lanish) o‘rtasida farqlar yaqqol ko‘zga tashlandi.

G‘arbiy eroniy tillar

Qadimgi eroniy til davridagi dialektal bo‘linish o‘rta eroniy til davrida ham davom etdi. (Dashti kabirning g‘arbiy qasmida yashovchi fors va midiylar). Moniy matnlarini o‘rganish o‘rta fors tili davrining ikki dialektini aniqlashga imkon berdi. Bular g‘arbiy eron guruhining janubiy-g‘arbiy qismiga oid o‘rta fors tiliga aynan o‘xshash persik bo‘lib, ikkinchisi pahlavik tiliga teng parfyan tili edi. Bular shimoliy-g‘arbiy qismiga tegishlidir. Parfyan tili deganda fan Xuroson, O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy, Eronning shimoliy va shimoliy-g‘arbiy qismida tarqalgan o‘rta eroniy dialektlarning katta qismini tushunadi. Parfyan tiliga ko‘plab qadimgi arman va er.av. oxirgi asr hamda eramizning birinchi asrlaridagi eroniy dialektlaridagi leksikalar iqtibos qilingan.

Sharqiy eroniy tillar

Sharqiy eroniy tillar guruhiga o‘rta eroniy til davridagi so‘g‘d, Xorazm sak (xotan) tillari kiradi. Dialektologiya nuqtai nazardan So‘g‘d tili xorazm tiliga juda yaqin turadi. So‘g‘d va xorazm tillari o‘rtasidagi farqlardan biri shuki xorazm tili so‘g‘d tiliga nisbatan taxminan 500 yil yoshroqdir, Xorazmda qazish ishlari olib borgan S.P.Tolstov buni isbotlab bergan. So‘g‘d va xorazm tillari o‘zining bir qator fonetik va morfologik xususiyatlariga ko‘ra skif (sarmat) tillariga yaqin turadi. Eramizning III-IV asrlaridan boshlab tarixiy manbalarda skif va sarmat terminlari uchramaydi. O‘rta asrlarda eron (skif) dialektlari alan tiliga birikib ketgan va bular janubiy Rossiya (Don daryosining sharqiy qismi) va shimoliy Kavkazda yashagan hozirgi osetinlarning ajdodlaridir.

Tayanch iboralar

Dialektal farqlar, aniqlovchi va aniqlashmish o‘rtasidagi bog‘lanish, skif, sarmat tili, alan tili.

Savollar

1. 
   Sak (xatan), so‘g‘d va xorazm tillari xaqida yangi ma’lumotlar fanga qachon ma’lum bo‘ldi?
   
2. 
   Qaysi til guruhida flektivlik xususiyati oldinroq yo‘qolgan?
   
3. 
   Alan tili qaysi til bilan birikkan?
   

XII. MAVZU

ISH REJA:

1. 
   Yangi eroniy tillar davri.
   
2. 
   Ba’zi eroniy tillarning qo‘shilib ketish jarayoni.
   
3. 
   Eroniy va g‘ayrieroniy tillarning qo‘shilib ketish jarayoni.
   
4. 
   Yangi eroniy tillar davrida eroniyzabon xalqlarning yozuvi va yozma adabiyoti.
   

Yangi eroniy tillar davri

(IX-X asrdan shu kunga qadar)

Yangi Eron til davri deganda ko‘pchilik eron tillari tarixini arab alifbosi asosida yozilgan manbalarga qarab tushunadi. Albatta, bunga hozirgi zamon fors, dari, afg‘on va boshqa tillar kiradi, lekin sobiq ittifoq davrida arab alifbosidan majburan, chetlatilgan hozirda krill va lotin yozuvidan foydalanayotgan tojik, tolish, pomir tillari, hamda Kavkazda eroniy tillar guruhiga kiruvchi osetin, tat tillari ham shular jumlasidandir.

Ba’zi eroniy tillarining o‘zaro chatishib ketishi jarayoni

Arablar istilosiga qadar fors dialektlari parfyan va boshqa eroniy dialektlar bilan chatishib, butun Xuroson vohasiga tarqalgan edi. Buni Ibn al-Mukaffa (721-757), Muqaddasiy (X asr) va at-Tabariy (838-923) o‘z asarlarida yozib qoldirgan edilar. VII asrda jonli fors tili Marv viloyatida ham tarqalgan edi. O‘rta Osiyodagi so‘g‘d va tohar tillarining fors tili bilan qo‘shilib ketishi jarayoni uzoq vaqt davom etdi. Arablar istilosidan keyin ham so‘g‘d tili fors tiliga o‘z o‘rnini tezda bo‘shatib bermadi. Lekin iqtisodiy omillar hayotda o‘z hukmini o‘tkazib, shaharlik so‘g‘d va toharlar rasmiy til sifatida fors tilini qabul qilganlar. Buni tarixchi Buxari Nershahiy (X asr) tasdiqlaydi. Fors tilining O‘rta Osiyoga keng tarqalishida arablarning qo‘shinlari ham katta rol o‘ynagan. Chunki arab qo‘shinlari tarkibida ko‘pchilikni xurosonliklar tashkil qilardi. Arablar ularni «mavali»lar deb atardilar. IX-X asrlarda Movarannahrda shu jumladan, Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlarda yerli aholi to‘la fors tilida gapirishga o‘tgan edi. Zarafshon vohasining qishloq joylarida so‘g‘d tili butun o‘rta asr davomida saqlanib qoldi, uning dialektlaridan biri hozir ham Yag‘nob daryosi bo‘ylarida mavjud. Lekin tojik tili uni sikib chiqaryapti, natijada ular hozirgi kunda ikki tillikdir.

Aynan shu usulda sharqiy eron til guruhiga kiruvchi Toharistonning tog‘li rayonlarida yashovchi aholi va Pomir tog‘ining baland joylarida yashovchi shug‘non, ravshan yazg‘ulom va boshqa tillarda gapirishuvchi xalqlar ham tojik tilini qabul qilib, hozirda ular ham ikki tillikdirlar. Bu tillardagi toponimlar hozir ham tojik tilida saqlanib qolgan.
Eroniy va g‘ayri eroniy tillarning qo‘shilib ketishi jarayoni

Ahamoniylar yozuvi va yunon tarixchilarining asarlarida bayon qilinishicha Eron va O‘rta Osiyoda eramizdan avvalgi I minginchi yillarda yerlik aholi eroniy tillarda gapirishgan. Bu hududlarga turkiyzabon qabilalar eramizning boshlang‘ich asrlarida Markaziy Osiyoning ichki maydonlaridan va Xitoy chegaralaridan aholining katta ko‘chish jarayonida kelib qolganlar. Ular avval O‘rta Osiyoga, so‘ngra asta-sekin Eron hududlariga kirib borganlar. Turkiyzabon qabilalar G‘arbga ko‘chish jarayonida avval Xitoy Turkistoniga kelib, bu yerga o‘z nomlarini berganlar. Turkiy qabilalar kelgan paytda sharqiy Eron dialektlarida gapiruvchi sak-tohar qabilalari yashardi. Ikkinchi bir qismi esa Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida va Toharistonda xionit-eftalit nomi bilan eramizning IV-V asrlarida yashardi. VIII-IX asrlarda bu qabilalar budda diniga e’tiqod qiladilar. Keyinchalik eroniyzabon qabilalarning taqdiri boshqacha bo‘ldi. O‘troq eroniy qabilalar turk qabilalari bilan qo‘shilib turkiyzabon bo‘lishdi.

O‘rta Osiyoda turkiyzabon aholining soni VI asrning 60-70-yillaridan boshlab, Turk hoqonati davrida, X-XI asrda Qoraxoniylar davrida va XI asr o‘rtalarida Saljuqiylar davrida anchagina ortdi. Eroniy tilda so‘zlashuvchi aholini turkiyzabon xalqlarga qo‘shilib ketishi keyingi davrlarda Farg‘ona, Shosh, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ham ro‘y berdi. Ayniqsa, bu jarayon Yettisuv vohasida tez avj oldi. Chunki to‘rt atrofdan turkiy xalqlar bilan o‘ralgan so‘g‘d qabilalari to‘la turk tiliga o‘tishdi. Bu haqda XI asrda yashagan asli turk, lekin arab tilida ijod qilgan mashhur lug‘atnavis Mahmud Koshg‘ariy so‘g‘d tilida gapirishgan oxirgi qabilalarni ko‘rgan va ularni avval ikki tillik bo‘lgani va keyinchalik o‘z ona tillarini unutganliklarini yozgan.

O‘rta Osiyoning boshqa viloyatlarida ham turkiylashtirish deyarli shu usulda bordi. Al-Beruniyning guvohlik berishicha, uning ona tili xorazm tili bo‘lgan, u yoshligida xorazm tilida so‘zlashuvchi kishilarni ko‘rgan. Lekin Xorazmning to‘la turkiylashtirilishi XIII asrda tugallangan.

O‘rta Osiyoda eroniy tillardan tojik tilining siqib chiqarilishi keyingi davrlarda ham davom etdi. Bu asosan, Farg‘ona, Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalariga xosdir. Prof. I.N.Zarubinning guvohlik berishicha turklashtirish (o‘zbek) masalan, Urgut tumanida shu kungacha davom etib kelmoqda. Buxoro, Samarqand shahar va shahar atroflarida aksariyat aholi ikki tillikdir. Saljuqiylar davrida (XI-XII asr) turkiyzabon qabilalar Eron yassi tog‘ligining shimoliy-g‘arbiy qismlarida paydo bo‘lishdi. Shu davrda janubiy Ozarbayjondagi eroniyzabon aholining turkiy qabilalar bilan birikishi boshlandi. Turkiy qabilalarning migratsiyasi kuchaygan sari bu maydonda turkiy tilning rolini oshira bordi. Mahalliy aholining ko‘pchiligi turkiy tilni (Ozarbayjon) qabul qildi. Ba’zilar esa (tat va tolishli) o‘z tillarini ham saqlab qolib, hozirgi kunda ular ikki tillikdir. Eroniy tillar hamisha biz tilga olgan hududda o‘z o‘rnini turkiy tillarga bo‘shatib beravermagan, baraks o‘zini turk deb atagan Kulob viloyatidagi kishilar hozir to‘la tojik tiliga o‘tganlar. N.Magidovichning yozishicha XX asrning 20-yillarida Buxoro amirligiga qarashli qishloq joylarining 23 foiz (%)i o‘zlarini turkiy qabilalardan biriga tegishli deb bilganlar. Lekin kundalik turmushda esa tojik tilidan foydalanganlar.¹²

Hozirgi kunda O‘zbekiston hududidagi tojik millatiga mansub kishilarning aksariyati ikki yoki uch tillikdir. Huddi shu hol Eronning g‘arbiy va janubiy-g‘arbiy qismida ham ro‘y berayapti. Shu kunlarda ham to‘la eroniyzabon bo‘lgan kishilar an’anaga ko‘ra o‘zlarini turkiy avlodga mansub deb hisoblaydilar.

Afg‘onistonda tojik tilining turkiy va mo‘g‘ul tillari bilan qo‘shilib ketishi va natijada tojik-fors tilining g‘olib chiqishi hammaga ma’lum. Masalan: Afg‘onistonning shimoliy-g‘arbiy qismida yashovchi yarim ko‘chmanchi chor aymoq qabilasi avvalda turk, mo‘g‘ul tillarida so‘zlashgan bo‘lsalar, hozirgi kunda ular tojikzabon bo‘lib ketishgan. XVIII asrda shimoliy Erondan Hirot va Kobul taraflariga ko‘chib o‘tgan qizilboshlar Afg‘onistonda hukumronlik qilgan mo‘g‘ul avlodlari – hazoriylarga qo‘shilib ketganlar. XIX asrda ham hazoriylarning ayrim guruhlari mo‘g‘ul tilining dialektlarida gapirishardi. Hozirgi kunda hazoriylar to‘la tojikzabondir.

Eron va O‘rta Osiyodagi ayrim arab guruhlari (masalan: Samarqand va Qashqadaryo viloyatlaridagi) hozirgi kunda ikki-uch tillikdirlar. Bularning hammasi siyosiy vaziyatning o‘zgarishi va iqtisodiy munosabatlar bilan bog‘liq. Bu yerda biror tilni ortiq yoki kam ko‘rish xato bo‘lur edi.

Afg‘onistondagi eng katta qabilalardan biri gilzaylar X asrlarda turkiyzabon edilar. XVI asrga kelib, ular pashtu tilini qabul qildilar va o‘z tillarini butunlay unutdilar. Huddi shunday hollar hind-eron tillaridan kashan, Belujistondagi dravid tilidagi belujlarning pashtu va eroniyzabon belujlar bilan qo‘shilishi kuzatilgan. O‘rta Osiyo va Afg‘onistonda turli siquvlardan jon saqlab qolgan tillar bor, ular o‘zlari tarqalgan joylardan siqilib, tog‘li yerlardan joy olganlar. Bularga Zarafshon vohasidagi so‘g‘d tilining davomchisi yaG‘nob tili, Pamir tog‘larida ravshanlar, vaxtanlar, ishkashim, yozg‘ulom tillari, Afg‘onistondagi munjon tili kiradi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, mazkur tillarni o‘rganish, eron tilshunosligi uchun qanchalik katta axamiyatga ega. U til xaritasini ko‘rsatish va eroniy va g‘ayri eroniy tillarning qo‘shilishi, paydo bo‘lishi va ikki uch tillik xodisalarni o‘rganishga imkoniyat yaratib beradi.