O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

m
i
n
i
т
т
Xni
ki
X
X
1
1
.
.
(10.2) 
Ob’ektdagi balans holatini ushlab turish uchun
Х
r
= Х
t.t.
yoki Х
r
-Х
t.t.
= 0 
(10.3) 

---

10.3- rasm. Avtomatlashtirish ob’ektining tarkibiy ko’rinishi (a) va 
boshqarish ob’ektiga ko’rsatiluvchi ta’sirlar (b) 

Х= Хr-Х
t.t.
shart bajarilashi mavjudligi bo’lsa, ob’ektni berilgan turg’un 
rejimga qaytarish mumkin. 
Ob’ektga beriluvchi Хr rostlovchi ta’sir bir vaqtni o’zida rostlovchi 
organning chiqish kattaligi hisoblanadi (elektr energiyasining berilishi, turli 
qopqoq, to’sqichlarning ochilishi). 
Тexnologik jarayonlar boshqarish ob’ektlari sifatida ko’rilganda ular 
to’g’risida boshlang’ich axborotga ega bo’lish kerak. Buning uchun quyidagi 
ma’lumotlarni bilish talab qilinadi. 
- avtomatlashtirish ob’ektlarining sig’imi va ularning o’zaro aloqasi (bir 
sig’imli, ko’p sig’imli ob’ektlar); 
- texnologik jarayonning sifat ko’rsatkichlariga bo’lgan talablar; 
- tashqi ta’sirlarning ahamiyati, vaqt davomida o’zgarishi, ta’sir qilish joyi; 
- rostlovchi ta’sirlarning ahamiyati va rostlovchi organlarning uzatish 
funksiyalari.
10.1. Avtomatlashtirish ob’ektlarining asosiy xossalari 
Har qanday ishlab chiqarish, shu jumladan qishloq suv xo’jaligi ishlab 
chiqarishi ham rostlash ob’ektlarining xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Shunda 
alohida mashina, turli qurilmalar va hokazolar kompleksi ham ob’ekt sifatida 
qaralishi mumkin. Eng ko’p tarqalgan ob’ektlarga quyidagilar kiradi: 1) turli 
issiqlik qurilmalari (issiqlik generatorlari, suv isitkichlar, kaloriferli uskunalar, 
elektr pechlar, qozonxona qurilmalari, turli isitkichlar va hokazolar) bunday 
ob’ektlarda, odatda, haroratni, beradigan havo, yoqilg’i yoki energiya miqdorini 
rostlash talab etiladi;
2) Gidromeliorativ tizimlari texnologik jarayonlarida qo’llanuvchi argegat va 
uskunalar (sug’orish tizimlari qurilmalari, suv tarqatish jarayonlarida qo’llanuvchi 
nasoslar va nazorat o’lchovlari); 

---

3) Gidrotexnik inshootlarining mashina va mexanizmlari (tuskichlar, 
surgichlar, maxkamlovchi armatura va x.k.); 
Ob’ektlarning xossalari rostlash jarayonining boshidan oxirigacha ta’sir etadi, 
shuning uchun avtomatik rostlash tizimining ishini analiz qilishda shu xossalarni 
hisobga olish kerak. 
Avtomatlashtirish ob’ektlarini tavsiyalovchi asosiy xossalarga quyidagilar 
kiradi: ob’ektning statik tavsifnomasi, dinamik tavsifnomasi, o’zida to’plash 
(akkumulyatorlik) qobiliyati, yoki tekislash, ob’ektning o’tish vaqti va ob’ektning 
vaqt konstantasi. 
Ob’ektning statik va dinamik tavsifnomalari. Ob’ektning statik 
tavsifnomasi rostlanuvchi miqdor u (chiqish miqdori) ning topshiruvchi ta’sir x 
(kirish miqdori)ga o’zgarmas g’alayon F(t)=const li barqaror rejimda bog’liqligini 
ko’rsatadi. Statik tavsifnomaning matematik ko’rinishi
u=f(t)
(10.4) 
Тurli ob’ektlarning statik tavsifnomalari har xil shaklda bo’ladi; agar ular 
chiziqli tenglamalar bilan yozilib, grafik to’g’ri chiziq bilan ifodalansa, bunday 
ob’ektlar chiziqli ob’ektlar deb ataladi. 
Ko’pchilik ob’ektlar nochiziqli statik tavsifnomaga ega bo’ladi, shu sababli 
avtomatika tizimlarini ham barqaror (statik), ham o’tkinchi (dinamik) rejimlarda 
tadqiq etish ancha qiyin.
Chiziqli ob’ekt 1 va nochiziqli ob’ekt 2 uchun statik tavsifnomalar 10.4-
rasm, a da ko’rsatilgan. 
10.4-rasm. Statik rostlash sxemasi (a) va rostlash tavsifnomasi (b) 

---

Nochiziqli tavsifnomali tizimlarni tahlil qilish oson bo’lishi uchun statik 
tavsifnoma chiziqlantiriladi, ya’ni nochiziqli tavsifnomaning ayrim bo’lagi, yoki 
to’liq (3 egri chizik) chiziqli tavsifnomaga almashtiriladi. Bunday almashish 
ma’lum xatolikka keltiradi. Hisoblarda noto’g’ri natijalar olmaslik yoki katta 
xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun har qaysi alohida holda chiziqlantirishni qo’llash 
imkonini, shuningdek, nochiziqli tavsifnomani aniqlash zarur. 
Ob’ektning dinamik tavsifnomasi vaqtning istalgan payti uchun 
rostlanuvchi miqdor u(t) ning o’tkinchi jarayonda topshiruvchi ta’sir x(t) ga 
bog’liqligini ko’rsatadi. Bu kattaliklar orasidagi bog’lanish differensial tenglamalar 
bilan ifodalanadi. 
Ob’ektning dinamik xossalari to’g’risidagi to’liq tasavvurni uzatish 
funksiyalari va chastota tavsifnomalari beradi.