O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

Petr Vyacheslavovich Baydyukning porlok xotirasiga bagishlayman 
Kirish
Ishlab chikarishni avtomatlashtirish masalalari kishlok va suv xujaligining 
turli tarmoklarida zamonaviy texnika va texnologiyalarni kullashning asosiy 
omillaridan xisoblanadi. Shuning uchun soha bo’yicha tayyorlanayotgan 
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari, avtomatik nazorat, avtomatik 

---

rostlash, avtomatik boshqaruv tizimlari, operativ xizmat tarmog’i haqida maxsus 
bilimga ega bo’lishlari zarur. 
Тexnika tarixida birinchi ma’lum bulgan avtomatik kurilma Misr xalifaligiga 
mansub bulgan Nil daryosidagi suv satxini ulchaydigan inshootni ishlab chikkan 
Axmad-al-Fargoniy tomonidan (847-861 y.y) yaratilgan bo’lib, ma’lumotlarga 
kura saklanib kelgan. 
Avtomatika fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida, ya’ni ip-yigiruv, tukuv 
stanoklari va bug mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - kurilmalarining 
paydo bulish davrida ishlatila boshlandi.
Тexnika tarixida birinchi ma’lum bulgan avtomatik kurilma Polzunov bug 
mashinasi (1765 y.) xisoblanadi. Bu mashina oddiy shamol va gidravlik 
dvigatellarning urniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning satxini rostlagan. 
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F. Maksvell tomonidan 
1868 yilda ishlab chikildi. 
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning ogir kul mexnatidan bushashiga 
karamasdan ish jarayonlari va mexnat kurollarini boshkarish kengayib va 
murakkablashib bordi. Ayrim xolatlarda esa maxsus kushimcha elementlarsiz 
mexanizatsiyalashgan ishlab chikarishni boshkarish imkoniyatlari murakkablashdi. 
Bu esa uz navbatida avtomatikaning muximligini va uni rivojlantirish kerakligini 
isbotladi. 
Bugungi kunda avtomatika aloxida fan sifatida uz yunalishlariga ega. Bu fan 
avtomatik boshkarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoyillari bilan 
shugullanadi. Хozirgi davrda fan- texnika tarakkiyoti shunday ilgari surildiki, 
mavjud texnika va texnologiyalar ishlab chikarishni yangi, xar taraflama zamon 
talabiga javob beradigan texnik vositalar bilan ta’minlash zaruriyati tugildi. Хorijiy 
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni uzlashtirish esa 
yukori bilim va malaka talab etadi. 
Suv xo’jaligi soxasi bo’yicha yuqori malakali muhandis kadrlar tayyorlashda 
hozirgi zamonaviy avtomtlashtirilgan texnik vositalarni ishlab chiqish va ularni 
mazkur sohaga tadbiq eta bilishni tashkil etish muhim o’rin tutadi. «Avtomatika 

---

asoslari va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish» fani ushbu vazifani 
amalga oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ushbu fandan tayyorlangan darslik 
«Gidromelioratsiya» ta’lim yo’nalishiga to’ғri keluvchi Davlat ta’lim standarti va 
o’quv rejsi asosida yozilgan. 
Ushbu darslik mavzulari avtomatlashtirish tizimlarida qo’llanuvchi texnik 
vositalar va suv xo’jaligida namunaviy texnalogik jarayonlarni avtomatlashtirish 
bo’yicha ko’rib chiqilgan mavzularni o’z ichiga oladi. Bunda talabalar avtomatik 
boshqarish tizimlarida qo’llanuvchi texnik vositalarning tarkibi, ish prinsiplarini 
o’rganish bilan birga ularni texnologik jarayonlarda tutgan o’rni haqida ham 
ma’lumotlar oladilar.
1-bob. Avtomatika asoslari va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat
lashtirish xaqida umumiy tushunchalar 
1.1. Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari 
Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi 
uzgartiruvchi moslamaga aytiladi.
Avtomatika elementlari turt xil tarkibiy 
belgilanish sxemalaridan iborat buladi: oddiy bir martali (birlamchi) tugridan-tugri 
uzgartirish; 
ketma-ketli 
tugridan-tugri 
uzgartirish; 
differensial 
sxemali; 
kompensatsion sxemali. 
Oddiy ulchash uzgartirgichlari bir dona elementdan tashkil topgan buladi. 
Ketma-ketli uzgartgichlarda esa oldindagi uzgartirgichning kirish kursatkichi 
keyindagi uzgartgichning chikishi xisoblanadi. Odatda birlamchi uzgartirgich 
sezgirlik elementi (SE), oxirgi (keyingi) uzgartirgich esa chikish elemeti deb 
yuritiladi. Uzgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali uzgartirishda 
chikish signalidan foydalanish kulay bulgan sharoitda kullaniladi. 
Differensial sxemali ulchash uzgartirgichlari nazorat kilinayotgan kattalikni 
uning etalon kiymatlari bilan solishtirish zarurati bulganda kullaniladi.
Kompensatsion sxemali uzgartirgichlar usuli esa yukori aniklik bilan 
ishlashi, universalligi xamda uzgartirish koeffitsiyentining tashki ta’sirlarga deyarli 
boglik emasligi bilan ajralib turadi. 

---

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo’lib, quyidagi 
funksiyalardan birini bajaradi: 
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko’rinishdagi signalga 
o’zgartirish (birlamchi o’zgartgich - datchiklar); 
- bir energiya ko’rinishidagi signalni boshqa energiya ko’rinishidagi signalga 
o’zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va 
xakozo o’zgartgichlari);
- 
signal 
tabiatini 
uzgartirmasdan 
uning 
kattaliklarini 
uzgartirish 
(kuchaytirgichlar); 
- signalning kurinishini uzgartirish (analog-rakam, rakam analog 
uzgartkichlari). 
- signalning formasini uzgartirish (takkoslash vositalari), 
- mantikiy operatsiyalarni bajarish (mantikiy elementlar), 
- signallarni taksimlash (taksimlagich va kommutatorlar), 
- signallarni saklash (xotira va saklash elementlari), 
- programmali signallarni xosil kilish (programmali elementlar), 
- bevosita jarayonga ta’sir kiluvchi vositalar (ijrochi elementlar). 
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar xil bulganiga karamay,
ularning parametrlari umumiy xisoblanadi va ularga kuyidagilar kiradi: 
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; 
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya 
koeffitsiyentlari); 
- xatolik (nostabillik); 
- sezgirlik chegarasi. 
Хar bir avtomatika elementi uchun turgunlashgan rejimda kirish x va chikish 
signallari u orasida u=f(x) bogliklik mavjud. Ushbu bogliklik elementning statik 
tavsifnomasi deyiladi. Ularni uch guruxga ajratiladi: a) chizikli, 
b) uzluksiz nochizikli, v) nochizikli uzlukli (1.1-rasm).