O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

u
u u 

---

x
x
1
x
x
a)
b)
v) 
1.1.- rasm. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari. 
a) chizikli Ks= Kg=const; b) uzluksiz nochizikli; Ks

Kg

const. v) nochizikli 
uzlukli Ks

Kq

const. 
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turgunlashmagan, ya’ni x va u 
kiymatlarining vakt davomida uzgarishi dinamik rejim deyiladi. Chikish 
kiymatining vakt davomida uzgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi. 
Avtomatika elementlari ma’lum inersionlikka ega, ya’ni chikish signali 
kirish signaliga nisbatan kechikish bilan uzgariladi. Elementlarning bu 
xususiyatlari avtomatik tizimning dinamik rejimdagi ishini aniklaydi. 
Хar bir elementning umumiy va asosiy tavsifnomasi uning uzgartirish 
koeffitsiyenti, ya’ni element chikish kattaligining kirish kattaligiga bulgan 
nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari mikdor va sifat uzgartirishlarni 
bajaradi. Mikdor uzgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshka koeffitsiyentlarni 
nazarda tutadi. Sifat uzgartirishada bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga utadi. Bu 
xolda uzgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi. 
Avtomatika elementining yana bir muxim tavsifnomasi - element 
(kirish kattaligi uzgarishiga boglik bulmagan) chikish kattaligining uzgarishidan 
xosil bulgan uzgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muxit xaroratining, 
ta’minlash kuchlanishining uzgarishi va kabilar bulishi mumkin. Element 
xarakteristikalarining uzgarishi natijasida paydo buladigan xato nostabillik deb 
ataladi. 
Ba’zi elementlarning chikish va kirish kattaliklari urtasida kup kiymatli 
boglanish mavjud. Bunga kuruk ishkalanish, gisterezis va boshkalar sabab bulishi 

---

mumkin. Bunda kattalikning xar bir kirish kiymatiga uning bir necha chikish 
kiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu xodisa bilan boglik. 
Kirish kattaligining element chikishidagi signalini sezilarli darajada 
uzgartirish kobiliyatiga ega bulgan kiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. 
Avtomatika elementlari mustaxkamlik bilan xam xarakterlanadi. Elementlarning 
sanoat ekspluatatsiyasida uz parametrlarini yul kuyiladigan chegarada saklash 
kobiliyatiga mustaxkamlik deb ataladi. Mustaxkamlik elementni loyixalash 
vaktida xisoblanadi va uni ishlab chikarilgandan sung ekspluatatsiya jarayenida 
sinaladi. 
1.2. Ochiq va berk sikllar bo’yicha rostlash 
Тizimning ish jarayonida rostlanadigan miqdorni belgilangan chegarada 
saqlash yoki topshiriqdagi qonun bo’yicha o’zgartirish rostlanishning ochiq yoki 
berk sikllari bo’yicha bajarilish mumkin. Ketma-ket ulangan: rostlash ob’ekti RO, 
rostlanuvchi organ RO, rostlagich R va topshirgich Т (bu qurilma yordamida 
tizimga topshiruvchi ta’sir x(t) beriladi) dan tuzilgan tizimni ko’rib chiqamiz.
Ochiq sikl (1.2 - rasm, a) bo’yicha rostlashda topshirgichdan rostlagichga 
keladigan topshiruvchi ta’sir ob’ektga bu ta’sir natijasining funksiyasi bo’lmaydi, 
balki u operator tomonidan topshiriladi. Тopshiruvchi ta’sirning ma’lum qiymatiga 
rostlanadigan miqdor y(t) ning ma’lum joriy qiymati mos keladi. Bu joriy qiymat 
g’alayonlantiruvchi ta’sir F(t) ga bog’liq. 

---

1.2-rasm. Ochiq (a) va berk (b) sikllar buyicha rostlash sxemalari: 
Т - topshirgich; R – rostlagich; RO – rostlovchi organ; RO- rostlash ob’ekti; x(t)
- topshiruvchi ta’sir; Z
1
(t) va Z
2
(t) – ichki rostlovchi ta’sir; y(t) – rostlanadigan 
miqdor; F(t) - g’alayonlantiruvchi ta’sir. 
Ochiq tizim aslida uzatish zanjiridan iborat bo’lib, topshirgichdan berilgan 
topshiruvchi ta’sir x(t) rostlagichda ichki ta’sirlar Z