O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi м. T. Asqarova

5.2. Soliq tizimining budjetni shakllantirishdagi о‘rni 
Soliqlar majburiy tо‘lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu 
munosabatlar soliq tо‘lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan soliqni о‘z 
mulkiga aylantiruvchi davlat о‘rtasida yuzaga keladi.
Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat kо‘rsatganida, ishlar bajarganida 
yoki bozorlarda oldi-sotdi kilganda ham pul tо‘lovlari mavjud. Lekin ular soliq 
bula olmaydi. Soliq munosabati bulish uchun davlat mamlakatda yaratilgan yalpi 
ichki mahsulot kiymatini taksimlash yо‘li bilan majburan davlat budjetiga mablag 
tо‘plash jarayonini amalga oshiradi. 
Soliqlarning о‘ziga xos belgilari mavjud bо‘ladi, ularga: majburiylik, 
xazinaga tushishlik, kat’iylik va doimiylik, anik soliq tо‘lovchi uchun 
ekvivalentsizlik belgilari mavjuddir. 
Birinchi belgi-majburiylik. Soliq va yig‘imlar majburiy bо‘ladi, bunda 
davlat soliq tо‘lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal sifatida budjetga 
olib kuyadi. Bu majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksiing 
tamoyili asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy tomondan 
davlat uchun kafolatlangan. 

---

56 
Ikkinchi belgi soliqlarning davlat mulkiga aylanishidir. Soliqlar albatta 
xazinaga-davlat budjetiga va boshqa davlat pul fondlariga tushadi. Bordi-yu, tо‘lov 
boshqa ixtiyoriy fondlar – «Iste’dod», «Ekosan», «Kamolot», «Nuroniy» 
jamyoarmalariga tushsa, unda soliq munosabati bо‘lmaydi. Chunki majburiylik 
tamoyili yuk, u tо‘lov davlat mulkiga tushmaydi. 
Soliqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bо‘ladi. Tarixda 50 va 100 
yillab о‘zgarmasdan harakatda bо‘lgan soliqlar mavjud. Ilmiy asosi kancha chuqur 
bо‘lsa soliqlar shuncha kat’iy va uzoq yillar о‘zgarmasdan harakat kiladi yoki juda 
kam о‘zgaradi. 
Tо‘langan soliqlar mamlakat miqyosida hammaga bir xil miqdorda qaytib 
keladi. “Soliqqa tortish tizimida eng muhimi – bunda soliqlarning ichki mohiyati 
mujassamlashgan – shundaki, u soliqlarni tо‘liq va samarali qaytarilish tamoyiliga 
amal qilishi kerak. Faqatgina soliqlarning tо‘liq, manzilli va samarali 
qaytarilishligigina soliq mexanizmini ijtimoiy takror ishlab chiqarishning eng 
muhim bо‘g‘inlaridan biriga aylantiradi”
9
Lekin, davlatga tо‘langan soliq summasi tо‘lovchining shaxsan о‘ziga tо‘liq 
kaytib kelmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul tо‘lovidir. Masalan, soliq tо‘lovchi bu 
yili davlatning soyolikni saqlash va maorif xizmatlaridan hech foydalanmagan 
bо‘lishi mumkin. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma soliq tо‘lovchilarning 
tulagan soliq va yig‘imlari davlatning ularga kо‘rsatgan xilma-xil xizmatlari 
(mudofaa, xavfsizlikni ta’minlash, tartib-intizomni o‘rnatish va boshqa ijtimoiy-
zaruriy xizmatlar) orqali о‘zlariga kaytib keladi. Demak, soliq tо‘lovchilar nuktai 
nazaridan olganda hamma soliqlar bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning 
kо‘rsatgan ijtimoiy xizmatlari uchun to‘lanadigan (tо‘lov) haqdir. Soliqlar
budjetga va davlat pul fondlariga kelib tushadigan, majburiy harakterga ega 
bо‘lgan pul tо‘lovi munosabatlaridir.
Soliqlar iqtisodiy kategoriya bо‘lganligidan tо‘lovchilar va budjet о‘rtasida 
daromadlar taksimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini, albatta, 
e’tiborga olish zarur. Soliq tо‘lovchilar daromadini davlat istaganicha ololmaydi, 
9
Козырев В.М. Основы современной экономики”. М.: “Финансы и статистика”, 2005, 242 с. 

---

57 
soliqlarni budjetga olishning ma’lum chegarasi mavjud. Bu haqda kо‘plab yirik 
iqtisodchilar va davlat arboblari о‘z asarlarida kО‘rsatib utgan. Uni davlat, shu 
bilan birga soliq tо‘lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi 
faoliyatini hisobga olib soliq belgilanadi. Ikkinchi tomondan, soliqlardan 
makroiqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infrato‘zilmasini yaratish va boshqa 
umumdavlat maksadalari uchun yetarli molyaviy resurslar to‘plash uchun 
foydalaniladi. Soliqlarning mohiyati soliq tо‘lovchilar bilan davlat о‘rtasidagi 
doimiy, uzoq muddatli munosabatlarda о‘z ifodasini topadi. Aniqroq aytsak, bu 
yerda iqtisodiy munosabat, ya’ni pul munosabati mavjuddir.