O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus та’liм vazirligi

 
5.4. Yonish jarayonining mohiyati 
 
Yonish  –  murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, и 
yonuvchi modda yoki material bilan havo tarkibidagi 
kislorodning o‘zaro reaksiyasi ta’sirida yuzaga keladi. 
Yonish sodir bo‘lishi uchun albatta, yonuvchi material, 
kislorod va yonish manbasi bo‘lishi lozim Agar havo 
tarkibida kislorod miqdori 14% dan kam bo‘lsa, yonish 
jarayoni susayadi, kislorod miqdori 10% bo‘lganda esa 
tutash, burqisish yuzaga keladi. Kislorod miqdori 8% 
bo‘lganda esa tutash ham to‘xtaydi.  
Yang‘in manbasini ikki turga ajratish mumkin, 
уa’ni 
ochiq (alanga, uchqun, qizigan buyumlar va b.) va yashirin 
(kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik 
miqdori, mikrobiologik jarayonlar adsorbsiyasi, adiabatik 
siqilishlar, ishqalanish, zarba va b.).  
Yong‘inni o‘chirishning mohiyati, yuqorida 
ta’kidlangan uchta yonish jarayonining tashkil etuvchilarini 
o‘zaro ta’sirini to‘xtatish-dan iboratdir.  
Haroratining o‘zgarishi natijasida materialning erishi, 
bug‘lanishi ro‘у beradi. Harorat oshgandan so‘ng 
oksidlanish jarayoni yuzaga keladi va oksidlanish reaksiyasi 
natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ta’sirida harorat tez 
o‘sadi. Tutoqish, o‘t olish haroratida esa butun material 

---

 
168
tutashi kuzatiladi va nihoyat alangalanish boshlanadi. Bu 
vaqtda tashqi manba olinganda ham yonish davom etadi. 
Tutoqish, o‘t olish harorati yonuvchi moddaning eng past 
harorati bo‘lib, bunda buyumning ustida gaz va bug‘lar hosil 
bo‘ladi hamda ular tashqi manba ta’sirida alanga-lanadi. 
Lekin ularni hosil bo‘lish tezligi, manbasiz yonish jarayonini 
kechishi uchun kam hisoblanadi. Alangalanish haroratida esa 
yonuvchi material tashqi manba ta’sirisiz ham yonadi. Shu 
sababli, har doim o‘t olish harorati alangalanish haroratidan 
kichik bo‘ladi.  
Materialga issiqlik (yonish manbasi) ta’sir etgan 
vaqtdan alan- galanish davrigacha bo‘lgan vaqt oralig‘i 
induksiya davri deb ataladi.  
Ayrim moddalar yoki materiallar ma’lum haroratda 
o‘z-o‘zidan alangalanish xususiyatiga ega bo‘ladi. Ularning 
bu xususiyati havoning ta’sirida, suvning ta’sirida va 
materiallarning (moddalarning) o‘zaro ta’sirida yuzaga 
kelishi mumkin.  
Alangalanish haroratiga bog‘liq holda yong‘inga xavfli 
suyuqliklar tez alangalanuvchi (TAS) va yonuvchi 
suyuqliklarga (YoS) bo‘linadi. TASlarning bug‘lari 45
o
С 
haroratda, yonuvchi su-yuqliklar esa 45
o
С dan yuqori 
haroratda alangalanadi. O‘z-o‘zidan alangalanish harorati 
turli xil materiallar va moddalarda turlicha bo‘ladi, masalan, 
kerosin 250–265
o
С, benzin А-66 255
o
С, dizel yoqilg‘isi DZ- 
240
o
С va h.k.