O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi
Maktabgacha yosh davrida gender xususiyatlarining shakllanish
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2. Maktabgacha yosh davrida gender xususiyatlarining shakllanish
muammolari. Maktabgacha yosh davrida o‘g‘il va qizlarning gender tushunchasining anglab yetishmasligi lekin, amaliy tarzda o‘z erkinligini namoish kilishga intilishi kuzatiladi.Bu davrda kuzatishlarga ko‘ra qizlarda o‘ziga xos genderlik xususiyatlari yaqqol nomoyon bo‘ladi.Ular bog‘chada barcha o‘yinlarda o‘g‘il bolalar bilan birga o‘ynashi, birga ovqatlanishi va birga dam olish holatlari ularning o‘zini tengqurlariga nisbatan tenglik xissini shakllantiradi.Va ayrim holatlarda ustunlikka harakat qmilish, buyruq berishga moyillik, o‘zini ”Men”ini yuqori qo‘yishga xarakat qilish holatlari xam kuzatiladi. Bunday holatlarda bolaga ijtimoliypsixologik ta’sirning o‘rni katta bo‘ladi. Bu ta’sir ijtimoiy muxitda ta’lim- tarbiya jarayonida ota-ona va tarbiyachilari tomonidan bola ongiga singdiriladi. O‘g‘il bola qiz bolalarning begonasirashiga duch keladi. Ko‘krakdan ajratilgani va qizlarning begonalashishi unda anglanmagan nafratni paydo qiladi. U o‘ziga hamroh qidiradi, uni otasidan va o‘z jinsidagi bolalardan topadi. Balog‘at yoshiga yetguncha o‘g‘il bolaning qiz bolalarga begonadek munosabatda bo‘lishi davom etadi. Balog‘atga yetgan o‘g‘il bolada qiz bolaga bo‘lgan qiziqish, intilish oshadi. Buni onaga bo‘lgan ilk muhabbatning qayta tiklanish davri deyish mumkin. Ammo unda oziqlanish emas, seksual ehtiyojini qondirish istagi ustun turadi. Bu davr ham to‘lqinsomon kechadi. 70 yoshlarga borib to‘lqin so‘nadi, erkakda qaytadan ayoldan qochish, begonasirash boshlanadi. U dunyoning o‘tkinchi ekanini tez-tez qayd etadi, oila, ayol iztiroblar manbai ekanidan noliydi, ruhi umrboqiy narsalar qidiradi. Demak, oiladagi gender munosabatlar bir tekis kechmaydi; ular to‘lqinsimon kechadigan ayol va erkak munosabatlariga aynandir. Go‘zallik haqidagi qarashlarni, modellarni asosan erkaklar shakllantirib keladilar. Chunki erkaklar go‘zallikning, ayniqsa go‘zal ayollarning xaridorlari hisoblanadilar. Ommaviy axborot vositalari go‘zallik konkurslari o‘tkazayotganda erkaklar tasavvuridagi qizlarni, ayollarni tanlaydilar. Konkurslarning hakamlari mudom erkaklardir; agar hakamlar ichida ayol uchrasa, uning fikri erkaklarning stereotip qarashlariga deyarli ta’sir qilmaydi. Go‘zallik konkurslari ayolni
38 e’zozlashga qaratilgan tadbirlardek ko‘rinadi, aslida uning tagida erkakning mayl va xohishlarini targ‘ib etish, qondirish yotadi. Teleo‘yinlar va telekonkurslarda ham gender notenglikni targ‘ib etish ko‘zga tashlanadi. Ta’lim-tarbiya shaxsning o‘z huquqlaridan xabardor bo‘lishiga, ijtimoiy adolatning qaror topishi uchun o‘zi ham kurashishi zarurligini anglab yetishiga yordam beradi. Ammo gender notenglikni bartaraf etish faqat ta’lim-tarbiyaga bog‘liq emas. XX asrda ta’lim umumxalq mulkiga aylandi, oliy malakali mutaxassis bo‘lish oddiy kishilarga ham nasib etdi, lekin diskriminatsiya to‘la tugatilmadi. Ayniqsa ayollarni diskriminatsiya qilishning yangi ko‘rinishlari paydo bo‘ldi.
Shunday fikrni siyosiy-huquqiy omillarga nisbatan ham bildirish mumkin. Demak, gender notenglik ko‘p omilli voqelikdir; uni bartaraf etish uzoq, aniq maqsadga yo‘naltirilgan tadbirlarni taqozo etadi. Ular ichiga ayollarning bilimini, savodini oshirish, siyosiy-huquqiy imkoniyatlarini kengaytirish ham kiradi. Er-xotinning farzandlariga munosabatlarida ma’lum bir farqlar, o‘ziga xosliklar mavjud. Bunday farqlar gender notenglik hukmron oilalarda, jamiyatda yaqqol ko‘zga tashlanadi, ularda yo o‘g‘il bola, yoki qiz bolaga alohida mehr- muhabbat ko‘rsatiladi. Patriarxal jamiyatda o‘g‘il bolaga e’tibor qaratiladi. Uning xohishlari hisobga olinadi, qulayliklar avvalo u uchun yaratiladi. Bunday munosabat qiz bolalarda hasad tuyg‘usini oshirmay qolmaydi. Agar muhitning ta’siri ustun kelsa, qiz bolalar o‘z qismatini tabiiy hol sifatida qabul qiladilar, agar muhit qarashlarini o‘zgartirish imkoni bo‘lsa, qiz bolalarda norozilik, stereotiplarga qarshi chiqish istagi kuchayadi. Er-xotinning farzandlariga turli munosabatlarda bo‘lishi jamiyatda gender notenglikning avj olishiga sababchidir. Qanday qilib er-xotinning barcha farzandlariga teng munosabatda bo‘lishini o‘rnatish mumkin? Oila pedagogikasi bu savolni o‘z oldiga qo‘ymaydi. Darvoqe, jamiyatdagi gender notenglikni oiladagi gender notenglikdan izlash kerak.
39 Bola xulqida muayyan sharoitning ta’siri bilan paydo bo‘lgan o‘jarlik va nojo‘ya qiliqlar mavjudligi, uning psixikasida jiddiy o‘zgarish ro‘y berganini, endi bolaga uning hozirgi o‘sish darajasini hisobga olib, munosabatda bo‘lish zarurligini bildiradi. Bolaning psixikasidagi vujudga keladigan inqirozning sabablari: 1) kattalar bolaning jismoniy va aqliy imkoniyatini; 2) xohish va istagini mustaqil holda turmushda qaror toptirishga intilishii; 3) ayrim ko‘zga tashlangan qiyinchiliklarni bartaraf qilishga urinishini; 4) o‘z holicha ish tutishni cheklashlaridir. Kattalar bolaning ra’yiga, mustaqilligiga qarshi turmasdan mumkin qadar istagiga, intilishiga yordam bersalar, uning shaxsini shakllantirish jarayonidagi qiyinchilik o‘z-o‘zidan barham topadi, nizo yoki ixtilofning oldi olinadi. Oila va bog‘chada shaxslararo munosabatlar ilmiy asosga qo‘g‘ilib, odilona qoidaga suyanilsa va pedagogik odob(nazokat) doirasidan chetga chiqilmasa, yuqorida aytilgan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin emas. O‘jarlik, qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning vujudga kelishi -bolaning kattalarga qaramlikdan qutulishga urinish va kichik maktabgacha yosh davridan-maktabgacha davrga o‘tishning tashqi ifodasidir. Mustaqillikka intilish
mazkur yosh davridagi o‘zgarishlar, yangilanishlar, ya’ni shaxsiy xatti-harakatni va men o‘zimni. anglashning mahsuli tariqasida namoyon bo‘ladi. D.B.Elkonin fikricha, bolaning xohishi bilan bu xohishning harakatda ifodalanishi o‘zaro mos tushmasligi, kattalar talabiga so‘zsiz itoatkorlik uning istagini umumlashtirishga olib keladi, voyaga etganlar talabiga mos emasligi sababli shunchasi xohish qat’iy, shaxsiy xohish darajasiga o‘sib o‘tadi. Odatda «Men xohlayman», «o‘zim bajaraman» kabi mustaqillikka intilish harakatlari xohishning kuchayishida o‘z ifodasini topadi. Ana shu tariqa bola psixikasida xohishlarning o‘zaro uzviy bog‘lanishi, motivlar va ularning kurashi yuzaga kela boshlaydi. K.M.Gurevich 3-4 yoshli bolalarda motivlarning, birlamchi tobeligi va dastlabki irodaviy harakatning paydo bo‘lishini tadqiq qilgan. Tadqiqotchi bolaning oldiga jimjimador o‘yinchoqni olish uchun avval o‘zi yoqtirmagan harakatni
40 bajarish topshirig‘ini qo‘ygan. Buning uchun to‘rt qismli tajriba ishi amalga oshirilgan. Olingan ma’lumotlardan ko‘rinadiki: a) maktabgacha yosh davrida ezgu orzular asosida harakat qilish imkoniyati tug‘iladi; b) mazkur orzularning sabablari o‘zaro tobeligi bog‘liqligi bevosita sabablarga qaraganda ertaroq paydo bo‘ladi; 3) bevosita idrok qilinadigan narsalarga aloqador xohishni bajarishga qaraganda, narsaning o‘ziga aloqador xohishni bajarishni muayyan muddatga kechiktirish osonrokdir. SHunday qilib, xohish-istakka tobe bo‘lmaslik holatidan unga nisbatan dastlabki intilish, xayrixohlik tuyg‘usining paydo bo‘lishi aynan maktabgacha yoshga to‘g‘ri keladi. Buning zamirida bolaning mayli, niyati, orzusi, istagi, tilagi va xohishining mazmuni hamda xususiyatidagi keskin o‘zgarishlar yotadi. D.B.Elkoninning ta’kidlashicha, mazkur o‘zgarishlar bevosita idrok qilinadigan buyumlarga qaratilgan xohishning mantiqan mavhumroq buyumlarga yo‘naltirilgan xohishga aylanishidir. Buning asosiy sabablari, bir tomondan, bolada oddiy umumlashtirish uquvining paydo bo‘lishi hisoblansa, ikkinchidan, unda nutq faoliyatining jadal sur’atlar bilan rivojlanishidir. SHundan so‘ng uning faoliyati jozibador, maftunkor, jimjimador, yaltiroq narsalarning tashqi alomatlariga va ularni bevosita egallashga aloqador bo‘lmay, balki mazkur narsalarning timsoli, tasavvur obrazlari, kelgusida shularning hammasini o‘zlashtirish istagi asosiga qo‘g‘iladi. Bolaning orzu-istagi doirasidagi hali foydalanilmagan yangi, yashirin, ammo ro‘yobga chiqadigan imkoniyatlar uning kattalar bilan munosabatida, muomalasida, muloqotida, o‘zining shaxsiy faoliyatida, his-tuyg‘usining mazmuni va rivojlanishidagi keskin, muhim o‘zgarishlar uchun zarur shart-sharoitlar sifatida xizmat qiladi. Undagi tasavvur bilan uzviy bog‘liq his-tuyg‘ular xohishni qondirishda oldindan taajjublanish jarayoniga keng istiqbollar yaratadi. Boladagi mavjud his-tuyg‘ular xohishni qondirishni bevosita aks ettirish bilan kifoyalanib kolmaydi, balki, kelgusida amalga oshirish mo‘ljallangan-faoliyatning ahamiyatini ham o‘zida mujassamlantiradi. SHuning uchun bolaning quvonchi bilan qayg‘usi daf’atan qanday maqsadni ko‘zlashga(amalga oshirishga) yo‘nalganida emas, balki qaysi faoliyatni(ishni) rejalashtirgani bilan uzviy bog‘liqdir.
41 Mazkur davrni inson shaxsini shakllantirishda eng murakkab davr desaq xato qilmagan bo‘lamiz. Shunga ko‘ra katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, bog‘cha tarbiyachilari shu davrda bolaga undagi o‘zgarishlarni, murakkab ichki kechinmalarning mohiyatini psixologik inqirozni inobatga olgan holda munosabatda bo‘lsalar, nur ustiga iur bo‘ladi. Yuqorida aytgannmizdek bu davrda bolaning irodasi, irodaviy sifati takomillasha boshlaydi, shaxsning murakkab fazilatlari, xarakter xislatlari barqarorlashadi. Bola o‘zligini anglashining tashqi va ichki belgilari yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘zi bilan bog‘liq ezgu niyat mustaqillikka intilish tuyg‘usini vujudga keltiradi, binobarin, ularning ta’siri tufayli unda o‘z xulq-atvori, yurish-turishi bilan kattalarning maqtovi va olqishini eshitish ishtiyoqi tug‘iladi. Shaxsning xulqini baholash keyinchalik o‘zini-o‘zi baholash darajasiga etadi. Katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, tarbiyachilar bunday hollarda o‘zlarini osoyishta tutishlari, sharoitga qarab bolaga biroz yon berishlari, ba’zan ularga aytganlarini qildirishlari, kerakli paytlarda masalani ochiq qoldirishlari lozim, chunki shaxslararo munosabatning ba’zan muammoligicha qolishi ham maqsadga muvofikdir. Yaxshisi asabiylik vaziyatida bolaning diqqatini boshqa
narsaga(ob’ektga) jalb qilish, uni mushkul holatdan chalg‘itish ma’qul. Shaxsiy kuzatishlarimizda ayon bo‘ldiki, mazkur holat bolaning ruhiy dunyosiga qattiq ta’sir qiladi, u o‘zining nojo‘ya qiliqlari kattalarga aslo yoqmayotganini anglaydi, ichidan chuqur iztirobga tushadi. O‘g‘il bolalar ona, xola rollarini bajarishi mumkinligini e’tirof etsalar-da, o‘g‘il bola bo‘lib qolishlarini istaydilar. Qiz bolalar esa erkak rolini bajarishni ma’qul ko‘radilar. Bundan ushbu muhitda erkak yuqori mavqega ega ekani ma’lum bo‘ladi. Katta yoshdagi kishilarda ham shunday istaklar uchraydi. Masalan, ayollar erkak bo‘lib tug‘ilmaganlarini goho afsus bilan qayd etadilar, lekin erkaklar orasida ayol bo‘lib tug‘ilmaganiga pushaymon qiluvchi kishi uchramaydi. Gender farqlar ayol va erkakning qiz va o‘g‘ilning o‘z “Men”iga munosabatlarida ham namoyon bo‘ladi. “Men” haqidagi ilk tasavvur jinslar haqidagi ilk tasavvurlar bilan birga yuzaga keladi. To‘g‘ri, 1-2 yoshlarda ham
42 bolalarning bir-biridan o‘zishishga yoki o‘zining narsalarini himoya qilishga qaratilgan xatti-harakatlar sodir etishi kuzatiladi. Lekin ular hali “Men” emas. 7 yoshiga yetganda “Men” tan olinadigan va qayta-qayta takrorlanadigan voqelikka aylanadi. Aynan shu yoshda bolalarda gender rollar haqida aniq tasavvurlar shakllanadi. Balog‘at yoshiga yetguncha qizlar o‘z “Men”ini o‘g‘il bolalardan ko‘ra yaxshi tushunadilar va himoya qiladilar. Keyinchalik psixofiziologik va etnomadaniy omillar ta’sirida erkaklar “Men”i ustun kela boshlaydi. Ayollar “Men”ini oilasi va farzandlarining “Biz”iga singdirib yuboradi. Ular “Men” iborasini ishlatganida “Biz”ni nazarda tutadi. Erkak ijtimoiy hayotga aralashgan va ma’lum bir rolni bajargan sayin o‘z “Men”ini mustahkamlashga intiladi. U ijtimoiy rolini bajarishda foydalangan “Men”idan kechishga majbur bo‘lganida ham uni oilasida saqlab qoladi. Shakllangan hayot tarzini, fikrlarni o‘zgartirish yoshi katta kishilar uchun juda og‘ir kechadi. Ammo kuch-quvvatga to‘lgan paytda ularni o‘zgartirishga ayollardan ko‘ra erkaklar ko‘proq moyildirlar. Erkakdagi o‘ziga, kuch-quvvat bilan barcha g‘ovlarni bartaraf eta olishiga ishonishi uni islohotlarning faol sub’ektiga aylantiradi. Hatto erkak o‘zining nimalarga qodir ekanini ko‘rsatib qo‘yish imkoni yuzaga kelganidan xursand bo‘ladi, chunki u yangi to‘siq, g‘ov uni davr qahramoniga aylantirishini tuyadi. Qahramonona yashash istagi erkak dilini tark etmaydi; u o‘zini hech bo‘lmaganida mahallasining yoki qarindoshlarining dardiga yaraydigan qahramon deb biladi. Qahramonlarni ulug‘lash va ularga taqlid yashash erkak qalbidagi o‘chmas tuyg‘udir. O‘g‘il bolalarda o‘z “Men”ini namoyon qilishga, mustaqil bo‘lishga intilish maktabdayoq aniq ko‘zga tashlanadi. Darsga kechikib kelish, tartibni buzish, sho‘xlik va harakatchanlikni talab etadigan o‘yinlarda qatnashish, o‘qituvchilarga turli, goho yoshiga mos kelmaydigan savollar berish, daftarlarini pala-partish tutish ko‘proq o‘g‘il bolalarga xosdir. Ular kattalar belgilab qo‘ygan tartiblardan tashqariga chiqish, mustaqil bo‘lishga intilish istagi bilan bog‘liqdir. Qiz bolalar o‘qituvchilarga yoqishni, topshiriqlarni to‘la bajarishni, darsda jim o‘tirishni, daftarlarini ozoda tutishni ma’qul ko‘radilar. Kattalarning “Qiz bolasan, uyat”
43 degan dakkisi ularda itoatgo‘ylik tuyg‘usini shakllantiradi. Shuning uchun ham xotin-qizlardan mavjud munosabatlarni va an’analarni o‘zgartirishga da’vat etuvchi islohotchilar chiqmagan. His-tuyg‘uga berilish ayolni tashqi hayotga ochiq qiladi. Tashqi hayotga eng avvalo uning farzandlari, qarindoshlari, jiyan, aka-ukalari kiradi. Shu bilan birga ayoldagi ochiqlik uni boshqa kishilarning iztiroblariga, dardlariga yaqinlashtiradi. Bu ezgu fazilatning tagida ayolga xos hamdardlik yotsa-da, ayol his-tuyg‘ulari asosan kimlarga qaratilganini hech unutmaydi. Hamdardlik altruizmga undasa-da, u har doim ham altruizmga aylanavermaydi. Biroq insonparvarlikni hayot tarziga aylantirmoqchi bo‘lgan har bir jamiyat ayoldagi ochiqlikdan, hamdardlik tuyg‘usidan foydalanishi zarur. Aks holda ayolning ochiqligi fisqu fasod, g‘iybat to‘qish va tarqatishga aylanadi. Qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi oilaviy begonalashuvning yuzaga kelishiga asosan ana shunday fisqu fasod va g‘iybatlar sababchidir. His-tuyg‘ularga o‘ta beriluvchan kishi har qanday ta’sirni, hodisani ichki kechinmalari orqali, internal qabul qiladi. Internal oxir natijada egoizmni keltirib chiqaradi. Ha, ayolda egoizm kuchli. Egoist bo‘lmay u o‘zini, oilasini, farzandlarini sevolmaydi, ularning tinch va farovon yashashiga o‘zini bag‘ishlay olmaydi. Ayoldagi internal fazilat oilani “muqaddas” institutga aylantirgan; agar unda eksternal, ya’ni o‘zini tashqi hayotga, ijtimoiy munosabatlarga bag‘ishlaganida u: birinchidan, erkak bilan antogonistik ziddiyatga duch kelgan, ikkinchidan, oila institutining barham topishiga sababchi bo‘lardi. Lekin mutlaq internal ayol yoki mutlaq eksternal erkak ham yo‘q, ijtimoiy muhit ularning hayot tarziga, ongiga ta’sir etib turadi. Gender nazariyasining asosiy qoidalari Biologik determenizm jinslar o‘rtasidagi tushunishga yondashuv sifatida genderni ijtimoiy shakllantirish tarafdorlari tomonidan jiddiy tanqid qilinadi. Ularning fikricha, o‘g‘il va qiz bolalarda ijtimoiylashuv jarayonida turli malaka va ruhiy fazilatlarni tarbiyalash, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti jamiyatda qabul qilingan madaniy me’yorlar, rollar va stereotiplar gender farqlarni shakllantirish jarayonini
44 ifodalaydi. Manba: Gender ayollar va erkaklarga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha ijtimoiy jarayonlarda mavjud, tashkil topadi va qayta tiklanadi. Genderning ijtimoiy tashkil topishi nazariyasida uchta asosiy tushuncha farqlanadi: jins, jinsiy mansublik va gender. 1970 yillar boshigacha jins xususida bu anatomik, fiziologik o‘zgarmas kattalik (konstanta), individga berilgan maqom, degan aniq tasavvur mavjud bo‘lgan. Gender esa feminist tadqiqotchilar tomonidan “psixologik, madaniy va ijtimoiy vositalar bilan erishiladigan maqom” sifatida ko‘rib chiqiladi”. Biroq, shaxsning gender identifikatsiyasi kichikligidanoq, 5 yoshlarga kelib (K. Miller esa 18 oylik yosh haqida darak beradi) shakllanishi, keyinchalik esa jamlanadigan tajribada mustahkamlanib borishi gender erishish mumkin bo‘lgan maqom ekanligi to‘g‘risidagi qarashni shubha ostiga oladi. Gomoseksualizm, transseksualizm, shuningdek, eng yangi biologik kashfiyotlarning paydo bo‘lishi va anglanishi jinsni faqat tug‘ma anatomik o‘zgarmas kattalik sifatida qabul qilishga qarshi qo‘yiluvchi dalillarga aylandi. 3
bo‘lmoqda. Yaqin paytlargacha jamiyatga yot deb qarab kelingan hodisalar zamonaviy jamiyatda turli-tuman ijtimoiy harakatlar ifodasi sifatida qabul qilinadi. Xulosa shundan iboratki, erkaklar va ayollarning jinsiy yetuklik paytida va reproduktiv sohada namoyon bo‘ladigan xromosomalari to‘plamida aniqlangan farqlar erkaklar va ayollar ijtimoiy nuqtai nazarlaridagi tafovutlarni oqlovchi kuchli dalil bo‘la olishi gumon. Jins va gender tushunchalarini farqlash borasidagi birinchi urinish 1968 yili Kaliforniya universiteti professori Robert Stoller tomonidan amalga oshirildi. Transseksuallar muammosini o‘rganish shunday xulosaga olib keldiki, gender o‘zni anglashni o‘zgartirishdan ko‘ra jarrohlik yo‘li bilan jinsni o‘zgartirish osonroq. Fandagi yangi kashfiyotlar ularni nazariy jihatdan anglash bilan birga tadqiqotchilarni shunday xulosaga olib keladiki, jins bu – biologik xususiyatlarning birligi bo‘lib, individni muayyan biologik jinsga tegishli deb bilish uchun dastlabki asosdir. “Biroq faqat rol emas, balki jinsga daxldorlikning o‘zi o‘zaro aloqalar jarayonida individlarga bog‘lab qo‘yiladi”
3 Ф.Ф.Е. Здавомыслова социальной конструирований гендера MГСИ. M., 1999. www.gender.ru.
45 Boshqacha aytganda, “biologik jins va jinsga mansublikni analitik jihatdan farqlanadi. Agar biologik jins fiziologik-anatomik xususiyatlar mavjudligiga ko‘ra belgilansa, jinsiy kategoriyaning belgilanishi shaxslararo aloqalar jarayonida amalga oshadi. Jinslarning biologik belgilari kiyim ostida yashiringan. Ular bilan bog‘liq xususiyatlar o‘zaro aloqalarda namoyon bo‘ladi. Ye.Goffman fikriga ko‘ra identifikatsiyaning universal vositalariga tashqi ko‘rinish, ovoz, xat kiradi, biroq, amaliyot ko‘rsatadiki, u yoki bu jinsga mansublikni aniq ko‘rsatib beruvchi tashqi ko‘rinish belgilari mavjud emas. Yuz chiziqlari, sochlar, oyoq-qo‘llar uzunligi, ovoz, kiyim, bezaklar bugungi kunda jinsni aniq belgilashga xizmat qila olmaydi. Jins identifikatsiyasi muammosi vujudga kelganda, kommunikatsiya aloqasi uziladi, agar jins aniq bo‘lsa, kommunikatsiya amal qiladi va identifikatsiyani bunday jarayoni kundalik aloqalar jarayonida sodir bo‘ladi va madaniy nuqtai nazardan belgilanadi. Shu tariqa gender ijtimoiy shakllanish nuqtai nazaridan – bu shaxslararo aloqalar tizimi bo‘lib, uning vositasida ijtimoiy tartibning asosiy kategoriyalari bo‘lgan erkaklarga xos va ayollarga xos tasavvurlar yaratiladi, tavsiflanadi va qayta tiklanadi” 9 . Ijtimoiy tartib “erkaklarga xos” va “ayollarga xos” xususiyatlarning qayta tiklanishini ko‘zda tutadi. Biroq, qaror topgan ushbu tartib buzilgan holda umum qabul qilingan me’yorlar ham buziladi, uning tashabbuskori gender muammo vaziyatiga tushib qoladi. “Harakatning g‘ayrioddiyligi umum qabul qilingan me’yorlarga zid keladi, uning muallifi esa jamiyat tomonidan tushunilmay qolishi mumkin. Hozirgi paytda ijtimoiy tartib shunday qaror topganki, u yoki bu jinsga mansublik ierarxiya va hokimiyat elementlarini o‘zida mujassamlashtiradi, ularga ko‘ra erkaklar ayollarga nisbatan ustunroq mavjudot hisoblanadi. Shu ierarxiyaga asosan erkaklarga tegishli bo‘lgan vazifalar va qadriyatlar ayollarga tegishli shu tushunchalarga nisbatan ancha yuqori turadi. Jamiyatda gender assimetriyasi– erkaklar va ayollarning ijtimoiy maqomida turli sohalarda namoyon bo‘ladigan tengsizligi yaqqol kuzatiladi. Genderning tashkil topish sohalari. Ijtimoiy va xususiy sohalar. Ijtimoiy va xususiy sohalarda gender munosabatlari me’yorlari. Gender dekonstruksiyasi. Genderni doimo yaratiladigan hamkorlik sifatida ko‘rib chiqishda jamiyat
46 tomonidan gender tengsizlik qayta tiklanadigan jarayonga ko‘maklashuvchi vositalarga alohida e’tibor qaratish lozim. Genderni ijtimoiy shakllanishi nazariyasi tarafdorlari ijtimoiy hayotning turli sohalari – ijtimoiy va xususiy sohalarga murojat etadi. Ijtimoiy soha mutaxassislar tomonidan siyosiy, iqtisodiy va ramziy turlarga bo‘linadi. Ushbu sohalarning har birida jinslararo munosabatlarning yaratilishi va qayta tiklanishi sodir bo‘ladi. Siyosiy sohada gender assimetriyasi yaqqol kuzatiladi, zero ayollar jamiyatning siyosiy hayotida to‘laqonli ishtirok etishidan mahrum etilgan. Jahon statistika ma’lumotiga ko‘ra ayollar ulushiga dunyo parlamentlaridagi o‘rinlarning foizi va milliy hokimiyatlarda 6 foizi to‘g‘ri keladi. Vaholanki, ayollar aholining yarmidan ko‘pini tashkil etadi. Ayollarning siyosat sohasida erkaklar bilan teng bo‘lmagan holati ayollarning oilada va ro‘zg‘orda haddan tashqari bandligi, saylov kompaniyalarining o‘tkazishga mablag‘i yetishmasligi yoki o‘zining past siyosiy maqomining ijtimoiy adolatsizligini anglamasligi tufayli vujudga keladi va “unda yuqori lavozimlarga erishish va siyosiy maqsadlarga erishish borasida katta maqsadlarni keltirib chiqarmaydi” . Buning sababi shundaki, ijtimoiylashuv jarayonida ayol eng avvalo “ona”, “uy bekasi” va “mehnatkash” sifatida qaraladi. Genderning shakllanishi nazariyasi nuqtai nazaridan siyosiy yetakchi erkak imijini va siyosiy yetakchi ayol imijini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Siyosatchi ayol supermen bo‘lgan siyosatchi erkak imijiga nima qarshi qo‘yishi mumkin? Bu o‘rinda “Temir Xonim” iborasini eslashni o‘zi kifoya. Bu ibora bilan zamonamizning mashhur siyosatchisi Margaret Tetcherni atashgan. Ayollarning siyosiy yetakchiligi muammosi jiddiy tadqiq qilinishi kerak, biroq, shunisi ayonki, jamiyat mavjud gender streotiplardan qiyinchilik bilan voz kechadi va siyosatda ayollar yetakchiligi vujudga kelishiga o‘rganish og‘ir kechadi. Gender nazariyasining asosiy qoidalari Gender tengsizligi va assimetriyasi mavjudligini tan olish jarayoni o‘tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda avtoritar hokimiyat ustunlik qilgan davlatlarda ayniqsa, og‘riqli kechadi. Chunki bu muammo bevosita demokratik institutlar qaror topishi, jamiyatning siyosiy madaniyati rivojlanishi va shu orqali gender yondashuvlar
47 qonuniylashishi va amal qilishi bilan bevosita bog‘liqdir. Siyosiy madaniyatda gender yondashuv elementlari Yevropa mamlakatlari va AQShda kuzatiladi. Ularda “saylov tizimining partiya ro‘yxatlarida gender kvotalash, gender muvozanatsizlikni bartaraf etish bo‘yicha milliy mexanizmlar va boshqa belgilar mavjud” Iqtisodiy sohada gender stratifikatsiya jarayoni chuqur gender assimetriyasi vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. U erkaklar va ayollar uchun mehnat va bandlik sohasida kuzatiladigan noteng imkoniyatlarda namoyon bo‘ladi. Iqtisodiyotda, mehnat bozorida erkak va ayollar bandligi sohalari aniq bo‘lingan. Mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda tadqiqotchilar shunday xulosaga keladiki, "ayollarning layoqatlari va roli vazifalari to‘g‘risidagi stereotiplar bandlikning an’anaviy va noan’anaviy sohlarida ayollarga to‘sqinlik qiladi. Ayollarning kasbiy maqomi iqtisodiyotning barcha sohalarida erkaklarning maqomiga qaraganda ancha past bo‘lib, tegishli ravishda bu ayollarning xizmat pog‘onalarida sekin o‘sishiga va kasbiy maqomi past darajada bo‘lishiga olib boradi. Muammoning boshqa jihati shundaki, ayollar o‘rtasida ishsizlik darajasi erkaklarnikiga qaraganda ancha yuqori. Turli tanazullar paytida eng avvalo ayollar ishdan bo‘shatiladi, ishga olish paytida esa erkaklar afzal ko‘riladi. Ayollarning mehnat bozoridagi mavjud ahvolini yorituvchi yana bir ko‘rsatkich ayollar ishiga kam haq to‘lanishida namoyon bo‘ladi va u xuddi shu ish uchun erkakka to‘langan ish haqining bir qismini tashkil etadi, xolos. Teng mehnat uchun teng haq to‘lash tamoyilining buzilishi barcha joyda kuzatiladi. Ayollarni yuqori haq to‘lanadigan, istiqbolli lavozimlardan surib chiqish jarayoni sodir bo‘lmoqda. Shuni qayd etish zarurki, iqtisodiy sohada gender tengsizlik masalalari jiddiy tadqiq qilinishi kerak va bu ish mazkur o‘quv qo‘llanmasining navbatdagi boblarida amalga oshiriladi Har qanday sohada, shu jumladan, iqtisodiy sohada gender muammolari bilan shug‘ullanadigan tadqiqotchilarning vazifasi ijtimoiy nuqtai nazarni gender nuqtai nazariga ko‘ra o‘zgartirish imkoniyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi xitti-harakat tartibining o‘ziga xosligini aniqlashdan iborat. Ijtimoiy hayotda ommaviy axborot vositalari alohida o‘rin tutadi. Ular nafaqat doimiy ravishda gender obrazlarni qayta tiklaydi, balki faol ravishda ularni kuchaytirib, shusiz ham og‘riqli gender
48 muammolarni yanada chuqurlashtiradi. Zamonaviy OAVning butun birligi u yoki bu jinsga mansub ramziylikka e’tibor qaratmoqda. Erkak va ayollarga tanlov imkoniyatini belgilovchi obrazlar yaratilmoqda. Bular “super erkak va super ayol, feministlar va an’anaviy ayollar obrazlaridir” Tanlash imkoniyati unchalik keng emas. Biroq, ular erkaklar va ayollar “tartibni boshqarishi uchun” ega bo‘lgan imkoniyatlarini belgilaydi Turli jamiyatlarda ommaviy axborot vositalari davlat hokimiyati darajasida shakllantiriladigan ijtimoiy buyurtma, qarashlarga mos tarzda erkaklar va ayollar obrazlari targ‘ib qilinadi. Qayd etilganidek, bu jarayonda demokratik institutlarni rivojlanish jarayonlari, jamiyatning gender madaniyati muhim ahamiyatga ega. Gender tushunchasi Xususiy soha gender munosabatlari tashkil topadigan yana bir soha bo‘lib, u oilani va unga bog‘liq bo‘lgan barcha munosabatlar spektrini qamrab oladi. Bunga yaqin atrofda yuzaga keladigan shaxslararo birlik kiradi. Aynan uy va oila gender shakllanishi nazariyasi tarafdorlari tomonidan ayollar tajribasining muayyan manbasi va “ayollarga tayziq o‘tkazish manbai” hisoblanadi. 15 Unda ayollarni uy dunyosiga siqib chiqarish jarayoni faol davom etadi. Uy kategoriyasi nafaqat an’anaviy jamiyatda, balki gender madaniyatni o‘zlashtirish va qabul qilishga da’vogar jamiyatda ham ayollar dunyosi sifatida ko‘zdan kechiriladi. Uy dunyosi bilan bog‘liq bo‘lgan va gender stereotiplarning qayta tiklanishiga ta’sir ko‘rsatadigan barcha narsalar an’anaviy gender ijtimoiylashuvi bilan chegaralangan, gender rollarga nisbatan eskirgan qarashlarga asoslangan doiradan chiqib ketish yo‘llarining jiddiy tahlilini taqozo etadi. “Uy dunyosi qanday tashkil topgan, unda qanday huquq va qoidalarga rioya etiladi, u umuman jamiyatda qanday o‘rin egallaydi, uy dunyosida erkakning roli qanday” 16, ushbu savollarga javoblar xususiy sohaning ayollar va erkaklar imkoniyatlari tengsizligi tashkil topishi jarayonidagi rolini aniqlashga xizmat qiladi. Gender dekonstruksiyasi. Tengsizlikning mavjudligi va jinslararo munosabatlarda ijtimoiy adolatsizlikning borligi yangi nazariy yondashuvning shakllanishiga turtki berdi. Unga ko‘ra jinsiy rolli stereotiplar va ularga tegishli munosabatlar shubha ostiga olinadi. 1980 yillar oxiridagi feministik harakatning yangi kuchlari oldiga yangi
49 masala – gender munosabatlarni dekonstruksiya qilish vazifasi qo‘yildi. Jamiyatda gender munosabatlarning ijtimoiy tashkil etilganligini tan olish shunday xulosani keltirib chiqaradiki, demak, ularni qayta tuzish mumkin. Bu shuni anglatadiki, qaror topgan hokimiyat munosabatlarini ham qayta tashkil etish va gender tenglikka asoslangan ijtimoiy tartibni qaror toptirishga umid bor Gender dekonstruksiyasi erkaklar va ayollar o‘rtasidagi farqlar yo‘qolishini anglatmaydi. Uning natijasida gendersiz jamiyat shakllanadi, unda barcha ierarxik, maqomga oid farqlar barham topadi hamda inson rivojlanishi uchun teng imkoniyatlar ta’minlanadi Gender tenglikni ta’minlashda notenglikni anglash, notenglikni bartaraf etish mexanizmlarini ishlab chiqish, gender tenglik ideologiyasini yaratish, gender tenglik ideallarini shakllantirish kabi murakkab bosqichlarni bosib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Ular ichida eng murakkabi gender notenglikni anglashdir. Ongning, an’anaviy qarashlarning ziddiyatli o‘zgarish xususiyati gender notenglikni tez anglashga imkon bermaydi. Anglanmagan voqelikni esa hayotga keng joriy etish qiyindir. Shuning uchun eng avvalo ayol va erkakni inson sifatida e’tirof etuvchi gumanistik qarashlarni shakllantirish darkor. Jamiyat gumanistik qadriyatlarni taraqqiyot sharti qilib tanlamas ekan egalitar g‘oyalar qog‘ozlarda qolib ketaveradi. Bugun inson o‘zini har qachongidan yolg‘iz va nochor sezmoqda. Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy faollik uchun yo‘l ochib berdi, ilmiy-texnik kashfiyotlar imkoniyatlarni kengaytirmoqda, dunyoning istagan burchagiga sayohat qilish va olam rang-barangligidan bahramand bo‘lish mumkin. Haqiqatan ham inson qudratli mavjudot ekanini endi to‘la his qilmoqda. Lekin u ruhan yolg‘iz; uning yonida dilini anglaydigan zot yo‘q. Umrning qisqaligi, muqaddas narsaning yo‘qligi, hayotning beshavqatligi, nafs va fahshga o‘chlik, aql, ruh ustidan amalga oshirilayotgan zo‘ravonliklar insonni nochor zotga aylantirmoqda. Ayol va erkak bir-birini to‘ldirayotgandek, bir-birining umrini sermag‘z qilayotgandek, ammo ular yuqoridagi illatlarning qurboni bo‘lib qolmoqdalar. Ushbu illatlar mohiyatiga yashiringan manfur kuch ayol va erkak, inson hayoti ustidan hukmrondir
|