O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mаxsus tа’lim vаzirligi

Nàzîràt tîpshiriqlàri:

1. Erkinlik dàràjàsini tà’riflàng.

2. Kàttiq jism kàchîn 1, 2, 3, tà erkinlik dàràjàlàrigà egà bo’làdi.

3. Umumlàshgàn kîrdinàtàlni tà’riflàng.

4. Umumlàshgàn tåzlik dåb nimàgà àytilàdi.

5. Id裄l kàttiq jismgà tà’rif båring.

1-àsîsiy sàvîlni o’zlàshtirish uchun mustàqil ishlàr:

1. Erkinlik dàràjàlàri và umumlàshgàn kîrdinàtàlàr.

(1) 57-59 båtlàr.

2. Kàttiq jismning ilgàrillànmà và àylànmà hàràkàti.

(1) 175-178 båtlàr.

2-àsîsiy sàvîl: ﾎniy àylànish o’qi:

2-àsîsiy sàvîlning màqsàdi:

à) ﾎniy àylànish o’qini tushuntiring.

b) Tåzliklàr tàqsimîtini và tåzlànishning yo’nàlishini tushuntiring.

2-àsîsiy sàvîlning bàyoni:

Fàràz qilàylik kàttiq jism qo’zg’àlmàs o’q àtrîfidà àylànàyotgàn bo’lsin. U jismdà tåzliklàrni qàndày tàksimlàshni ko’z îldimizgà kåltirish uchun jismning àylànish o’qigà pårpåndiko’ryar iõtiyoriy tåkslikdà yotgàn nuqtàlàri hàràkàtlàrini ko’rib chiqish åtàrlidir. Dåmàk jismni yassi dåb hisîblàsh mumkin. Jismning ﾎ nuqtàsi qo’zg’àlmàs bo’lib àylànish o’qi, o’shà nuqtà îrqàli o’tàdi. Jismning hàmmà bîshqà nuqtàlàri màrkàzi ﾎ nuqtàdà bo’lgàn àylànàlàr bo’yichà hàràkàt qilàdi. Ulàrning tåzliklàri tågishli àylànàlàrning ràdiusigà prîpîrtsiînàldir.

Tåzliklàrning kàttàligi vàqt o’tishi bilàn o’zgàrishi mumkin låkin àylànish o’qi birdày sàqlànàdi. ﾀgàr ﾀ và V kàttiq jismning iõtiyoriy nuqtàsi bo’lsà ulàr îràsidàgi màsîfà o’zgàrmàydi shuning uchun

Bu munîsàbàtni vàqt bo’yichà diffåråntsiàllàb qo’yidà-

gini îlàmiz:

Bundà fàràz qilàylik vàqtning bårilgàn mîmåntidà jismdà shundày nuqtà màvjudki uning tåzligi shu vàqt mîmåntidà nîlgà tång. O’shà nuqtàni ﾀ nuqtà dåb qàbul kàlàmiz, u vàqtdà vàqtning bårilgàn mîmåntidà V nuqtàning vàziyati qàndày bo’lsàdà

bo’làdi. Bundàn ko’rinàdiki tåzlik gà pårpåndiqo’lyar ya’ni màrkàzi ﾀ nuqtàdà jîylàshgàn àylànàning urinmàsi bo’ylàb yo’nàlgàndir. Kàttiq jismning hàràkàti vàqtidà jismdàgi hàr qàndày to’g’ri chiziq to’g’ri chiziqligichà qîlàdi. Bårilgàn mîmåntdà ﾀ nuqtà qo’zg’àlmàs bo’lgàni uchun shu mîmåntdà tåzlikning kàttàligi V nuqtàdàn ﾀ nuqtàgàchà bo’lgàn ﾀV màsîfàgà prîpîrtsiànàldir. Shulàrning hàmmàsigà àsîslànib àytish mumkinki, jismdà tåzliklàrning bårilgàn vàqt mîmåntidàgi îniy tàksimîtidåk bo’làdi. Bu hîldà jismning hàràkàti îniy àylànish dåb àtàlàdi. Vàqtning bårilgàn mîmåntidà tåzligi nîlgà tång bo’lgàn nuqtàlàr îrqàli o’tuvchi to’g’ri chiziq îniy àylànish o’qi dåb yuritilàdi.

Nàzîràt tîpshiriqlàri:

1. Kàttiq jismning ilgàrilànmà và àylànmà hàràkàtini tushuntiring.

2. Kàttiq jismning hàràkàt và muvîzànàt tånglàmàlàrini yozing.

3. ﾎniy àylànish o’qiti tushuntiring.

4. Tåzliklàr tàksimîti qàndày bo’làdi.

5. ﾀylànmà hàr珥t qilàyotgàn kàttiq jismning tåzlànishi qàndày yo’nàlgàn bo’làdi.

2-àsîsiy sàvîlni o’zlàshtirish uchun mustàqil ishlàr:

1. Kàttiq jismning hàràkàt tånglàmàlàri.

[1] 228-230.

[2] 178-180.

2G’ ﾎniy àylànish o’qi.

[1] 232-234.

3-àsîsiy sàvîl: Burchàk tåzlik våktîr kàttàlikdir:

3-àsîsiy sàvîlning màqsàdi:

à) Burchàk tåzlikni våktîr kàttàlik ekànligini ko’rsàting.

b) ﾀylànishlàrni qo’shishni và Eylår t褓råmàsini tushuntiring.

Idåntiv o’qo’v màqsàdlàri:

1. Burchàk tåzlikni bilàdi.

2. Burchàk tåzlik våktîr ekànligini isbîtlày îlàdi.

3. ﾀylànishlàrni ko’shishni tushunàdi.

4. ﾀylànishlàrning ko’shilish tånglàmàsini yozà îlàdi.

5. Eylår t褓råmàsining tà’rifini bilàdi.

3-àsîsiy sàvîlning bàyoni:

Fàràz qilàylik, kàttiq jism qo’zg’àlmàs yoki îniy ﾎﾀ o’q àtrîfidà burchàk tåzlik bilàn àylànàyotgàn bo’lsin. shu jismning àylànish o’qidàn màsîfàdàgi birîr iõtiyoriy M nuqtàni îlàmiz.

Bu nuqtàning chiziqli tåzligi và burchàk tåzligi qo’yidàgi munîsàbàt îrqàli bîg’làngàn, ya’ni
(1)

qo’yidàgi våktîr ko’pàytmà bilàn àniqlànàdigàn

våktîrni kiritàmiz.

(2)

Bundà - àylànish o’qidàn M nuqtàgà, àylànish o’qigà pårpåndiqo’lyar o’tkàzilgàn ràdius våktîrdir. Våktîrning uzunligi sîn jihàtdàn àylànishning burchàk tåzligigà tång, yunvlishi esà àylànish o’qining yo’nàlishi bilàn bir õildir. Bu uch õil våktîr ya’ni , r_i và , o’zàrî pårpåndiqo’lyar ràsmdàn ko’rinàdiki,

(3)

Bu fîrmulà tåzlikning fàqàt kàttàliginiginà emàs, bàlki uning yo’nàlishini hàm àniqlàydi. Shuning uchun bu fîrmulà (1) fîrmulàning umumlàshmàsidir. Våktîr burchàk tåzlik våktîri, yoki to’g’ridàn to’g’ri àylànishning burchàk tåzligi dåb àtàlàdi. Shundày qilib burchàk tåzlikni våktîr dåb qàràsh mumkin.

ﾀgàr o’ng råzbàli pàrmàgà àylànish o’qigà pàràllål qilib jîylîshtirilsà, và u jism àylànàyotgàn tîmîngà àylàntirilsà, pàrmàning siljish yo’nàlishining yo’nàlishini ko’rsàtàdi. (3) fîrmulàni umumiyrîk và qo’làyrîk ko’rinishgà kåltirish mumkin. ﾀylànish o’qidà yotgàn iõtiyoriy ﾎ nuqtàni kîrdinàtàlàr bîshi uchun qàbul qilàmiz. U hîldà shu kîrdinàtàlàr bîshidàn M nuqtàgà qàràb o’tkàzilgàn ràdius våktîrni våktîr yig’indi ko’rinishdà ifîdàlàsh mumkin.

bo’lgàni sàbàbli (3) o’rnigà qo’yidàgi umumiyrîk fîrmulàni yozish mumkin.

(4)

- - m Endi àylànishlàrning ko’shilishi dågàn tushun-

- s - chàni kiritàmiz. hàr qàndày våktîrlàr kàbi, burchàk

- - tåzlik våktîrlàri ustidàn hàm hàmmà màtåmàtik àmàl

ﾀ - làrni bàjàrish mumkin. Chunînchi w₁ và w₂ våktîrlàrn

v pàràllålîgràm kîidàsi bo’yichà màtåmàtik ko’shishni

3 w₂ kiritish mumkin. Fàràz qilàylik, jism birîr ﾎﾀ o’q

àtrîfidà w₁ burchàk tåzlik bilàn àylànàyotgàn bo’lsin.

ﾎﾀ o’qining o’zi hàm, o’z nàvbàtidà bîshqà bir ﾎV o’q àtrîfidà w₂ burchàk tåzlik bilàn àylànàyotgàn bo’lsin. Kàttiq jismning ràdiusi våktîr bo’lgàn iõtiyoriy M nuqtà birinchi àylànish nàtijàsidà (ﾎﾀ o’q àtrîfidà) chiziqli tåzlik îlàdi, ikkinchi àylànish nàtijàsidà (ﾎV o’q àtrîfidà) chiziqli tåzlik îlàdi. Nàtijàviy tåzlik

bo’làdi. ﾀgàr kiritilsà, (5)

(6)

Eylår t褓råmàsi. Kàttiq jismning umumiy hàràkàti.

Kàttiq jismning tåkis hàràkàtini, ya’ni hàmmà nuqtàlàri bittà tåkislikkà pàràllål kuchàdigàn hàràkàtini tåkshiràmiz. Jismni yassi jism dåb kàràymiz. Yassi jismning và ziyati iõtiyoriy ikki nuqtàsining o’rni îrqàli bir qiymàtli àniqlànàdi. Shuning uchun yassi jismdgi bittà iõtiyoriy to’g’ri chiziqning hàràkàtini tåkshirish kifîyadir. Fàràz qilàylik, kàttiq jismdà iõtiyoriy tànlàb îlingàn o’shà to’g’ri chiziq ﾀV vàziyatdàn ﾀ₁, V₁ àziyatgà o’tgàn bo’lsin. ﾀ₁ nuqtàni ﾀ nuqtà bilàn, V₁ nuqtàsini esà V nuqtà bilàn to’tàshtiràmiz. ﾀ ﾀ₁ ni V V₁ kåsmàlàrning urtàsidàn ﾎﾅ và Dﾎ pårpåndiqo’lyar chiziqlàr o’tkàzàmiz. ﾀV to’g’ri chiziqni ﾎ nuqtà àtrîfidà àylàntirish bilàn ﾀV vàziyatgà o’tkàzish mumkinligini isbît qilàmiz.

ﾅ ﾀ₁ Dàr hàqiqàt ﾎ nuqtà ﾀ và ﾀ₁ nuqtàlàrdà

ﾀ - - - - - - - - - - - - - - shuningdåk V và V₁ nuqtàlàrdàn tång o’zîk-

- - làshgàndir. Shu sàbàbli ﾀV to’g’ri chiziqli

- - v₂ ﾎ o’qtà àtrîfidà shundày burilishi mumkin

- - - ki, nàtijàdà ﾀ nuqtà và ﾀ₁ nuqtà ustigà

-0 - - tushsin. Buning nàtijàsidà V nuqtà hàm V₁

- - v₁ nuqtà ustigà kålib tushishini isbît qilà-

- miz. Buni isbît qilish uchun V nuqtà V₁

nuqtà ustigà tushmàdi, V₂ vàziyatni egàllàdi dåb fàràz qilàmiz. Ràvshànki, bu hîldà V nuqtàning ﾎ nuqtàgàchà màsîfàsi v nuqtàning ﾎ nuqtàgàchà màsîfàsigà tång bo’làdi, shu sàbàbli bundàn tàshqàri ﾎ ﾀ₁ V₁ và ﾎ ﾀ₂ V₂ burchàklàrdà ﾎ ﾀ₁ tîmîn umumiy ﾀ₁, V₁ và ﾀ₂V₂ tîmînlàr esà o’zàrî tång, binîbàrin ﾎﾀV và ﾎﾀV burchàklàr o’zàrî tång. Bundàn và shuning uchun V₂ nuqtà V₁ nuqtà bilàn ustmà – ust tushishi kåràk dågàn õulîsàgà kålàmiz.

Shundày qilib, tåkis hàràkàt vàqtidà kàttiq jism istàlgàn vàziyatdàn bîshqà bir iõtiyoriy vàziyatgà birîr o’q àtrîfidà burish bilàn o’tkàzilishi mumkin. Bu fikr Eylår t褓råmàsining õususiy lidir.

Eylår t褓råmàsigà ko’rà, bittà qo’zg’àlmàs nuqtàsi bo’lgàn kàttiq jismni iõtiyoriy bir vàziyatdàn bîshqà iõtiyoriy vàziyatgà shu qo’zg’àlmàs nuqtàdàn o’tuvchi birîr o’q àtrîfidà àylànitirish bilàn o’tkàzish mumkin.

Tåkis hàràkàt uchun mîs t褓råmà qàndày isbît qilingàn bo’lsà, Eylår t褓råmàsi hàm õuddi shundày isbît qilinàdi.

Tåkis hàràkàt lidàgi kàbi mulⅶàzàlàr yordàmidà Eylår t褓råmàsidàn qo’yidàgi õulîsàni kåltirib chiqàrish mumkin. Bittà qo’zg’àlmàs nuqtàsi bo’lgàn kàttiq jismning iõtiyoriy hàràkàtini shu qo’zg’àlmàs nuqtà îrqàli o’tuvchi îniy o’q àtrîfidà àylànishdàn ibîràt dåb qàràsh mumkin. Vàqt o’tishi bilàn bu îniy o’q umumàn àytgàndà jismdà hàm, fàzîdà hàm o’zliksiz siljib bîràdi.

Endi kàttiq jism hàràkàtining eng umumiy lini qàràb chikàylik. Jismdà iõtiyoriy ﾎ nuqtàni tànlàb îlàylik. Kàttiq jismning hàr qàndày hàràkàtini ﾎ nuqtàning tåzligigà tång V₀ tåzlik bilàn màlàgà îshàyotgàn ilgàrillànmà hàràkàtgà và ﾎ nuqtà îrqàli o’tuvchi îniy o’q àtrîfidà àylànmà hàràkàtgà àjràtish mumkin. Kàttiq jismning iõtiyoriy ﾀ nuqtàning tåzligi

(1)

0 ﾀ bundàgi – ràdius våktîr, u ﾎ nuqtàning ﾀ nuqtà

kàràtib o’tkàzilgàn, ilgàrilànmà hàràkàtning

tåzligi ﾎ nuqtàning tànlànishigà bîg’liq.

Jismning bîshqà iõtiyoriy ﾎ¹ nuqtàsi tànlàb

îlàmiz và kàttiq jismning o’ngà nisbàtàn àylà-

ﾎ₁ nishini tåkshiràmiz. O’ngà tågishli àylànish burchàk tåzligini îrqàli bålgilàymiz. U hîldà ilgàrigi ﾀ nuqtàning tåzligini bîshqàchà ko’rinishdà yozish mumkin.

So’z àynàn bir nuqtàning tåzligi hàqidà båràyotgàni uchun bu kàttàlik (1) bilàn birdày bo’lishi kåràk.

Bo’ngà q Q ifîdàni ko’yamiz. Bundàn tàshqàri ﾎ nuqtàning tåzligigà uning àtrîfidà burchàk tåzlik bilàn àylànish tåzligini hîsil qilish mumkinligini, ya’ni

Nàtijàdà yoki kålib chiqàdi. Bu årdàgi iõtåriy våktîr bo’lgàni uchun qo’yidàgi õulîsà kålib chiqàdi.

Fàràz qilàylik, kàttiq jism qo’zg’àlmàs nuqtà àtrîfidà àylànàyotgàn bo’lsin. Bundày jismning kinåtik enårgiyasi qo’yidàgigà tång bo’lishi ràvshàn.

fîrmulàlàrdàn fîydàlànib

jismning hàmmà nuqtàlàri uchun bir õil bo’lgànligi sàbàbli

(2)

Bu årdà jismning ﾎ nuqtàgà nisbàtàn impuls mîmåntidir.

- nuqtàning àylànish o’qigà nisbàtàn inårtsiya mîmåntilir. Shundày qilib (2) fîrmulà

ko’rinishgà o’tàdi.

Nàzîràt tîpshiriqlàri:

1. Chiziqli tåzlik bilàn burchàk tåzlik îràsidàgi bîg’lànish yozing.

2. Tåzlànish burchàk tåzlik bilàn qàndày bîg’lànish.

3. Eylår t褓råmàsini tàriflàng.

4. qo’zg’àlmàs nuqtà àtrîfidà hàràkàtlànàyotgàn kàttiq jismning kinåtik enårgiyasini yozing.

5. Kinåtik enårgiya bilàn impuls mîmånti îràsidàgi bîg’lànishni ko’rsàting.

3-àsîsiy sàvîlni o’zlàshtirish uchun mustàqil ish:

1. Burchàk tåzlik våktîr kàttàlik.

[1] 235-243

2. Eylår t褓råmàsi.

[1] 245-249

ﾀdàbiyotlàr:

1. D.V. Sivuõin. Umumiy fizikà ko’rsi. M襄ànikà. T. O’q. 1981 y.

2. S.P. Strålkîv. M襄ànikà. Nàukà. M. 1975 g.

3. S.E. ﾕàykin. Fizichåskiå îsnîvo’ m襄àniqi. Nàukà. M. 1971 g.

Màvzu: Gàlilåy àlmàshtirishlàri.

ﾀjràtilgàn vàqt- 4s髙t)

ﾀsîsiy sàvîllàr:

1. Inårtsiàl và nîinårtsiàl sànîq siståmàsi.

2. Gàlilåyning nisbiylik printsipi.

3. Tåzliklàrni ko’shish.

Tàyanch so’z ibîràlàr:

Sànîq siståmàsi inårtsiàl qo’zg’àlmàs sànîq siståmàsi

Nîinårtsiàl invàriànt qo’zg’àluvchàn sànîq siståmàsi

Ràdius våktîr kîrdinàtà tåzliklàrni ko’shish

Vàriànt tåzlànish nisbiylik tàmîyili

Màssà tåzlik tåzliklàrni ko’shish

Kuch vàqt gàlilåy àlmàshtirishlàri

Shtriõlàngàn shtriõlànmàgàn diffåråntsiàl tånglàmàlàr

Màvzugà îid muàmmîlàr:

1. Dinàmikàdà sànîq siståmàlàrini tànlàsh muhim àhàmiyatgà egà.

2. Inårtsiàl và nîinårtsiàl sànîq siståmàlàrini bir-biridàn àjràtish.

3. G褓tsåntrik và iînårnik siståmàlàrini bir-biridàn àjràtà bilish.

4. Eynhtåynning nisbiylik nàzàriyasidàn Gàlilåyning nisbiylik

printsipip fàrq qilàdimi.

5. Bir sànîq siståmàdàn ikkinchi sànîq siståmàgà o’tgàndà kîrdinàtà và vàqt

qàndày o’zgàrishini bilàsizmi?

6. Nyutîn m襄ànikàsining tånglàmàlàri Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà

nisbàtàn invàriànt ekànligini isbîtlàng.

7. Gàlilåyli àlmàshtirishlàridà tåzliklàr qàndày ko’shilàdi.

8. Nyutîn m襄ànikàsi tånglàmàlàri Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriàntmi yoki yo’qmi?

1-àsîsiy sàvîl: Inårtsiàl và nîinårtsiàl sànîq siståmàsi:

1-àsîsiy sàvîlning màqsàdi:

à) Inårtsiàl sànîq siståmàsini tushuntiring.

b) Nîinårtsiàl sànîq siståmàsini tushuntiring.

Idåntiv o’qo’v màqsàdlàri:

1. Sànîq siståmàsini bilàdi.

2. Inårtsiàl sànîq siståmàsigà tà’rif bårà îlàdi.

3. Inårtsiya qînunini tà’riflày bilàdi.

4. Gåliîtsåntrik và kîpårnik siståmàsini tushunàdi.

1-àsîsiy sàvîlning bàyoni:

Kinåmàtikàdà sànîq siståmàsini tànlàsh muõum emàs edi. Bàrchà sànîq siståmàlàri kinåmàtik ekvivàlånt hisîblànàdi. Dinàmikàdà 瑾vîl bundày emàs. Inårtsiya qînunining o’zi sànîq siståmàsini tànlàsh hàqidàgi màsàlàlàni ko’ndàlàng qilib ko’yadi. ﾀyni bir hàràkàtning o’zi turli sànîq siståmàlàridà turlichà bo’làdi. ﾀgàr birîr sànîq siståmàdà jism to’g’ri chiziqli và tåkis hàràkàt qilàyotgàn bo’lsà, birinchi sànîq siståmàsigà nisbàtàn tåzlànishli hàràkàt qilàyotgàn siståmàdà esà bundày bo’lishi mumkin emàs.

Bundàn shundày õulîsà kålib chiqàdiki, inårtsiya qînuni bàrchà sànîq siståmàlàridà o’rinli emàs. Klàssik m襄ànikà tà’riflàgàn pîstulîtgà àsîsàn shundày sànîq siståmàsi màvjudki, undà bàrchà erkin jismlàr to’g’ri chiziqli tåkis hàràkàt qilàdi. Bundày siståmàsi inårtsiàl sànîq siståmàsi dåb àtàlàdi. Inårtsiya qînunining màzmuni àslidà, ch bo’lmàgàndà bittà inårtsiàl sànîq siståmàsi màvjud, dågàn fikrgà îlib kålàdi. Bu fikr judà ko’p sîndàgi tàjribà fàktlàrining umumlàshmàsi hisîblànàdi. ﾕuddi sundày qilib kàysi sànîq siståmàlàri inårtsiàl kàysilàri esà nîinårtsiàl ekànligini fàqàt tàjribà yo’li bilàn àniqlàsh mumkin. ﾀytàylik, màsàlàn gàp kîinîtning biz ko’zàtishimiz mumkin. bo’lgàn sⅶàsidàgi yuldo’zlàri và bîshqà àstrànîmik îb’åktlàrining hàràkàti hàqidà bîràyotgàn bo’lsin. U vàqtdà ﾅr qo’zg’àlmàs dåb qàbul qilingàn sànîq siståmàsi (bundày siståmàni biz år siståmàsi dåb àtàymiz) inårtsiàl bo’lmàydi dåyishimiz mumkin. Hàqiqàtdàn hàm bundày siståmàdà yuldo’zlàr îsmîn ko’ràsidà sutkàlik àylànmà hàràkàt qilàdi. Yuldo’zlàrgàchà bo’lgàn màsîfàlàr judà hàm kàttà bo’lgànligidàn årgà qàràb yo’nàlgàn judà kàttà màrkàzgà intilmà tåzlànish yuzàgà kålàdi. Shu bilàn birgà hàr bir yuldo’z bîshqà îsmîn jismlàridàn ddàn tàshqàri o’zîkdà bo’lgànligi sàbàbli ulàr dåyarli erkin hisîblànàdi. Yuldo’zlàrning ﾅr sànîq siståmàsidàgi erkin hàràkàti to’g’ri chiziq bo’yichà emàs bàlki àylànà bo’yichà sîdir bo’làdi. Bu hàràkàt inårtsiya qînunigà buysinmàydi. Shuning uchn ﾅr sànîq siståmàsi inårtsiàl bo’lmàydi.

0yu Kîpårnik siståmàsi bu siståmà bîshi Quyosh màrkà-

zidà jîylàshgàn kîrdinàtàlàr siståmàsi bo’lib,

kîrdinàtà o’qlàri uchtà o’zîkdà jîylàshgàn và bittà

0yu tåkislikdà yotmàydigàn yuldo’zlàrgà qàràb yo’nàlgàn

to’g’ri chiziqlàrdàn ibîràt.

Kîpårnik siståmàsini àgàr yuldo’zlàr îràsidà-

0. 
   gi màsîfà kàràliyotgàn siståmàgà nisbàtàn kichik
   

bo’lsà, inårtsiàl dåb îlishimiz mumkin.

Muhîkàmà uchun sàvîllàr:

1. 
   Sànîq jism sifàtidà qàndày jismlàr îlinàdi?
   
2. 
   qo’zg’àlmàs sànîq siståmàsidàgi jismning hàràkàti o’ngà nisbàtàn tåzlànishli hàràkàt qilàyotgàn siståmàdà qàndày bo’làdi?
   
3. 
   Inårtsiya qînuni kàysi sànîq siståmàlàridà o’rinli hisîblànàdi?
   
4. 
   Kàysi sànîq siståmàlàri inårtsiàl và nîinårtsiàl ekànligi qàndày yo’l bilàn àniqlànàdi?
   

2-àsîsiy sàvîl: Gulilåyning nisbiylik printsipi:

2-àsîsiy sàvîlning màqsàdi:

à) Nisbiylik printsipini tushuntiring.

b) ﾀlmàshtirish invàriànt ekànligini ko’rsàtish.

Idåntiv o’qo’v màqsàdlàri:

1. Nisbiylik printsipini tà’riflày îlàdi.

2. ﾀlmàshrish tånglàmàlàrini yozà îlàdi.

3. Tåskàri àlmàshtirish fîrmulàlàrni yozà îlàdi.

4. Nyutîn m襄ànikàsining tånglàmàlàri Gàlilåy àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriànt kàttàliklàrining tà’rifini bilàdi.

5. Vàriànt và invàriànt kàttàliklàrining tà’rifini bilàdi.

2-àsîsiy sàvîlning bàyoni:

Nyutînning ikkinchi kînuini ifîdàlîvchi

(1)

tånglàmà bu qînunning istàlgàn sànîq siståmàsidà o’rinli bo’là îlmàsligini àniq ko’rsàtàdi. Hàqiqàtdàn hàm, umumàn à tåzlànish bir – birigà nisbàtàn tåzlànish bilàn hàràkàtlànàdigàn turli sànîq siståmàlàridà turlichà qiymàtlàrgà egà bo’làdi. kuch esà sànîq siståmàsini tànlàshgà bîg’liq bo’lmàydi, chunki u fàqàt siståmàgà kirgàn mîddiy nuqtàlàrning o’zàrî jîylàshishi và nisbiy tåzliklàri bilàn àniqlànàdi. Bu kàttàliklàr esà nîrålyativistik kinåmàtikàgà àsîsàn sànîq siståmàsining tànlànishigà bîg’liq emàs. Bu årdàn àgàr Nyutînning ikkinchi qînuni birîr sànîq siståmàsidà o’rinli bo’lsà, u shu sànîq siståmàgà nisbàtàn tåzlànish bilàn hàràkàtlànàyotgàn bîshqà sànîq siståmàdà o’rinli bo’lmàydi, dågàn õulîsà kålib chiqàdi.

Sànîq siståmàsini inårtsiàl sànîq siståmàsi dåb fàràz qilàylik. Birinchi sànîq siståmàgà o’zgàrmàs tåzlik bilàn ilgàrilànmà hàràkàt qilàyotgàn S¹ sànîq siståmàsini qàràb chikàmiz. Mîddiy nuqtàning bu siståmàlàrdàn biridàgi, màsàlàn s siståmàdàgi hàràkàti mà’lum bo’lsin. shu nuqtàning S¹ siståmàsidàgi hàràkàti qàndày tîpilàdi. Màsàlàn nîrålyativistik qo’yilgàndà S¹ siståmàdà hàràkàtlànàyotgàn nuqtàning x¹, y¹, z¹, kîrdinàtàlàri uning àyni bir vàqt mîmåntidà S siståmàdàgi õ, u, z, kîrdinàtàlàri îrqàli ifîdàlîvchi fîrmulàlàrni tîpishigà kåltiràmiz.

Kîrdinàtà bîshini và kîrdinàtà o’qlàrining yo’nàlishini S siståmàsidà qàndày bo’lsà, S¹ siståmàdà hàm shundày iõtiyoriy tànlàsh mumkin. Sîddàlik uchun x¹, y¹, z¹, kîrdinàtà o’qlàri õ, u, z, kîrdinàtà o’qlàrigà mîs ràvishdà pàràllål và bîshlàng’ich vàqt mîmåntidà ﾎ¹ kîrdinàtà bîshi ﾎ kîrdinàtà bîshi bilàn ustmà – ust to’shàdi dåb qàbul qilish mumkin.

u u¹ Bundàn tàshqàri V tåzlik ﾕ o’qigà

pàràllål dåb hisîblàsh mumkin. Bundày

S S¹ shàrîitdà õ¹ o’qi dîim õ o’qi bilàn ustmà -

ust to’shàdi. Hàràkàtdàgi nuqtà t vàqt

o mîmåntidà M hîlàtdà bo’lsin.

o x x¹ U vàqtdà S¹ siståmàning

kîrdinàtà bîshi t vàqtdà ﾎ hîlàtidàn

z ﾎ¹ hîlàtgà o’tàdi.

z¹

(2)

Bu årdà hàràkàtidàgi nuqtàning mîs ràvishdà S và S¹ siståmàlàrdàgi ràdiusi våktîrlàri (2) ning kîrdinàtà o’qlàrigi pr鮱ktsiyalàrini yozàmiz.

(3)

Tåskàri àlmàshtirish fîrmulàlàri.

(4)

ko’rinishdà yoki kîrdinàtàlàr îrqàli yozilsà

(5)

ko’rinishdà bo’làdi. Bo’làr Gàlilåy àlmàshtirishlàri dåb àtàlàdi. «Såkin hàràkàtlàrni» «1) o’rgànishdà Gàlilåy àlmàshtirishlàridàn fîydàlànish mumkin. «Tåz hàràkàtlàr» uchun bundày qilish mumkin emàs.

Muhîkàmà uchun sàvîllàr:

2.1. Nyutînning qînunlàrini ifîdàlîvchi tånglàmàlàr istàlgàn sànîq

siståmàsidà o’rinlimi yoki o’rinli emàsmi?

2.2. nisbiylik printsipini qàndày tushunàsiz?

2.3. ﾀlmàshtirish tånglàmàlàri hàqidà nimà dåya îlàsiz?

2.4. Nîrålyativistik hàràkàt tånglàmàlàri Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà

nisbàtàn invàriàtmi?

3-àsîsiy sàvîl: Tåzliklàrni ko’shish:

3-àsîsiy sàvîlning màqsàdi:

à) Tåzliklàrni ko’shish tånglàmàsini tushuntiring.

Idåntiv o’qo’v màqsàdlàri:

1. Gàlilåy àlmàshtirishlàrini bilàdi.

2. Tåzliklàrni ko’shish tånglàmàsini yozàdi.

3. Tåzliklàrning invàriànt ekànligini bilàdi.

4. Hàràkàt miqdîrining àlmàshtirish tånglàmàlàrini bilàdi.

5. Enårgiyaning sàqlànish qînunini invàriànt ekànini bilàdi.

3-àsîsiy sàvîlning bàyoni:

(2) ni t vàqt bo’yichà diffåråntsiàllàb

yoki (6)

bu årdà - nuqtàning S siståmàsidàgi - esà S¹ dàgi tåzligi. Bu fîrmulà tåzliklàrni ko’shishning nîrålyativistik qînunini ifîdàlàydi. Bu årdà tåzlik o’zgàrmàs dåb t瑾min qilingàn hîldà kåltirib chiqàràmiz.

dåb hisîblàb fîrmulàni ikkinchi màrtà diffåråntsiàllàb

yoki (7)

Dåmàk, tåzlànish ikkàlà sànîq siståmàsidà bir õil. Tåzlànish Gàlilåy àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriànt dåyilàdi.

Erkin mîddiy nuqtà S siståmàdàn, u inårtsiàl siståmà dåb t瑾lil qilgànidàn, tåzlànishsiz hàràkàt qilàdi. (7) fîrmulà nuqtàning S¹ gi hàràkàti hàm tåzlànishsiz bo’lishini ko’rsàtàdi.

Dåmàk S¹ siståmà hàm inårtsiàl sànîq siståmàsi hisîblànàdi. Shundày qilib, inårtsiàl sànîq siståmàsigà nisbàtàn to’g’ri chiziqli và tåkis hàràkàtlànàdigàn sànîq siståmàsini o’zi hàm inårtsiàl sànîq siståmàsi hisîblànàdi.

dàn kuch Gàlilåy àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriàntdir. Tåzlànish hàm invàriànt bo’lgànidàn (1) tånglàmàdàn sundày qilib, Nyutîn m襄ànikàsining tånglàmàlàri Gàlilåy àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriàntdir. Bu Gàlilåyning nisbiylik printsipi dåb àtàlàdi.

Muhîkàmà uchun sàvîllàr:

1. 
   Tåzliklàrni ko’shish tånglàmàsi qàndày kåltirib chiqàrilàdi?
   
2. 
   Tåzliklàr Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn qàndày kàttàlik hisîblànàdi?
   
3. 
   Tåzlànish, kuch Gàlilåyli àlmàshtirshlàrigà nisbàtàn invàriàntmi yoki vàriànt kàttàliklàrmi?
   
4. 
   Umumàn Nyutîn m襄ànikàsi tånglàmàlàri Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn qàndày kàttàlik hisîblànàdi?
   

Màvzu bo’yichà åchimini ko’tàyotgàn ilmiy muàmmîlàr:

1. 
   Bizgà mà’lumki enårgiyaning sàqlànish qînuni Gàlilåy àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn invàriànt hisîblànàdi. Bîshqà sàqlànish qînunlàri Gàlilåyli àlmàshtirishlàrigà nisbàtàn qàndày bo’lishligini ilmiy jihàtdàn àsîslàsh kåràk.
   
2. 
   Gàlilåyli àlmàshtirishlàrini kåltirib chiqàrishdà hàmmà sànîq siståmàlàridà vàqtni àbsîlyut và o’zgàrmàs dåb hisîblànàdi. ﾀksinchà Gàlilåyli àlmàshtirishlàri qàndày bo’làdi.
   

Nàzîràt tîpshiriqlàri.

1. Sànîq siståmàsigà tà’rif båring.

2. Inårtsiya sànîq siståmàsini tà’riflàng.

3. Inårtsiàl sànîq siståmàsidàn nîinårtsiàl sànîq siståmàsining fàrqini àytib båring.

4. Inårtsiya qînunini tà’riflàb båring.

5. Qàndày siståmà Gåliîtsåntrik siståmàsi dåyilàdi.

6. Nisbiylik printsipini tushuntiring.

7. Gàlilåyning nisbiylik printsipi bilàn Eynshtåyning nisbiylik printsipi îràsidà fàrq bîrmi?

8. Kîrdinàtàlàrni àlmàshtirish tånglàmàlàrini yozing.

9. Tåzlànish, kuch Gàlilåy àlmàshtirilishigà nisbàtàn invàriàntmi.

10. Vàriànt và invàriànt kàttàliklàrni tà’riflàng.

11. Gàlilåy àlmàshtirishlàrni ifîdàlàng.

12. Tåzliklàrni ko’shish tånglàmàlàrini yozing.

13. 15 tåzlik bilàn hàràkàtlànàyotgàn elåktrîn p鮱zddàgi yo’lîvchi qàràmà-qàrshi yo’nàlishidà hàràkàtlànàyotgàn uzunligi 210 bo’lgàn p鮱zd uning yonidàn 6,0 ichidà o’tib kåtgànini àniqlàdi. Shu p鮱zdning tåzligini tîping.

14. ﾀgàr bir yo’nàlishidà hàràkàtlàngàndà piyodà hàr minutidà vålîsipådchidàn îrtdà kîlib qàràmà - qàrshi yo’nàlishidà o’shà tåzliklàr bilàn hàràkàtlàngàndà esà hàr 2 – minutdà ulàr îràsidàgi màsîfà gà kàmàysà, vålîsipådchi và piyodàning tåzliklàrini àniqlàng.