O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Noorganik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi

O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Noorganik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi

• 10-ma’ruza mavzusi:Davriy jadvalning 8-10 guruh elementlari. Temir, kobalt va nikel guruhlari.
• Ma’ruza prezentatsiyasi muallifi:
• K.f.n., dotsent Cho’lponov K.A.
• TOSHKENT-2020

• INORGANIC CHEMSTRY TPHI

• 8-10 guruh elementlarining umumiy tavsifi
• (Maruza 2 soat)

• Режа:

• Umumiy tafsifnoma;

• Femir va uning birikmalari;

• Fe+2 birikmalari;

• Fe+3 birikmalari;

• Fe+6 va Fe+8 birikmalari;

• Kobalt va nikel; Ularning farmatsiyadagi ahamiyati.

• Asosiy adabiyot:
• 1.Shriver and Atkins, Inorganic Chemisrty, Fifth Edition, 2010/ P.W.Atkins,T.L.Owerton, J.P. Rourke, M.T. Weller and F.A. Armstrong, W.H. Freeman and Company, New York. 2010. P. 534-557.

• VIII B guruh elementlarining elektron tuzilishi
• 1-jadval

Fe 3d64s2	Co 3d74s2	Ni 3d84s2
Re 4d75s1 Os 4f145d66s2	Rh 4d85s1 Ir 4f145d76s2	Pd 4d105s0 Pt 4f145d96s1

• Temir oilasi elementlarining asosiy kattaliklari

Asosiy kattaliklar	Fe	Co	Ni
Atom massa Elektron formulasi Atom radusi, nm E2+, ion radiusi, nm E3+, ion radiusi, nm Suyuql. harorati,oS Zichligi,g/sm3 Ionl.ener. MMe2+ Yerda tarqalishi, %	55,847 3d64s2 0,126 0,084 0,067 1539 7,87 7,89 5,1	58,933 3d74s2 0,125 0,078 0,064 1492 8,84 7,87 3*10-3	58,71 3d84s2 0,124 0,074 0,062 1455 8,91 7,63 8*10-3

• MeO, Me2O3, gidroksidlari Me(OH)2 va Me(OH)3 .
• Fe +3, Co va Ni +2 barqaror.

• 2-jadval.

Temirning tabiatda tarqalishi

• U tuproq, minerallar, gemoglobin, xlorofilda, shuningdek kometalarda, saturn halqasida, meteoritlar va quyoshda bor.

Temirning tabiatda tarqalgan birikmalari

• Pirit-FeS2

• Gematit-Fe2O3

• Magnetit-Fe3O4

• Siderit-FeCO3

• Limonit- Fe2O3*nH2O

Fe olinishi

• Lab.da FeCl2 yoki FeCl3 eritmasi elektrolizi.
• Qaytarib:
• Fe2O3 + 3H2 = 2Fe + 3H2O
• Pentakarbonil temirni qizdirish:
• [Fe(CO)5] = Fe + 5CO
• Domna jarayonida:
• 3Fe2O3+CO= 2Fe3O4 + CO2
• Fe3O4+CO=3FeO+CO2
• FeO+CO=Fe+CO2
• Rudalaridan cho’yan. Uning s. h. 1100oC.
• Tarkibi 95% Fe, 1,7% dan ortiq C , S, Si, Mn .

Fizik xossalari

• Oq kumushsimon metall. Al дан qattiq.
• Au va Ag dan yumshoq.
• Toza Fe ts=1539oC.
• 1000oC da sim cho’zilishi va bir-biriga ulanadi.

Fe kimyoviy xossalari

• Namlangan havoda Fe :
• 2Fe + 3/2O2 + nH2O = Fe2O3*nH2O
• 3Fe + 2O2 + nH2O = Fe3O4*nH2O
• Xlor va Fe: 2Fe + 3Cl2 = 2FeCl3
• S bilan : Fe + S = FeS
• N2 va P metallik :
• Fe2N, Fe4N, Fe3Si , Fe3P, Fe2P.
• Fe gidridlar: FeH, FeH2, FeH3 va FeH6
• Kislotalar :
• Fe + 2HCl = FeCl2 + H2
• Fe + H2SO4 = FeSO4 + H2
• Kons. H2SO4 (300oS) :
• 2Fe + 6H2SO4 = Fe2(SO4)3 + 3SO2 + 6H2O
• 100 %li H2SO4 va kons. HNO3 Fe passivl.
• Fe suyul. HNO3 bilan NO, NO2, N2 ,N2O, NH4NO3:
• Fe + 4HNO3 = Fe(NO3)3 + NO + 2H2O

• 1-rasm. Temir bilan qaytarilishda nitrat kislota
• konsentratsiyasining qaytarilish mahsulotlariga ta’siri.

Fe (II) birikmalari

• FeO qoramtir tusli kukun:
• FeCO3 = FeO + CO2
• FeSiO3 = FeO + SiO2
• Fe(OH)2:
• FeSO4 + 2NaOH = Fe(OH)2 + Na2SO4
• Fe(OH)2 och ko’kimtir rangli kukun,
• u havoda tez qorayadi:
• 4Fe(OH)2+2H2O+O2= 4Fe(OH)3
• Temir (II) tuzlari gidrolizga uchraydi.

Fe (II) birikmalari

• NaOH va qizil qon tuzi Fe2+ ionini ochish uchun:
• FeCl2+K3[Fe(CN)6]=KFe[Fe(CN)6]  +2KCl
• turnbul ko’ki
• Temir kuporosi FeSO4*7H2O.
• FeSO4 qaytaruvchi:
• 10FeSO4 +2KMnO4 + 8H2SO4 = 5Fe2(SO4)3
• +2MnSO4 +8H2O +K2SO4
• Mor tuzi: (NH4)2SO4*FeSO4.
• Eritmada [Fe(H2O)6]2+ akva kompleks barqaror.
• FeS-qora rangli, FeCO3-oq rangli.
• Fe 2+ k. son 6. [Fe(H2O)6]2+; [FeF6]4- .
• K4[Fe(CN)6] - sariq qon tuzi.

• FeS2