Freskalarda tasvirlangan jonli tasvirlar, bir paytlar ma’naviyat izlovchilarining intilishlari bilan aks-sado bergan meditatsiya maydonlari va bu tarixiy boyliklarni asrab-avaylashga qaratilgan sinchkovlik bilan saqlanish sa’y-harakatlarini o‘rganar ekanmiz, O‘zbekistonda buddizmning bardavom merosiga guvoh bo‘ldik. Uning ahamiyati vaqt chegarasidan oshib, o‘tmishni hozirgi bilan bog‘laydi.
Buddizmning O‘zbekistonda tarixiy va zamonaviy ahamiyati umuminsoniy haqiqat bilan aks sado beradi: qadimgi e’tiqodlar merosi xalqlarning madaniy, badiiy va ma’naviy manzarasiga ta’sir qilishda davom etmoqda.
Doimiy o‘zgarishlar hukm surayotgan dunyoda tarixiy merosimizni o‘rganish avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan azaliy qadriyatlar va madaniy boyliklarni eslatib turadi. Qoratepa, Fayoztepa va Dalvarzintepa timsoli bo‘lgan O‘zbekistondagi buddizmning yorqin tarixi inson ruhining mustahkamligi, iymon-e’tiqodi qudrati, borliqni chuqurroq anglash yo‘lida cheksiz izlanishlardan dalolat beradi. U insoniyat tarixining rang-barang va o‘zaro bog‘lamlari haqidagi tushunchamizni yanada boyitib borar ekan, uni asrab-avaylash, asrash va ulug‘lash kerak bo‘lgan merosdir.Buddaviylik da kundalik, davriy, maxsus va bayram marosimlari ado etiladi. Monastir, ibodatxona va xonadonlarda ertalabki va kechki ibodatlar uyushtiriladi. Odatda, 12—13 yoshli oʻspirin 20 yoshgacha, yaʼni balogʻatga yetgunga qadar monastirda rohiblikni oʻtaydi, lekin, taxminan ularning uchdan bir qismi umrbod shu maqomda qoladi. Oddiy qevm yoki dunyoviy kishilarning eng asosiy kundalik vazifasi — rohiblarni ovqat bilan taʼminlashdir. Bu bilan ular xayrli xizmat qilgan boʻladilar.
20-asrda jahon boʻylab dunyoviy kishilarni ushbu dinga jalb etish odat tusiga kirdi. Hatto Hindistonning oʻzida ham Buddaviylik dunyoviy shaklda qayta tiklanmoqda. Yaponiyada dunyoviy kishilar "sinsyuko" ("yangi dinlar") deb atalgan oqimlarni (Rossiyada katta shovshuvga sabab boʻlgan "Aum sinrikyo" shulardan) tashkil etmoqdalar. Amerikadagi "yangi buddizm" jamoalari asosan dunyoviy kishilardan tarkib topgan.
Buddizm tarixi tadqiqotchilari mavjud manbalar asosida bu oqim asoschisi real tarixiy shaxs ekanligini taʼkidlaydilar. Bu taʼlimot toʻgʻrisida xabar beruvchi adabiyotlarda u Siddxartxa, Gautama (Gotama), Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Jina, Bxagavan kabi ismlar bilan zikr etiladi. Bu ismlar maʼnolari quyidagicha: Siddxartxa — shaxsiy ism, Gautama — urugʻ nomi, Shakyamuni — "Shakya qabilasidan chiqqan donishmand", Budda — "nurlangan", Tadxagata — "shunday qilib, shunday ketgan", Jina — "gʻolib", Bxagavan — "tantana qiluvchi". Ular ichida eng mashhuri "Budda" boʻlib, shundan ushbu dinga buddizm nomi berilgan.
