Ќозирги œзбек адабий тили
Yüklə 2,31 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha
- Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha
- Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
- Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quv
- Qo‘shimcha adabiyotlar
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Al-Хоrazmiy nоmidagi Urganch Davlat universiteti “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi 
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan O‘QUV- USLUBIY MAJMUA universitetlarning 5220100 filologiya (o‘bek tili) ta’lim yo‘nalishi 2-kursi talabalari uchun Bilim sohasi–200000 (gumanitar fanlar va san’at) Ta’lim sohasi–220000 (gumanitar fanlar) Ta’lim yo‘nalishi–5220100 (o‘zbek tili) URGANCH-2012 Mundarija 1.“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining namunaviy dasturi.............................. 3 2.“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining ishchi dasturi.......................................16 3.Baholash mezonlari……………………………………................................21 4.Ma’ruza mashg‘ulоti ta’lim texnologiyasi ishlanmalari …………..................34 5.Amaliy mashg‘ulоt ta’lim texnologiyasi ishlanmalari....................................132 6.Masalalar va mashqlar to‘plami.....................................................................208 7.Glossariy…………………………………………………………………….211 8.Umumiy Savollar……………………………………………………………216 9.Nazorat uchun savollar (JN, ON, YN)............................................................221 10.Tеst savоllari………………...........................................................................218 11.Tayanch konspekti………………………………………………………..34-132 12.Tarqatma materiallar.......................................................................................228 13.Referat mavzulari…………………………………………………………....235 14.Kurs ishi mavzulari………………………………………………………….236 15.Annotatsiyalar.................................................................................................237 16.Foydali maslahatlar.........................................................................................238 17.Normativ hujjatlar...........................................................................................239 18.Mualliflar haqida ma’lumotlar……………………………………………....247 19.Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………………249 20.Xorijiy manbalar..............................................................................................250
HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI fanining O‘QUV DASTURI Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar soha Ta’lim sohasi: 120000 – Gumanitar fanlar Ta’lim yo‘nalishi: 5120100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) T Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashning 201_ yil “___”________dagi “____”-son majlis bayoni bilan ma’qullangan. Fanning o‘quv dasturi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetida ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: Sayfullayeva R. - O‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri, filologiya fanlari doktori, professor Qurbonova M. - O‘zbek tilshunosligi kafedrasi professori v.b., filologiya fanlari doktori Taqrizchilar: Umarov E. - O‘zFA Til va adabiyot instituti yetakchi ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori Muhamedova S. - Nizomiy nomidagi TDPU umumiy tilshunoslik kafedrasi professori, filologiya fanlari doktori Fanning o‘quv dasturi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Ilmiy-metodik kengashida tavsiya qilingan (201_yil “___” _________dagi “___” -sonli bayonnoma). Kirish Ushbu dastur hozirgi o‘zbek tilining tizimiy qurilish birliklari tavsifi bilan bog‘liq lisoniy imkoniyatlar va nutqiy voqelanishlarni, ularning o‘zaro munosabati masalalarini qamrab oladi. O‘quv fanining maqsadi va vazifalari «Hozirgi o‘zbek tili» fanini o‘qitishdan maqsad Davlat Ta’lim Standartlari asosida bo‘lg‘usi filologlarga o‘zbek tilining fonetik qurilishi, fonetik qonuniyatlari, lug‘at tarkibi, leksik-semantik guruhlari, lug‘atchilik masalasi, morfemik qurilishi, so‘z yasalishi tizimi, so‘z turkumlari, sintaktik qurilishi ( so‘z birikmasi, sodda gap, qo‘shma gap va matn sintaksisi) muammolari yuzasidan izchil ilmiy–nazariy ma’lumot berishdan, immanent imkoniyat sifatida ularning ongida joylashgan ifoda vositalarini yetkazishdan iborat. Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi Mazkur fan oliy ta’limning bakalavriat bosqichi filologiya yo‘nalishida o‘qitilayotgan «Tilshunoslikka kirish», «Qadimgi turkiy til», «O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi», «O‘zbek dialektologiyasi», «Umumiy tilshunoslik», «Kompyuter tilshunosligi» «Ona tili o‘qitish metodikasi», «Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari», «Tilshunoslik va tabiiy fanlar», «Sotsiolingvistika» fanlari bilan, shuningdek, magistratura bosqichidagi «Amaliy tilshunoslik», «Matn tilshunosligi», «O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari», «Psixolingvistika», «Areal tilshunoslik», «Struktural tilshunoslik» kabi fanlar bilan uzviy bog‘liqligi. Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni Talabalarda o‘zbek tilshunosligi fani bo‘yicha o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muasssalarida olgan bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish; tilshunoslik, xususan, o‘zbek tilshunosligida qo‘llanilayotgan atamalarni o‘zlashtirish, hozirgi o‘zbek adabiy tili fanining nazariy masalalarini yoritish; substantsial (zotiy) yo‘nalish muammolari ustida ishlash va kognitiv hamda paradigmatik lingvistika masalalarini chuqur o‘rganishga da’vat etib, mukammal bilimli mutaxassis tayyorlash hozirda muhim ahamiyatga ega. Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanini o‘qitishda mavzularning xarakteri va murakkablik darajasidan kelib chiqib o‘qitishning an’anaviy (ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, seminar, kollekvium, shuningdek, ko‘rgazmali qurollardan) va noan’anaviy (aqliy xujum, komandada o‘qitish, arralash va turli xil didaktik o‘yinlardan), shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalaridan - kompyuter, elektron darsliklar, elektron lug‘atlar va internet materiallaridan, multimediya imkoniyatlaridan unumli foydalaniladi. Ma’lumki, har qanday tilni o‘qitishda bo‘lganidek, bu fanni o‘qitishda ham lug‘atlar (izohli lug‘atlar, elektron lug‘atlar, lingvistik lug‘atlar va h.k.lar)dan keng foydalaniladi. Asosiy qism Fanning nazariy mashg‘ulotlar mazmuni Hozirgi o‘zbek tili milliy o‘zbek tilining muayyan sifatiy me’yorlarga ega bo‘lgan, sayqallangan, yuqori bosqichda rivojlangan oliy shakli ekanligi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining og‘zaki va yozma shakllari. Uning taraqqiyotida lisoniy va nolisoniy omillarning roli. O‘zbek tili lahja, dialekt va shevalari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy ildizlari va dialektal asoslari. Uning taraqqiyot bosqichlari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining shakllanishida yetakchi shevalarning ishtiroki. Til va nutq. Ularning o‘zaro munosabati. Til birliklari va nutq birliklari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining yozuv va so‘zlashuv uslublari ko‘rinishlari, ularning ijtimoiy vazifasidagi uzviy aloqadorlik. So‘zlashuv va yozuv tili vositalari. Fonetika va fonologiya Fonetika haqida umumiy tushuncha. Fonetikaning obyekti, maqsadi va vazifalari. Fonetik birliklarning segment va supersegment turlari. Fonetik birliklarning til tizimidagi vazifalari, bilateral birliklarning shakllanishidagi roli. Fonetikaning tekshirish uslubi va maqsadiga ko‘ra turlari: umumiy fonetika, qiyosiy fonetika, tavsifiy fonetika, tarixiy fonetika, eksperimental fonetika. Fonetikaning to‘rt aspekti. Tovushning murakkab hodisa ekanligi. Fonetikaning fizik-akustik aspekti: tovushning balandligi, kuchi, tembri, cho‘ziqligi, ovoz (asosiy ton), qo‘shimcha tonlar va shovqin, ularning fonetik-fonologik sathdagi roli. Fonetikaning anatomik-fiziologik aspekti: nutq a’zolari anatomiyasi (nafas apparati, bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, halqum, og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i), nutq a’zolari fiziologiyasi (nutq a’zolari faoliyatining bosh miya tomonidan boshqarilishi), bosh miya markazi va eshituv markazi kabi nerv hujayralari faoliyatining nutq a’zolari harakatidagi kechimlarni boshqarishi; nutq a’zolarining ijro kechimi: artikulyatsiya o‘rni, artikulyatsiya usuli, artikulyatsiya bazasi, artikulyatsiya bosqichlari (ekskursiya, ish holati, rekursiya). Eshitib his etish aspekti (pertseptiv aspekt). Bu aspektda o‘rganiladigan hodisalarning lisoniy kommunikatsiyadagi roli. Lingvistik-funktsional aspekt (fonologiya). Fonologiya tarixidan qisqacha ma’lumot. Fonologiyaning asosiy birliklari: nutq tovushlari va bug‘in – segment birliklar; urg‘u, ohang, melodika, pauza – supersegment birliklar. Fonema haqida ma’lumot. Fonemaning differentsial va integral belgilari; fonologik zidlanishlar, ularning turlari, korrelyatsiya; fonema ottenkalari va fonema qatori, fonemalarning variatsiyalari va variantlari; transkriptsiya, uning turlari. Hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmi. Vokalizm haqida ma’lumot. Unlilar tasnifi. Bunday tasnifning hozirgi o‘zbek tilshunosligida har xilligi, uning sabablari. Ayrim unlilar tasnifi, ularning kombinator va pozitsion ko‘rinishlari. Unli fonemalarning kombinator va pozitsion ottenkalari (allafonlari). Hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi. Konsonantizm haqida ma’lumot. Undosh fonemalarning fokuslari. Bir fokusli va ikki fokusli undoshlar. Undosh fonemalar tasnifi: artikulyatsiya o‘rniga, artikulyatsiya usuliga, un paychalarining ishtirokiga hamda ovoz bilan shovqin nisbatiga ko‘ra undoshlarning turlari. Tasnifning bahsli o‘rinlari. Undosh fonemalar tavsifi. Labial undoshlar tavsifi. Til-dental undoshlari tavsifi. Til-alveolyar undoshlar tavsifi. Til o‘rta undoshi tavsifi. Sayoz til orqa undoshlari tavsifi va chuqur til orqa undoshlari tavsifi. Bo‘g‘iz undoshi tavsifi. Qorishiq undoshlar tavsifi. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot. Kombinator omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: assimilyatsiya, akkomodatsiya, ularning turlari. Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduktsiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi. Komibanator va pozitsion omillarning fonetik jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari. Pozitsion-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar: tovush orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyatsiya. Geminatsiya, uning til va nutqdagi ahamiyati. Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati. Aktsentuatsiya va intonatsiya. Aktsentuatsiyaning urg‘ular tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. Ayiruv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.Grafika. Orfografiya. Orfoepiya Hozirgi o‘zbek adabiy tilining yozuv tizimlari. Arab grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Lotin grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Rus grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Rus va lotin grafikalariga asoslangan ikki yozuvlikning yuzaga kelishi. Amaldagi (kirillcha) va yangi (lotincha) o‘zbek yozuvlarining grafik tavsifi. Bu ikki yozuvlarning qiyosiy tavsifi. Orfografiya, uning to‘g‘ri yozish qoidalari tizimi ekanligi. Orfografiya printsiplari: fonetik printsip, fonematik printsip, morfologik printsip, grafik printsip, tarixiy-an’anaviy printsip, differentsiyatsiya printsipi (simvolik printsip), shakliy-an’anaviy printsip. Amaldagi va yangi o‘zbek yozuvlarining imlo qoidalaridagi tafovutlar. Orfoepiya. Orfoepiyaning adabiy tildagi ahamiyati. Unli tovushlar orfoepiyasi. Undosh tovushlar orfoepiyasi. So‘z qismlari (o‘zak va qo‘shimcha) orfoepiyasi. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan ayrim so‘zlar orfoepiyasi. Leksikologiya. Uning obyekti, predmeti, vazifalari. Lug‘aviy sath, uning o‘zgaruvchanligi, sistemaviyligi. Leksik sathning boshqa sath birliklari bilan aloqasi. So‘zning leksik birlik sifatidagi mohiyati. So‘zning nominativ birlik ekanligi, leksik so‘z, grammatik so‘z. Leksemaning ifoda plani (nemema), mazmun plani (semema), Leksemaning semantik tarkibi: a)fonetik so‘z: b) denotat; v) signifikat. Leksik ma’no va tushuncha. Grammatik sema. Leksik ma’noning semantik tarkibi. Leksik ma’noning semalari. Atash semalari, ifoda semalari, vazifa semalari. Integral sema va differentsial sema. Terminlar. Leksemaning uzual va okkazional ma’nolari. Leksik monosemiya va polisemiya. Leksik ma’no taraqqiyoti. Leksik ma’no taraqqiyotiga olib keluvchi nolisoniy va lisoniy omillar. Ma’no ko‘chishi: metafora, metonimiya, sinektoxa, vazifadoshlik. Ma’noning kengashi va torayishi. Leksik ma’no tiplari: sinxron semasiologiya va diaxron semasiologiya. Sinxron semasiologiya: bosh ma’no, hosila ma’no. To‘g‘ri ma’no va ko‘chma ma’no. Nominativ ma’no va ma’joziy ma’no. Erkin ma’no va bog‘li ma’no. Diaxron semasiologiya: arxaik ma’no, etimologik ma’no. Etimon. Leksik sinonimiya. Sinonimik qator. Dominanta. Ma’noviy sinonimlar, uslubiy sinonimlar, nutqiy sinonimlar, kontekstual sinonimlar. Sinonimik darajalanish (graduonimiya). Lug‘aviy sinonimlarning markaziy va atrof qatlami. Funktsional-semantik sinonimlar, ularning yuzaga kelish omillari, shakliy va ma’noviy tabiati, uslubiy xoslanishi. Leksik antonimiya. Antonimik juftlik. Kontekstual antonimiya, enantiosemiya, mantiqiy markaz. Omonimlar, omoformalar. Omonimiyaga yondosh hodisalar: omofonlar va omograflar. Paronim va paranomaziya. Giponimiya, graduonimiya, partonimiya. Lug‘aviy tizimchalar; lug‘aviy ma’noviy guruh, lug‘aviy mavzuiy to‘plam, lug‘aviy mazmuniy maydon. O‘zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti. O‘zbek tili leksikasining tarixiy etimologik qatlamlari: umumturkiy so‘zlar, o‘zbekcha so‘zlar. O‘zlashma so‘zlar: arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar, fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar, ruscha-baynalmilal so‘zlar. So‘z o‘zlashtirish. So‘z o‘zlashtirish yo‘llari: jonli so‘zlashuv orqali va bosma manbalar orqali o‘zlashtirish. So‘z o‘zlashtirish usullari: o‘zicha olish, kal’kalab olish, to‘liq kalka va yarim kalka. Leksemlarning ishlatilish doirasi. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksemalar. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksemalar: dialektizmlar, kasb-hunar leksemasi, jargonlar, vulgarizmlar. O‘zbek tili leksikasida eskirish va yangilanish jarayonlari. Leksik istorizmlar. Leksik arxaizmlar: arxaizm-leksema, arxaizm-semema, leksik-fonetik arxaizm. Leksik neologizm: individual nutq neologizmi, umumtil neologizmi, neologizm-leksema, neologizm-semema. O‘zbek tili leksikasining emotsional-ekspressivlikka munosabati. Emotsional-ekspressivlik jihatdan neytral so‘zlar, emotsional-ekspressivlik jihatdan bo‘yoqdor so‘zlar. Ekspressivlikning ifodalanish usullari: leksik, kontekstual, affiksatsiya, fonetik, so‘zni metaforik qo‘llash. Onomastik leksika. Uning turlari, uning tarkibi, asosiy turlari, leksemalarning boshqa turlariga munosabatlari. Frazeologiya. Frazema, uning ifoda plani va mazmun plani. Frazeologik polisemiya va monosemiya. Frazeologik sinonimiya va antonimiya. Perifrazalar. Laksikografiya. Uning vazifalari. Entsiklopedik lug‘atlar: universal entsiklopediyalar, soha entsiklopediyalari. Lisoniy lug‘atlar: umumiy lug‘atlar, xususiy (maxsus) lug‘atlar; bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli; izohli, izohsiz, terminologik lug‘atlar.
Boshqa lisoniy birliklar bilan munosabati. Morfem birliklar: morfema, morf, allomorf, segment va supersegment morflar, submorf, kvazimorf. O‘zak va qo‘shimcha morfemalar. Affiksal morfemalarning funktsional tasnifi: derivatsion, lug‘aviy shakl yasovchi va sintaktik shakl yasovchi morfemalar. Affiksal morfemalarning material tasnifi. Ularning shakliy, ma’noviy, ifodaviy jihatlari. Yordamchi leksemalar va affiksal morfemalar. Yordamchi leksemalar va affiksal morfemalar munosabati. Morfema va uning variantlari munosabatlari: kombinator, pozitsion, fakultativ va individual variantlar. Morfemika va morfonologiyaning dolzarb muammolari. Derivatsiya nazariyasi. Uning til qurilish tizimidagi o‘rni. Davlat tili sharoitida mustaqil bahs sifatidagi maqsadi, vazifalari. Diaxron va sinxron yondashuvlar qiyosi. Unumlilik va mahsuldorlik tushunchalari. Grammatik so‘z yasash. Uning ko‘rinishlari.SYU (so‘z yasash usuli), SQ (so‘z qo‘shish). Konversiya. SYT (so‘z yasash tipi). SYU (so‘z yasash uyasi). SYQ (so‘z yasash qolipi). So‘z yasalish tizimi. Ulardan har birining tavsifi, mohiyati, ilmiy va amaliy qiymati. HO‘AT da unumli affiksal SYQ lari. Ot turkumidagi SYQlari. Sifat turkumidagi SYQ lari. Qo‘shma so‘z andozalari. Uzual va okkazional yasalishlar. So‘z modeli tarkibidagi tarixiy o‘zgarishlar. So‘z morfem tarkibidagi tarixiy o‘zgarishlar: soddalanish, ixtisoslashish, morfologik qayta bo‘linish, tublanish. Terminologik SYQ lari. Unumsiz SYQ lari. Derivatsiyaning dolzarb muammolari.
Grammatikaning tarkibiy qismlari, mundarijasi. Grammatika va milliylik, milliy mafkura. Grammatik shakl. Grammatik ma’no. Grammatik kategoriya. UGM, XGM, OGM tushunchalari, ularning mohiyati. Voqelanish xususiyatlari. MK lar tasnifi. Ularning ifoda shakllari, ma’nolari, vazifalari, sintaktik va analitik shakl. Tasniflovchi kategoriyalar. Vazifaviy kategoriyalar. Sub’ektiv baho shakllari. So‘z turkumlari – eng yirik grammatik kategoriya sifatida. So‘z turkumlarini ajratish tamoyillari. So‘z turkumi to‘dalari va tizimi. (an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar qiyosi). Fe’l. Umumiy xususiyatlari. Uning UGM si. LGM va LMG lari. Lug‘aviy shakllari. LMG larning markaziy leksemalari. Fe’l turlari: sof fe’llar va vazifaviy ko‘rinishlari. Fe’l kategoriyalari. O‘timli va o‘timsiz fe’llar. Fe’l nisbatlari paradigmasi, nisbat shakllarining zotiy tabiat, UGM si va nutqiy voqelanishi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllari paradigmasi, uning tasdiq inkor bilan aloqasi. Fe’l turlari paradigmasi. Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari va kesimlik shakllari. Ularning UGM lari va nutqiy voqelanishi. Kesimlik kategoriyasi. Tuslanish. Ularning PQ lari. Tasdiq-inkor, mayl-zamon, shaxs-son shakllari va ma’nolarining uzviyligi. Bog‘lamaning vazifasi, turlari. Tasdiq-inkor shakllarining ifodasi, tizimi, sintagmatikasi. Mayl shakllari paradigmasi, UGM lari va nutqiy voqelanishi. Buyruq, shart, xabar mayllari. Ulardan har birining ichki xususiyatlari, UGM lari. Zamon shakllari, ularning UGM si va XGM si. Ifoda va mazmun jihatlari. To‘liqsiz fe’l. Jami grammatik unsurlarning sintaktik imkoniyatlari. Fe’lning analitik shakllari. Fe’lshunoslikning dolzarb muammolari. Ot. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. Uning UGM si. Lug‘aviy shakllari. Otlarda denotatsiya va konnotatsiya. LGM va LMT lari. Onomastik leksika, onomastik indikatorlar. OK lari, Son. Egalik. Kelishik. Hurmat. Ulardan har birining ifodasi, ma’nosi, nutqiy voqelanishi. UGM va XGM lari. Sintaktik vazifalari. «SB» shakllari. Milliylikning ot ifodasidagi ko‘rinishlari. OT-leksemalar guruhining boyish manbalari. Unumli SYQ lari. Yangi abbreviaturalar. Kompozitivlar. Ularning modellari, tiplari, UGM va XGM lari. Sifat. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. LMG lari. Denotativ va konnotativ ma’nolari. Asliy va nisbiy sifatlar. Sifat darajalanishi. Kuchaytirma va ozaytirma shakllar. SY ning unumli qoliplari. «SB» shakllari. Ularning ifodalanishi, qo‘llanishi. Sifatlarning sintaktik vazifalari. Son. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. UGM si. Tasniflanishi. Har bir ma’no turining ifodalanish, qo‘llanish. «Bir» leksemasi. Uning nutqiy ma’nolari. Numerativlar. Numerativli birikuvlarning qoliplari. Sonning sintaktik vazifalari. Ravish. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari, LGM lari. Darajalanishi. Ularning ifodalanishi, qo‘llanishi. RY faol va nofaol modellar. Ravishlarning sintaktik vazifalari. Taqlid. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. Turlari. Fonetik semantik, morfologik, sintaktik tabiati. Yasalishi. Olmosh. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos ishoraviy (deyktik) tabiati. Umumiy xususiyatlari. Tasniflanishi. Anaforik, kataforik qo‘llanishlari. Olmoshlarning matndagi o‘rni. Sintaktik imkoniyatlari. Yordamchi so‘zlar. Ularning o‘rganilishi tarixi. Umumiy xususiyatlari. Turlari: qo‘shimchasimon «yos»lar, sof «yos»lari, yarim «yos»lar. Ulardan har birining ma’noviy va vazifaviy xususiyatlari. Ko‘makchilar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Ko‘makchilar va kelishiklarning o‘zaro munosabati. Ko‘makchilar konversiyasi. Ularning nutqdagi o‘rni. Bog‘lovchilar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Bog‘lovchilar konversiyasi. Ularning nutqdagi o‘rni. Yuklamalar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Yuklamalar va modal so‘zlar munosabati. Yuklamalarning nutqdagi o‘rni. So‘z-gaplar. O‘rganilish darajasi. So‘z turkumi sifatida ajratilish tamoyillari. MG lari. Ularning tasniflanishi: modallar, undovlar, tasdiq-inkor va taklif – ishora so‘zlari. Tavsifi. Qo‘llanish.
Sintaksisning morfologiya va leksika bilan aloqasi. Lisoniy sintaktik qolip (LSQ) sintaksisning asosiy tadqiq birligi sifatida. Sintaktik UGMlar va ularning nutqda voqelanishi. Valentlik. Leksema va grammatik shakl valentligi nutqda so‘zlarni o‘zaro aloqalarga kirish omili sifatida. Lisoniy sintaktik qolip (LSQ), uni ajratish yo‘llari. LSQning UGMsi, shakliy va mazmuniy tomonlari. LSQlarning ikki asosiy turi, nominativ birliklar yasash LSQ (so‘z birikmalari LSQ) va kommunikativ birliklar yasash LSQ (gap LSQ)i. So‘zlarning so‘z birikmalarida (SB) bog‘lanish (moslashuv, boshqaruv, bitishuv) usullari. SBning nominativ tabiati. Hokim so‘z va tobe so‘z. So‘z kengaytiruvchilari tushunchasi. SBda aloqalarning ikki tomonlamaligi. Hokimlik belgilari. Tobelik belgilari. SBlarda ma’noviy (M), shakliy (SH) va joylashuv (J) omillarining o‘zaro hamkorligi va mutanosibligi, SBlarning mantiqiy-riyoziy turlari jadvali. SB LSQ larida variantlik, UGM va XGM masalalari. SB LSQlarining asosiy ko‘rinishlari va ularning nutqiy voqelanishi. LSQlarning o‘qish va yozish qoidalari. Turg‘un SB va frazemalarning sintaktik bo‘linishi masalasi. SB LSQlari, ularning hosilalari va sintagma munosabati. So‘z birikmalari zanjiri va kengaygan birikmalar zanjiri. SBlarning soddalanishi va qo‘shma so‘z berishi masalalari. O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmalarining tadqiqi masalalari. Gap kommunikativ nutqiy birlik sifatida. Nutqiy gapning belgilari. Sodda gapda shakl va mazmun munosabati. SHakl va mazmun o‘rtasida mutanosiblik va nomutanosiblik. Gapning minimal LSQi, uning leksik-morfologik aniqlanishi. Gap LSQning kengayishi (a)kesimlik-morfologik shakl valentligi asosida va b)nutqiy gap tarkibidagi so‘zlarning ma’noviy valentligi asosida). Sodda gapning maksimal LSQ. Unda ega va hollar, aniqlovchi va to‘ldiruvchilarning o‘rni, gap lisoniy qurilishida bo‘laklar ierarxiyasi (kesim-ega-hollar-to‘ldiruvchi-aniqlovchi). Kesim-gap markazi va uning uyushtiruvchisi. Kesimning mustaqil va nomustaqil shakllari, ularning sintaktik vazifalari, grammatik ifodalanish usullari. Ot (ism)-kesim, uning nutqiy ifodalanishi. Bog‘lama, uning ko‘rinishlari. Ot (ism)-kesimning so‘z, so‘z birikmasi, frazema, kengaygan birikma bilan ifodalanishi. Fe’l-kesim va uning xususiyatlari. Ega, uning gap qurilishidagi o‘rni. Egali va egasiz gaplar. Eganing ifodalanishi. Hollar, ularning gap qurilishidagi o‘rni, ma’noviy turlari, ifodalanishi. To‘ldiruvchilar, ularning gap qurilishida so‘z kengaytiruvchisi sifatidagi o‘rni, ifodalanishi. To‘ldiruvchilarning turlari. Aniqlovchilar, ularning gap qurilishida so‘z kengaytiruvchisi sifatidagi o‘rni. Aniqlovchilarning ifodalanishi va turlari. Nutqiy gap tarkibida so‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining munosabati. Gapda ajratilgan izoh bo‘laklar. Kirish va kiritmalarning gapning lisoniy va nutqiy ko‘rinishlaridagi o‘rni. So‘z va gap kengaytiruvchilarining uyushishi. Ega, hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, izohlovchi undalma, ajratilgan bo‘laklar, kiritmalarning uyushish qonuniyatlari va hodisalari. Kesimning uyushish masalasi. Uyushgan va ajratilgan kengaytiruvchilar masalasi, ularda tinish belgilar. Sodda gapning murakkablashishi va murakkablashtiruvchi vositalar-so‘z-gaplar, undalmalar, predikativli(xususiy subyektli) kengaygan birikmalar. Gaplarni kengaygan birikmalarga aylantirish vositalari, kengaygan birikmalarning gapning lisoniy va nutqiy qurilishida o‘rni. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Darak, so‘roq, buyruq gaplar. Gapda so‘zlar tartibi. Gapning aktual bo‘linishi. Nutqiy gaplarning emotsionallikka ko‘ra turlari. His-hayajon gaplar. O‘zbek tilshunosligida sodda gap qurilishi tadqiqi muammolari. Uyushgan gap. Uyushgan gapning LSQ lari va ularning nutqiy voqelanishi, ularda uyushtiruvchi vosita. Uyushgan gap larning mazmuniy, uslubiy vazifalari. O‘zbek tilshunosligida uyushgan gaplarning tadqiqi muammolari. Qo‘shma gap. QGlarning ajratilish tamoyillari. Sodda gaplarga munosabati. QGning serqirraligi va turli jihatlardan tasnifi masalalari. QGlarning qurilish qoliplariga ko‘ra, bog‘lovchi vositalariga ko‘ra, nutqiy qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning tarkibi, qurilishi, ifoda maqsadiga ko‘ra, nutqiy qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro semantik-funktsional munosabatlariga ko‘ra xilma-xil tasniflari. Bu tasniflarning maqsadlari va natijalari. QGning LSQi, uning ko‘rinishlari, nutqiy voqelanishi. QG tarkibida sodda gaplarni o‘zaro bog‘lovchi vositalar paradigmasi va uning qo‘shma gap tizimidagi o‘rni. Teng tarkibli qo‘shma gaplar (LSQ: WPm, WPm.)i, ularda bog‘lovchilarning o‘rni, tarkibiy qismlari orasida ma’noviy va grammatik munosabatlar. Teng tarkibli qo‘shma gaplarda teng va ergashtiruvchi bog‘lovchilarning qo‘llanilishi. Teng tarkibli qo‘shma gaplarning: a)teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan, b)Ergashtiruvchi bog‘lovchilar bilan bog‘langan, v)Faqat ohang (tinish belgilari) bilan bog‘langan ko‘rinishlari. Bu ko‘rinishlar orasidagi ma’noviy,vazifaviy va uslubiy farqlar. Tobe tarkibli qo‘shma gaplar (WRmWPm), ularda bog‘lovchi vositalarning o‘rni, tarkibiy qismlari orasida ma’noviy va grammatik munosabatlar. Mutanosib tarkibli qo‘shma gaplar va ularning LSQ (WRmWPm). QG bu tipik turining o‘ziga xos xususiyatlari. QGlarning semantik-funktsional tasnifi. QG tarkibiy qismlari orasidagi nutqiy voqelanishlarda ma’noviy sintaktik munosabatlar. Hokim va tobe gap. Tobe gaplarning hokim gap bo‘laklariga munosabati. Kesim tobe gapli qo‘shma gaplar . Ega tobe gapli qo‘shma gaplar. Hol tobe gapli qo‘shma gaplar. To‘ldiruvchi tobe gapli qo‘shma gaplar. Aniqlovchi tobe gapli qo‘shma gaplar. QGlarni kengaygan birikmali sodda gaplarga aylantirish. Qo‘shma va sodda gaplarning LSQlari va ularning nutqiy voqelanishini qiyosiy o‘rganish. Murakkab qo‘shma gaplar, ularning asosiy nutqiy ko‘rinishlari. O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarning tadqiqi muammolari. Ko‘chirma gapli qurilmalarning gap lisoniy tizimidagi o‘rni. Ko‘chirma gapli qurilmalarda tinish belgilari. MSB tushunchasi. MSB matnning tarkibiy qismi sifatida. MSB tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar. Olmoshlar, so‘z-gaplarning MSBlardagi o‘rni. MSB va mikrotekst. MSB va abzas. O‘zbek tilshunosligida nutq sintaksisining tadqiqi muammolari. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yichako‘rsatma va tavsiyalarAmaliy mashg‘ulot talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” faniga doir ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni adabiy asarni tanqidiy jihatdan tahlil va talqin qilishga yo‘naltiradi. Talabalar to‘plagan bilimlarini dars vaqtida munozara yoki ma’ruza ko‘rinishida himoya qiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining o‘ziga xos nazariy xususiyatlariga doir ilmiy masalalarni amaliy jihatlardan o‘rganishadi. Amaliy mashg‘ulot uchun tavsiya etiladigan mavzular quyidagicha:
Izoh: Mazkur ro‘yxatdagi mavzulardan amaliy mashg‘ulotlar uchun ajratilgan soatlar hajmiga mos holda foydalanish tavsiya etiladi. Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yichako‘rsatma va tavsiyalarSeminar mashg‘ulotlari talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” oid ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni tanqidiy nuqtai nazaridan tahlil va talqin etishga yo‘naltiradi. Talabalar egallagan bilimlarini dars chog‘ida munozara yoki ma’ruza shaklida himoya qiladi. Seminar mashg‘ulotlarida talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” ning ilmiy muammolari to‘g‘risida amaliy ko‘nikma va malaka hosil qilishadi: Seminar mashg‘ulotlari uchun tavsiya etiladigan mavzular quyidagicha:
Izoh: Mazkur ro‘yxatdagi mavzulardan seminar mashg‘ulotlari uchun ajratilgan soatlar hajmiga mos holda foydalanish tavsiya etiladi. Kurs ishini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar Kurs ishi mavzulari fan muammolari doirasida bo‘lib, nazariy bilimlarini chuqurlashtirishga qaratiladi. Ma’lumki, kurs ishi muayyan mavzu, rejaga oid adabiyotlar asosida tayyorlanadi va belgilangan muddatda himoya qilinadi. Kurs ishini tayyorlash bitiruv-malakaviy ishini yozish uchun imkon va zamin yaratish uchun zarur. Kurs ishining taxminiy mavzulari:
Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuniTalaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
Mustaqil ish uchun quyidagi topshiriqlarni bajarish tavsiya etiladi:
Dasturning informatsion-metodik ta’minoti Ilmiy-nazariy adabiyotlar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, lug‘atlar, shuningdek, axborot texnologiyalari (kompyuter, internet materiallari, proektor, slaydlar, prezentatsiyalar va hokazolar). Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quvqo‘llanmalar ro‘yxatiAsosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar
Qo‘shimcha adabiyotlar
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI «TASDIQLAYMAN» Urganch davlat universiteti o‘quv ishlari prorektori ___________dots.S.U.Xodjaniyozov “__” avgust 2012–yil «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanidan
5220100 – Filоlоgiya (o‘zbеk filоlоgiyasi) yo‘nalishi uchun ISHCHI DASTUR II qism (morfemika va morfologiya) Kurs: 2
Semestr: 3,4 Ishchi o‘quv rejasida ajratilgan soat: Umumiy soat: 173 Auditoriya soati: 91 Ma’ruza soati: 18+19 Amaliy mashg‘ulot: 36 Seminar: 18 Mustaqil talim: 82 Reyting: 78
Ishchi dastur O‘zbеkistоn Rеspublikasi Оliy va o‘rta-maхsus ta’lim vazirligi tоmоnidan 23-avgust 2012-yil № BD-55801-3.05 raqam bilan ro‘yхatga оlingan o‘quv dasturi asоsida tuzilgan bo‘lib, «O‘zbek tilshunosligi» kafеdrasining ___ avgust 2012- yildagi yig‘ilishida muhоkama qilingan va tasdiqlangan. Bayonnоma №1
Mudir: f.f.n. dotsent A.I.Primov Mazkur «Ishchi dastur» Filologiya fakultеti ilmiy kеngashida ko’rib chiqilgan va ma’qullangan. «___ »avgust 2012- yildagi №1-sоnli bayonnоma Ilmiy kengash raisi: f.f.n.dots. D. G‘oyipov. ANNOTATSIYA «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fani pedagogika o‘quv yurti talabalarini kasbiy-pedagogika tayyorgarligi tizimida yetakchi o‘rinni egallaydi. «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» o‘quv fani o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo‘ljallangandir. Dastur «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursining «Morfemika», «So‘z yasalishi», «Morfologiya» bo‘limlarini o‘z ichiga olgan. Har bir bo‘lim bayonida o‘zbek tilshunosligining, xususan, morfemika, so‘z yasalishi, morfologiya kabi sohalarining so‘nggi yutuqlaridan, shuningdek, jahon va rus tilshunosligidagi muhim ma’lumotlardan unumli foydalanildi.
I. SO‘ZBOSHI 1.1.Kursning maqsad va vazifalari. Univеrsitеtlarning filоlоgiya fakultеtlarida kunduzgi bulimlari o‘quv rеjasidan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi umumkasbiy fanlar qatоridan o‘rin оlgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti, rivojlanish tamoillari, tarkibiy qismlari bo‘yicha atrоflicha ma’lumоt bеrish «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanining asоsiy maqsadi hisоblanadi. Bu adabiy tilimizning nazariy qismi yuzasidan amalga оshirilgan ilmiy tadqiqоtlar, хususan, turkiy mamlakatlar fanlar akadеmiyalari, оliy o‘quv yurtlarida yaratilgan ilmiy ishlar to‘grisida ma’lumоt bеrish barоbarida, оliy o‘quv yurtlari, tеgishli muassasalarda yaratilgan mоnоgrafiyalar, darslik va qo‘llanmalar, himоya qilingan dissеrtatsiyalar, yaratilgan ilmiy ishlar bo‘yicha ma’lumоt bеrish ushbu fanning asоsiy maqsadi hisоblanadi. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -fan asoslari, milliy istiqlol g‘oyasi va milliy mafkuraning ilmiy asoslarini ongli egallashni, talabalarning intellektual–ma’naviy rivojlanishlari bilan qo‘shib olib borishning filologik asoslarini ochib berish; -talabalarni insoniyat erishgan qadriyatlarga tayangan holda, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining ilmiy-amaliy asoslari bilan qurollantirish; -“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani asosida turkiy filоlоgiyaga оid muhim masalalar bilan tanishtirish; -turkiy хalqlar tillari taraqqiyotining asоsiy bоsqichlari bilan tanishtish; -Adabiy tilimizning nazariy va amaliy qoidalari haqidagi tushunchalarini kengaytirish; -Har bir bo‘limning asosiy xususiyatlarini, tarkibiy qismlarini misоllar bilan yoritish; -kadrlar tayyorlash milliy dasturi modelini hayotga tatbiq qilish uchun talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining amaliy asoslari bilan qurollantirish. 1.2.Talabalar bilimiga qo‘yiladigan talablar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”fani bo‘yicha talabalar: -hozirgi adabiy tilimizning shakllanishini va rivоjlanishi; -O‘zbеkistоnda hozirgi o‘zbek tili bo‘yicha amalga оshirilgan ishlar; -horijiy mamlakatlardagi o‘zbek tiliga e’tibor: -turkiy rеspublikalarda o‘zbek tiliga e’tibor; -kelgusdagi faoliyatida, ta’lim muassasalarida samarali ishlashlari uchun ushbu fan bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni egallashi.
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi, avvalо, har bir tilshunoslik fani hamda ushbu sоhalarga alоqadоr fanlar bilan ish ko‘radi. Shuningdеk, ushbu kurs «Turkiy tillarning qiyosiy-tariхiy grammatikasi», «Tilshunoslik nazariyasi masalalari», “O‘zbek tilshunosligi tarixi” kabi fanlar bilan aloqador. 1.4. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”ni o‘qitishda qo‘llaniladigan vositalar, qurollar, metodlar va texnologiyalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanini o‘qitishda quyidagi pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi: -prezentatsiya; -o‘qitishning kreativ texnologiyasi; -muammoli o‘qitish texnologiyasi; -innovatsion texnologiyalar; -an’anaviy metodlar.
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan talabalar 3,4-semestr davomida 91 soatlik ta’lim olishadi. 1.6.Umumiy va o‘quv ishlari turlari bo‘yicha soatlar hajmi Talabalaga 3-4-semestrda 91 soat, haftasiga 2,5 soatdan, ya’ni 3-semestrda 18 soat ma’ruza, 18 soat amaliy mashg‘ulot, 4-semestrda 19 soat ma’ruza, 18 soat amaliy mashg‘ulot va 18 soat seminar mashg‘uloti o‘tkaziladi. Semestr davomida 5 marta joriy nazorat, 1 marta oraliq nazorat va 1 marta yakuniy nazorat topshiradi. 1.7.Reyting o‘tkazish (I semestrda) Maksimal ball–36 (40 %) JN maksimal bali- 14.4 minimal bali- 8 (30 %) ON maksimal bali- 11 minimal bali- 6 (30 %) YN maksimal bali- 11 minimal bali- 6
86-100% - “5” baho; 71-85% - “4” baho; 55-70% - “3” baho; 0-54% - “2” baho.
Kafedra mudiri f.f.n. A. Primov “____”______________ y
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
oshkent – 201_