a) fonologik cho‗ziqlik (birlamchi cho‗ziqlik). Bunday cho‗ziqlik, odatda,
ma‘no ajratish uchun xizmat qiladi. Masalan, turkman tilida ―yilqi‖ ma‘nosidagi
―ot‖ so‗zi bilan ―ism‖ ma‘nosidagi ―ot‖ so‗zining ma‘nolari shu so‗zlar tarkibidagi
―o‖ unlisining cho‗ziqlik darajasi bilan farqlanadi; ot (ad – ―yilqi‖), o:t (a:d –
b) fonetik cho‗ziqlik (ikkilamchi cho‗ziqlik) – sof fizik-akustik faktorga
asoslangan (fonologik vazifa bajarmaydigan) cho‗ziqlik. Masalan, urg‗uli
bo‗g‗indagi unli biroz cho‗ziladi, ammo u so‗z ma‘nosini farqlash uchun xizmat
20
Tovush tebranishlari garmonik tovush bo‗yicha yuz beradi, buni odam qulog‗i
musiqaviy ton sifatida qabul qiladi. Shuni inobatga olish lozimki, yuqori chastotali
tebranishlar yuksak tondagi tebranishlar sifatida, past chastotali tebranishlar esa
past tondagi tovushlar sifatida quloqqa yetib boradi. Yuqori va past tebranishdagi
tovush tebranishlari oralig‗idagi masofa oktava deb yuritiladi. Masalan, birinchi
oktavaning «lya» toni 440 gers chastotaga ega bo‗lsa, ikkinchi oktavaning «lya»
toni 880 gersli chastotaga mos keladi.
Garmonik qonunga bo‗ysunmaydigan tovush tebranishlari ham bor. Ularni
inson tembrga ega bo‗lgan murakkab tovush sifatida qabul qiladi. Shuning uchun
ham tonning balandligi bir xil bo‗lsa ham, g‗ijjak va pianino asboblaridan
chiqadigan tovushlar tembriga ko‗ra farq qiladi.
Agar jismning xususiy erkin tebranishlari chastotasi tovush to‗lqinining
chastotasi bilan kelsa aqustik rezonans hodisasi yuzaga keladi. Masalan, puflab
chalinadigan cholg‗u asboblarining, jumladan, organning trubalari akustik
rezonator vazifasini bajaradi.
Dostları ilə paylaş: