Фонетик сатҳ бирликлари

2. Kuchli pozitsiyada fonema o‗zining asosiy ko‗rinishini maksimal saqlaydi 

va shu ko‗rinishida u boshqa fonemaga qarama-qarshi qo‗yiladi. 

Kuchsiz  pozitsiyada  fonemaning  asosiy  ko‗rinishi  o‗zgaradi.  Masalan,  unli 

fonemaning  urg‗uli  bo‗g‗inda  bo‗lishi  shu  unli  uchun  kuchli  pozitsiya  (sad,  raz, 

mal  kabi  so‗zlar  tarkibida),  urg‗usiz  bo‗g‗inda  bo‗lishi  esa,  kuchsiz  pozitsiya 

(sama,  sadы‘,  malы‘  kabi  so‗z  formalari  tarkibida)  sanaladi.  Kuchsiz  pozitsiyada 

unli o‗zgaradi: s۸ma, s۸dы, 

M

۸

LЫ  

kabi. 

Undosh  fonemalar  uchun  kuchli  pozitsiya  ularning  unlidan  oldin  kelishi 

(vodá,  bedá  kabi),  kuchsiz  pozitsiya  esa  so‗z  oxirida  yoki  jarangsiz  undoshlar 

oldida bo‗lishidir: kot va kod (talaffuzda ikkalasi ham kot), glas va glaz (talaffuzda 

ikkalasi ham glas) kabi. 

3.  Pozitsiya  tushunchasi  bilan  Moskva  fonologiya  maktabida  variatsiya  va 

variant gushunchalari ham bog‗lanadi. Masalan, mat, mat, myat, myat so‗zlaridagi 

"a"  ning  ottenkalari  shu  fonemaning  variatsiyalari  bo‗ladi  (perseptiv  jihatdan 

kuchsiz  pozitsiya  natijasi  sifatida);  prud  va  prut  so‗zlari  oxiridagi  "d"  va  "t"  esa 

                                                 

2

 

Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.

 

3

 

Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. Т.: ―Фан‖. 2008й. 

---

 

57 

fonema  variantlari  sanaladi  (signifikativ  jihatdan  kuchsiz  pozitsiya  natijasi 

sifatida), shuningdek, soma va samá, lesá va lisá so‗zlarining birinchi bo‗g‗inidagi 

unlilar ham fonema variantlaridir. Variatsiyalar bir fonemaga, variantlar esa ikkita 

har xil fonemaga tegishlidir. 

4.  Ikki  fonema  o‗rtasidagi  differensial  belgilarning  kuchsiz  pozitsiyada 

yo‗qolishi  Moskva  fonologiya  maktabi  nazariyasiga  ko‗ra  neytralizatsiya 

(mo‗‘tadillashuv)  sanaladi.  Neytralizatsiya,  asosan,  bir  belgi  bilan  farqlangan 

fonemalarda sodir bo‗ladi: plod va plot (talaffuzda plot va plot) kabi. 

5.  Fonemalar  tilda  fonologik  sistemalarga  uyushadi,  bu  sistemada  ular  turli 

zidlanishlar (oppozitsiyalar) munosabatida bo‗ladi. 

6. 

"Fonema 

varianti" 

tushunchasi 

Moskva 

fonologiya 

maktabida 

"giperfonema"  tushunchasi  bilan  ham  bog‗lanadi.  Masalan:  somá  va  samá 

(talaffuzda:  samá  va  samá).  Giperfonema:  a  /  o;  lesá  va  lisá  (talaffuzda:  lisá    va 

lisá). Giperfonema: ye / i  kabi.