Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 268,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1. Tabeli mürəkkəb cümlələr
Tabeli mürəkkəb cümlə haqqında məlumat. Sadə cümlənin üzvləri bir-biri ilə tabesizlik və tabelilik yolu ilə əlaqələndiyi kimi, mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri də tabesizlik və tabelilik yolu ilə əlaqələnir. Buna görə də mürəkkəb cümlələr, qeyd etdiyimiz kimi, tabesiz və tabeli olmaqla iki böyük növə ayrılır. İki və daha artıq cümlənin məna və qrammatik cəhətdən tabelilik yolu ilə vahid bir tam kimi birləşməsi nəticəsində əmələ gələn cümlələrə tabeli mürəkkəb cümlələr deyilir. Tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin oxşar cəhətləri. Tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin bir sıra oxşar cəhətləri vardır: 1. Hər ikisi iki və daha artıq cümlənin birləşməsi ilə formalaşır. 2. Hər ikisində tərkib hissələr məna və qrammatik cəhətdən birləşərək bir tam təşkil edir. 3. Hər ikisinin tərkib hissələrində müəyyən fərqlərlə zaman, yer, şərt, qarşılaşdırma və s. kimi məna əlaqələri olur. 4. Hər ikisinin tərkib hissələri intonasiya və bağlayıcılarla əlaqələnir. 5. Bunlardan əlavə, tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələri yaxınlaşdıran cəhətlərdən biri də budur ki, tarixən tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismi tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əmələ gəlmişdir. Məs.: Hərçənd Hacı dövlətlidir, amma yenə qəssabın övrəti günü üstünə qız verməz. Doğrudur, bir az tezdir, amma zərəri yoxdur. Hərçənd arvad məsəlidir, amma çox göyçək məsəldir. Doğrudur, Hümmət az yazırdı, amma redaktor demişkən saz yazırdı və s. kimi misallarda tərkib hissələrinin bir-biri ilə nisbətən zəif əlaqələnməsi, tərkib hissələri arasında amma tabesizlik bağlayıcılarının işlənməsi göstərir ki, bu tabeli mürəkkəb cümlələr tarixən tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əmələ gəlmişdir və hələ də əmələ gəlmə prosesi başa çatmamışdır. Tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin fərqli cəhətləri. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrin oxşar cəhətləri ilə yanaşı, mühüm fərqləri də vardır: 5
1. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bərabərhüquqlu olduğu halda, tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə belə hüquq bərabərliyi olmur və tərkib hissələrindən biri (budaq cümlə) o birindən (baş cümlədən) asılı olur. Məsələn: Səhər açılır, hava işıqlanır, gün çıxır cümləsi ilə Hamıya aydın idi ki, irəlidə onları gözəl günlər gözləyir cümləsini müqayisə etdikdə aydın olur ki, birinci cümlənin tərkib hissələri bərabərhüquqludur, tərkib hissələri bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədardır. Həm də üç hissədən ibarət bu tabesiz mürəkkəb cümlənin hissələri bir-biri ilə mənaca əlaqələnmiş, intonasiya ilə bağlanmış və müəyyən ardıcıllıqla düzülmüşdür. İkinci mürəkkəb cümlə isə birinci mürəkkəb cümlədən onunla fərqlənir ki, onun tərkib hissələri arasında qarşılıqlı asılılıq yoxdur. Tərkib hissələri arasında birtərəfli asılılıq vardır. Ona görə də irəlidə onları gözəl günlər gözləyir tərkib hissəsi (ikinci tərkib hissə) Hamıya aydın idi tərkib hissəsinə (birinci tərkib hissəyə) tabedir. 2. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri fikrin ifadəsində eyni dərəcədə, bərabər şəkildə iştirak edir. Tabeli mürəkkəb cümlədə isə tərkib hissələrdən biri dolayı yolla baş cümlədəki fikri aydınlaşdırmaqla fikrin ifadəsinə xidmət edir. Deməli, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri fikrin ifadəsində eyni dərəcədə iştirak edir. Tabeli mürəkkəb cümlədə isə tabeedici hissə (baş cümlə) aparıcı rol oynayır. Belə ki, əsas fikir baş cümlədə ifadə olunur, budaq cümlə isə həmin fikri izah edir, aydınlaşdırır, tamamlayır. Ona görə də tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsindən budaq cümləsinə (əksər vaxt) sual vermək olur. Ancaq tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrinin (komponentlərinin) birindən o birinə sual vermək olmur. 3. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün tabesizlik, tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün tabelilik bağlayıcılarından istifadə olunur. Hətta intonasiya ilə əlaqələnən bu cür cümlələrdə tabesiz və tabeli xarakter olduğu özünü göstərir. Deməli, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirən bağlayıcılar tabesiz (məs.: və, lakin, amma, ancaq və s.), tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirən bağlayıcılar tabeli (məs.: ki, çünki və s.) bağlayıcılardır. Məsələn:
6
Canavarın burun pərələri titrəyirdi, heyvan qan iyi almışdı, amma bu iydə nəsə başqa bir şey vardı: ac heyvanın iştahası küsmüşdü.
(“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu) Kişi atalıq məhəbbətinin bütün qüvvəsi ilə bu mövqeyi qoruyurdu, lakin, buna baxmayaraq, Tərlanın ölümünə razı olardı, şəriətə müxalif iş tutmasına razı olmazdı. (“Aləmdə səsim var mənim”, Ə.Cəfərzadə) Sona sıxılmış mələfəni Nisəyə verəndə gəlinin gözlərində elə bir dərd, elə bir ələm var idi ki, bu gənc qızın nəzərlərindən qaçmadı, ağır daş kimi qəlbinə çökdü. Qız təəssüfləndi.
(“Aləmdə səsim var mənim”, Ə.Cəfərzadə). Tabeli mürəkkəb cümlənin özünəməxsus xüsusiyyətləri. Tabeli mürəkkəb cümlələr baş və budaq cümlələrdən ibarət olur. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə qrammatik cəhətdən müstəqil olan cümləyə baş cümlə, baş cümlədən asılı olan, onu izah edib aydınlaşdıran hissəyə budaq cümlə deyilir. Baş cümlə tabeli mürəkkəb cümlələrin təşkiledici mərkəzi hesab olunur. Baş cümlə
tabeli mürəkkəb cümlənin yalnız qrammatik cəhətdən deyil, mənaca da formalaşması üçün təşkiledici mərkəzdir. Baş və budaq cümlələri fərqləndirərkən onların mənasına yox, qrammatik müstəqilliyinə əsaslanmaq lazımdır. Məna baş və budaq cümlələrdə
müxtəlif şəkildə paylana bilir. Bəzən baş cümlə, bəzən də budaq cümlə daha mənalı olur. Bəzən də məna yükü baş və budaq cümlədə bərabər şəkildə paylanmış olur. Odur ki, budaq cümləni müəyyənləşdirmək üçün məna əsas olmamalıdır. Əgər məna əsas götürülsəydi onda "Danışığından, sənət və ordenlərindən görünür ki, qoçaq adamdır" cümləsində ikinci tərkib (qoçaq adamdır) baş, birincisi budaq cümlə olmalı idi. Çünki ikinci tərkib daha bitkin fikir ifadə edir. Oxucunu, dinləyicini intizarda qoymur. Əslində
isə bu cümlədə birinci tərkib baş, ikincisi budaq cümlədir. Ona görə ki, baş cümlənin bir üzvü (mübtədası) buraxılmış və o, ikinci tərkibi əmələ gətirmişdir. Deməli, mahiyyət etibarı ilə ikinci tərkib birincinin bir üzvünə bərabərdir. Bunu həmin cümləni sadələşdirməklə də görmək olar: Danışığından, sənət və
ordenlərindən qoçaq adam olduğu görünür. Tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini bağlayan vasitələr. Tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün bağlayıcılardan, bağlayıcı sözlərdən və şəkilçilərdən (-sa, -sə; -mı 4 ) istifadə olunur. Bu vasitələr baş və budaq cümlələrin yerinin 7
müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. Tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bağlayıcılarla əlaqələndikdə adətən, əksərən (doxsan faiz) baş cümlə əvvəl budaq cümlə sonra işlənir. Məsələn: Peyğəmbər nəsihətini onu eşidənlərə deyil, qulaq asmayanlara, ağzına daş vuranlara eləyib, çünki dininin həqiqiliyinə, öz xalqına xidmət etiqadına inanıb, öz gözlərində tir görməyənlər, sənin gözündə tük axtaracaq. Elə bilirsən bilmirik ki, axır vaxtlar kimin üçün oynayırsan, kimin üçün ah-uf eləyirsən? (“Aləmdə səsim var mənim”, Ə.Cəfərzadə). Budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcı sözlə, şəkilçi ilə bağlandıqda əksinə, budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlənir. Məs.: Bir qədəh olsaydım o şərabdan mən, təmənnam qalmazdı iki aləmdən. Tabeli mürəkkəb cümlənin birözəkli və ikiözəkli olması. Tabeli mürəkkəb cümlələr bir özəkli və iki özəkli olmaqla fərqlənir. Tabeli mürəkkəb cümlələrin böyük əksəriyyətində budaq cümlə baş cümlənin bir üzvü ilə bağlı olur. Baş cümlədəki bir üzvün mənasını izah edir. Tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismində budaq cümlə bütövlükdə baş cümlənin məzmunu ilə bağlı olur. Məs.: Doğru deyiblər ki, yengəni, yuyucunu razı yola sal, ağzına sirr vermə, bədnamçıdı - evlər gəzir. (“Aləmdə səsim var mənim”, Ə.Cəfərzadə). Evin burada qalmasa, sənə kim qulluq verər. Birinci cümlə tarixən bir tərkibdən, bir sadə cümlədən, yəni bir özəkdən ibarət olmuşdur. Sonrakı inkişaf prosesində həmin özəkdən bir üzv, yəni tamamlıq buraxılıb və ikinci tərkibi əmələ gətirib. Beləliklə, ikinci tərkib əslində birincinin bir üzvü mahiyyətindədir. İndiki halda da ikinci tərkibi sadələşdirib bir üzv kimi birinci tərkibdə yerinə qoymaq olar və cümləni bir özək şəklinə salmaq olar: Yarağın yaman şey olduğunu doğru deyiblər. İkinci cümlə bundan fərqli inkişaf yolu keçmişdir. İkinci cümlə tarixən iki sadə cümlədən, yəni iki müxtəlif özəkdən ibarət olub. Bunlar tədricən nitq prosesində ardıcıl işlənməklə, bərabər hüquq formasında birləşib və tabesiz mürəkkəb cümlə əmələgətirib. Sonrakı inkişaf prosesində onun tərkib hissələrindən biri (birincisi) öz müstəqilliyini itirib budaq cümləyə çevrilib və nəticədə tabesiz mürəkkəb cümlədən tabeli mürəkkəb cümlə 8
əmələ gəlib. Bu cür cümlələr iki özəkdən ibarət olduğu üçün bunları sadələşdirmək, budaq cümləni baş cümlədə bir üzv yerinə qoymaq olmur. Şərt, qarşılaşdırma, qoşulma və nəticə budaq cümlələri belə cümlələrdir. Birinci cümlə tarixən bir sadə cümlədən ibarət olduğu üçün bir özəkli, ikincisi iki cümlədən qurulduğu üçün iki özəkli cümlə hesab olunur. Tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlənin baş cümləyə aidliyi məsələsi. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə adətən bir baş cümləyə aid olur. Məsələn: İndi Sona artıq dərk edirdi ki, onun üçün namus qorxusu keçib; indi qorxu balasının başı üzərində hərlənir, indi yalnız o bir ana kimi narahat idi, indi o bir qırt toyuq kimi balasını qanadı altına almalı, yaxına gələnin gözünü dimdikləməli, balasından qovmalı idi, indi o bir çalağan idi ki, körpəsinin yuvasına yaxınlaşanı dimdikləyib gözünü tökməli idi. (“Aləmdə səsim var mənim”, Ə.Cəfərzadə). Bəzən budaq cümlə başqa bir budaq cümləyə də aid ola bilir. Məs.: Əgər bilsəydi ki, atası inciyəcək köhnə dostlarını qonaq çağırmazdı. Hətta bəzən budaq cümlə feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkiblərinə də aid ola bilir. Məs.: Naşükür övlad deyəndə ki, məni üzü sulu yola sal əsib coşurdun. Mən əvvəllər, əvvələr deyəndə ki, iki il qabaq, gecə gördüyüm yuxularımı arvada danışanda o, yamanca əsəbiləşirdi. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Arvada demək lazımdır ki, bu gündəliyi hələlik, yubiley əhvalatlan qurtarana qədər heç kəsə göstərməsin. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Qeyd: Türkologiyada feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibləri bəzən budaq cümlə hesab olunur. Lakin belə deyildir, tərkiblər sadə cümlə hesab olunmamalıdır. Bu baxımdan feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibli sadə cümlə ilə tabeli mürəkkəb cüm- ləni fərqləndirmək lazımdır. Ona görə də aşağıdakıları bilmək vacibdir: 1. Feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibli sadə cümlələr yalnız formal cəhətdən mürəkkəb cümləyə oxşasalar da, yəni bu tərkiblər tabeli mürəkkəb cümlələrin budaq cümlələrinə bənzəsələr də, onları budaq cümlə hesab etmək olmaz. Çünki bu oxşarlıq 9
formal oxşarlıqdır. Həm də sadə cümlənin içərisindəki tərkiblərin müəyyən qismini tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümləsinə çevirmək mümkündür. Sadə cümlələrin içərisindəki feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibləri xəbər kimi formalaşmır, yəni mübtədanın icra etdiyi işi bildirmir. Ancaq tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümləsinin xəbəri tam şəkildə formalaşır və mübtədanın icra etdiyi işi bildirir. İkinci bir tərəfdən, tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcı, bağlayıcı söz, şəkilçi ilə bağlanır. 2. Tərkibində ara söz və ara cümlə olan sadə cümlələr tabeli mürəkkəb cümlələrə oxşayır. Bu formal oxşarlığın səbəbi vardır. Belə ki, ara söz, ara cümlələr genetik cəhətdən tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri (komponentləri) olmuşdur. Sonralar transformasiya nəticəsində tədricən sadə cümləyə çevrilmişdir. Ona görə də tərkibində ara söz və ara cümlələr olan sadə cümlələri tabeli mürəkkəb cümlələrdən fərqləndirmək üçün aşağıdakıları bilmək vacibdir: a) Ara sözlər və ara cümlələr cümlədə ifadə olunan fikirlə mənaca bağlı olur, bununla belə, nisbətən müstəqillik təşkil edir. Məsələn: Deyəsən, gecikmişik cümləsində deyəsən ara sözünü və Yox, əmi, – narazı halda başını bulayaraq davam etdi, – mən düşmənlərimin yolu ilə gedə bilmərəm. (Ə.Cəfərzadə) cümləsində Narazı halda başını bulayaraq davam etdi ara cümləsini işlətməsək, cümlənin mənasına və quruluşuna xələl gəlmir. Ona görə ki, qeyd olunan ara söz və ara cümlə danışanın öz fikrinə münasibətini bildirmək üçün işlədilmişdir. Onlar işləndikləri cümlələrə qrammatik cəhətdən təsir göstərə bilmir. b) Ara söz, ara cümlə ilə mürəkkəb cümlənin komponentlərinin daşıdığı vəzifə və funksiya bir-birindən fərqlənir. Belə ki, ara söz, ara cümlə ekspressiv, emosional, çağırış, təkid və s. funksiyalar daşıyır. Mürəkkəb cümlənin komponentləri isə kommunikativ vəzifə daşıyır. Odur ki, “Elə bil mənə yalvarırdı, telefonun dəstəyindən gələn səs o qədər hüznlü çıxırdı ki, adamın ürəyi üzülürdü.” (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu), “Mən indi anladım ki, gənclik öz əlvan rənglərini bu insanlara bəxş etmişdir” (Ə.Cəfərzadə) və s. tipli mürəkkəb cümlələr “Adama elə gəlirdi ki, nəzərləri ilə yerin yeddi qatına nüfuz
10
etmək istəyir”. (Y.Səmədoğlu) tipli cümlələrdən fərqlənir. Birinci və ikinci cümlələr heç bir mübahisə doğurmadan tabeli mürəkkəb cümlə kimi qəbul olunur. Ancaq üçüncü cümlənin (Adama elə gəlirdi ki, nəzərləri ilə yerin yeddi qatına nüfuz etmək istəyir) adama elə gəlirdi hissəsi müstəqil işlənə bilmir, modallıq məzmunu daşıyır, danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibəti əks etdirir və ona görə də ara söz (və ya ara cümlə) funksiyası daşıyır. Bu qəbildən olan cümlələrin tabeli mürəkkəb cümlə olub-olmaması barədə qəti fikir söyləməyin vaxtı çatıbdır. Hər halda bu qəbildən olan cümlələrin tabeli mürəkkəb cümlə olmamasını söyləməyin vaxtı çatıbdır. Onu da qeyd edək ki, bu qəbildən olan cümlələrin müstəqil cümləyə bənzəyən ara söz, ara cümlə olan hissələrini müvafiq sinonimləri ilə əvəz etmək olur. Tabeli mürəkkəb cümlənin növləri. Tabeli mürəkkəb cümlənin növləri aşağıdakılardır: I. Mübtəda budaq cümləsi; II. Xəbər budaq cümləsi; III. Tamamlıq budaq cümləsi; IV.Təyin budaq cümləsi; V. Zərflik budaq cümləsi. Zərflik budaq cümləsinin növləri isə aşağıdakılardır: 1. Tərzi-hərəkət budaq cümləsi; 2. Dərəcə budaq cümləsi; 3. Zaman budaq cümləsi; 4. Yer budaq cümləsi; 5. Kəmiyyət budaq cümləsi 6. Səbəb budaq cümləsi; 7. Məqsəd budaq cümləsi; 8. Qarşılaşdırma budaq cümləsi; 9. Şərt budaq cümləsi; 10. Nəticə budaq cümləsi. 11. Qoşulma budaq cümləsi.
|