°збекистон республикаси ·ишло·
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
| pA - populyasiyada
A - genli gametalarning uchrashish extimoli yoki konsentrasiyasi: qa - "a"genli gametalar uchrashi ehtimoli.
Har bir urg‘ochi va erkak hayvon gametalari "A" yoki "a" genni o‘zida olib yurganligi tufayli ularning yig‘indisi pA qa 1 ga teng bo‘ladi. Xardi-Vaynberg formulasini Pennet panjarasi yordamida gametalarning o‘zaro qo‘shilishini aniqlash bilan topish mumkin.
65
pA qa pA p
AA pqAa
qa pqAa
q 2 aa Ammo bu qonunning amalga oshishi uchun bir qator muhim sharoit bo‘lishi, ya’ni: 1) populyasiyada individlar soni chegaralanmagan bo‘lishi: 2) individlar populyasiyada erkin chatishishi: 3) gomozigot va geterozigot individlar bir xil pushtdorlik, hayotchanlikga ega bo‘lishlari va tanlanmasliklari; 4) genotiplarda mutasiyalar bir xil chastotada bo‘lishi yoki e’tiborga olmaydigan darajada kam yuz berishi kerak. Lekin bunday sharoitni tabiiy populyasiyalarda yaratib bo‘lmaydi. Demak, Xardi-Vaynberg qonunni ideal populyasiyalar uchun to‘g‘ri ekan. Shu bilan birgalikda bu qonun irsiy o‘zgaruvchanlik dinamikasini o‘rganish uchun asosiy usul xisoblanadi. 3) Bu qonunga binoan erkin chatishuvchi populyasiyalarda gomozigot (dominant va resessiv) va geterozigot individlar soni doimiy bo‘lib qoladi. Masalan, bir juft allel genlar (A va a) ning populyasiyada taqsimlanishidan uch xil genotip, ya’ni AA, Aa va aa vujudga keladi. Erkin chatishuvchi populyasiyalarda bu nisbat keyingi bo‘g‘inlarda saqlanib qoladi. Agar populyasiyada qandaydir tashqi ta’sir natijasida allellar nisbati buzilsa ham, keyingi bo‘g‘inda erkin chatishish natijasida genotiplar turg‘unligi saqlanib qoladi. Masalan, populyasiyada allellar nisbati A p 0,95; a q 0,05 bo‘lsa, genotiplar nisbati: AA p
2 0,9025; Aa 2pq 0,950: aa q 2 0,0025 bo‘ladi. Agar populyasiyada tashqi ta’sir natijasida allellar nisbati o‘zgarib A p 0,70; a q 0,30 bo‘lsa keyingi bo‘g‘inda erkin chatishish natijasida genotiplar nisbati o‘zgaradi.
Bo‘g‘inlar Genotiplar nisbati Allelar konsentrasiyasi AA Aa
aa A a Dastlabki populyasiya 1 bo‘g‘in 2 bo‘g‘in 3 bo‘g‘in n bo‘g‘in
0,9025
0,49
0,49
0,49
r 2
0,0950 0,42
0,42
0,42
2pq
0,0025
0,09
0,09
0,09
q 2
0,70 0,70
0,70
0,70
r
0,30
0,30 0,30
0,30
q Evolutsiya va seleksiya prosesslarida turlar, zotlar yoki navlarning irsiyati o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar populyasiyaning genetik strukturasining o‘zgarishlari bilan bog‘liq. Populyasiyaning genetik strukturasi o‘zgarishiga 66
evolutsiyaning asosiy faktorlari mutasiya, migrasiya, genetiko-avtomatik prosesslar va tanlash ta’sir etadi. 4) Populyasiyalarda hech vaqt va hatto erkin holda ko‘payganda ham bir tenglikda bo‘lmaydi. Chunki ularda doimo tanlash yuz berib turadi. Yovvoiy hayvonlar va o‘simliklar populyasiyalarida tabiiy tanlash uy hayvonlari populyasiyasida esa tabiiy va sun’iy tanlash ro‘y beradi. Shunday qilib populyasiyalarda tanlash olib borilayotgan belgi bo‘yicha organizmlar soni ko‘payib, genotiplar nisbati o‘zgarib boradi. Tanlashda xisobga olinmaydigan belgilar esa ko‘p vaqt ichida tenglikda saqlanish mumkin. Ularda genotiplar nisbati Xardi-Vaynberg formulasiga to‘g‘ri keladi. Tabiiy tanlash organizmning hamma xususiyatlariga ta’sir qilib, populyasiyaning butun strukturasini sistematik ravishda o‘zgartirishga olib kelsa, sun’iy tanlash faqat ayrim belgilar nisbatini o‘zgartiradi. 5) Mutasiyalarning foydali bo‘lishi evolutsiya va seleksiya prosesslari uchun dastlabki materialni tayyorlab beradi. Organizmdagi hamma genlar o‘zgarishga uchrashi mumkin. Tanlash genlardagi o‘zgarishlarning taqdirini belgilaydi, ya’ni yangi genetik strukturasini yaratadi. Populyasiyalarning mutasiyalar yordamida to‘ldirilib borishiga mutasion bosim yoki mutasion yuk deyiladi. Mutasion bosim populyasiya strukturasining o‘zgarib borishida katta ahamiyatga ega. Кo‘pgina mutasiyalar resessiv paydo bo‘lib, dastlabki davrlarda geterozigot bo‘ladi. Migrasiya prosessi populyasiya qismlarining ko‘chib yurishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu xodisa kishilarda qon gruppalarini boshqaruvchi AVO genlarining tarqalishini o‘rganishda yaxshi o‘rganilgan. Osiyo qit’asida yashovchi kishilarda V geni konsentrasiyasi, Evropada yashovchilarda esa A geni konsentrasiyasi ko‘p uchraydi. Bunday farqning yuzaga kelish sababi 500- 1500 yillarda Osiyo sharqidan g‘arbga tomon kishilarning katta ko’lamda ko’chishi ya’ni migrasiya bo‘lgan degan fikrlar mavjud. Populyasiyalarda genlar miqdorining tasodifiy o‘zgarib turishi prosesslarini 1931 yilda N.P.Dubinin va D.D.Romashevlar genetiko-avtomatik prosesslar va amerika genetigi Rayt genlar dreyfi (ko‘chish) deb atadilar. Genetika-avtomatik prosesslar yordamida hayvonlar populyasiyalarining genetik tarkibi sezilarli darajada tez o‘zgarib ketishi mumkin. Ayniqsa bu jarayon aloxidalashgan (izolyasiya qilingan) organizmlarda yaqqol namayon bo‘ladi. Umuman olganda populyasiyaning qayta shakllanishi tabiiy tanlash va genetika-avtomatik jarayonlar tufayli yuz beradi. 6) Populyasiyalarning saqlanishi ularning muxitga moslashish (adaptasiya) genetik mexanizmiga bog‘liq. Erkin chatishuvchi populyasiyalardagi individlar doimo o‘zaro genlar almashinishi natijasida bir xil genetik sistemaga ega bo‘lgan o‘z-o‘zidan boshqarish xususiyatiga ega bo‘ladi. O‘z-o‘zini boshqarish
67
tufayli populyasiyalar evolutsiya faktorlari ta’sirida buzilgan gen chastotalari tiklanadi. Bunga genetik yoki populyasiya gomeostazi deyiladi. Gomeostaz tufayli populyasiya muxitga moslashuvchi genetik strukturasini saqlab turadi. Bunday hol populyasiyada allellar chastotasining genetik turg‘unligining tiklanib turishi, geterozigotlik va polimorfizm, mutasion bosim va uning yo‘nalishi tufayli yuz beradi. Populyasiyadagi yuqori geterozigotlik organizmdagi duragay va geterozis kuchining yuzaga chiqaradi, ularning hayotchanligi va pushtliligini oshiradi. Populyasiyadagi genetik gomeostaz mexanizmlaridan yana biri ularning polimorf tuzilishidir. Polimorfizm deyilganda, populyasiyada bir vaqtning o‘zida ikki va undan ortiq genetik va fenotipik farq qiluvchi formalarning yashashiga tushuniladi. Savollar: 1. Populyasiyaning irsiy strukturasi qanday aniqlanadi? 2. Jins bilan birikkan belgilar uchun populyasiya strukturasi tahlili qanday? 3. Inbridingda genotiplar nisbati qanday bo‘ladi? 4. Populyasiyada irsiy belgilar tengligi qachon buziladi?
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|