Zfwt vol 4, No. (2022) 45‐52 // doi

2.Sovet döneminde Azerbaycan`da kelime türetimi üzerinde 
yapılmış araştırmalar 
Kelime türetimi ile ilgili ilk temel araştırmalar S.Ceferov'a aittir. S. 
Ceferov'un araştırmalarından önce Azerbaycan dilinin ekleri ve kelime 
türetimi üzerine yazılan eserler ortaokul ve ilkokul ders kitaplarının 
seviyesinin üzerine çıkamamıştır. Sadece ilk defa 1949 yılında S. Ceferov'un 
bu alandaki bilimsel çalışması yayınlanmıştır. Ancak S. Ceferov'un bu 
eserinden önce de Kumuk, Osmanlı, Nogay, Şor, Oyrot dillerinin gramerleri 
ile ilgili eserlerde türemiş adların tartışılması sistemleştirilmiş, burada 
isimler, sıfatlar, sayılar yer almıştır. Bu kelime türlerinin sadece yapı ve imla 
bilgisinin yanı sıra türetim eklerinin anlam bilgisine de yer verilmiştir. Genel 
olarak, Azerbaycan dilbiliminde ve Türkoloji’de kelime türetimi çalışmaları 
söz konusu olduğunda, E.V. Sevortyan'ın iki kitabı göz önünde 
bulundurulmaktadır. Hatta bazı bilim adamları, E.V. Sevortyan'ın bu 
çalışmasından sonra, kelime türetme konusuna dönmek (morfolojik bir 
biçimde sözcük türetimini kast ediyoruz - M.G.), bir kalem alıp bunun 
hakkında bir şeyler yazmak yanlış anlaşılmaya neden olmaktaydı. E. V. 
Sevortyan'ın ilk monografisi “Аффиксы глоголообразования в 
Азербайджанскoм языке.” (“Azerbaycan dilinde fiil yapım ekleri”) 1962'de, 
“Аффиксы именного словообразования в Азербайджанском языке ” 
(“Azerbaycan dilinde uygun kelime türetim ekleri”) 2. monografisi 1966'da 
yayımlanmıştır. Bu kitapların yazıldığı tarihten itibaren 60 yıllık bir süre 
geçmiştir. Bu 60 yıl boyunca, Türkçe konuşan halkların hayatında o kadar 
çok değişiklik olmuş ki, bu değişiklikler kaçınılmaz olarak dilde gerçekleşen 
süreçleri de etkilemiştir. Türkçe konuşan halkların çoğu bağımsızlık 

---

 
 
Gatibe MAHMUDOVA 
Çağdaş Türk Dillerinde Türemiş Sözcüklerin İncelenmesi
Analysis of Derived Words in Contemporary Turkic Languages
50 
kazanarak en azından kısmen Rus dilinin etkisinden kurtulmuştur. Türkiye ile 
beraber onun dilinin de kullanım alanı, ilişkilerle genişlenmiştir. Türkçenin 
Türk dilleri üzerindeki doğrudan etkisi eskisi ile kıyaslarsak çok fazla 
artmıştır. Dilbilimin tüm alanlarında olduğu gibi, sözcük türetme alanında da 
yeni görüşler oluşmuş, bu alanı farklı yönlerden öğrenme yöntemleri ortaya 
çıkmıştır. Doğal olarak, morfolojik kelime türetiminin yeni bir açıdan 
incelemeye ihtiyaç duyulmaktadır. Nefret edilen bir milletin temsilcisi 
olmalarına rağmen E.V. Sevortyan'ın bu kitapları değerli bir eserdir ve 
günümüzde geçerliliğini kaybetmemiştir. Ancak bu eserleri kelime türetimi 
alanında morfolojik bir doktrin olarak kabul etmek doğru olmayacaktır. E.V. 
Sevortyan'ın kitaplarının yayınlanmasından önce, 11. yüzyıldan itibaren 
Türkoloji'de genel olarak ve belirli diller üzerine Türk dillerinin kelime 
türetimi üzerine birçok eser yazılmıştır. 1963 yılında Azerbaycan Milli 
İlimler Akademisi Sosyal Bilimler Haber dizisinin 4. sayısında S. Ceferov'un 
"Azerbaycan dilinde fiil türeten ekler" makalesi yayınlanmıştır 
(Ceferov,1963:24). Makale, E.V. Sevortyan'ın “Azerbaycan dilinde fiil 
türeten ekler” adlı eserinin eleştirisine adanmıştır. Öncelikle S. Ceferov, uzun 
yıllar verimli bir çalışmanın ürünü olarak ortaya çıkan bu eserden bir 
monografi olarak bahseder. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, bu 
çalışmanın da kendine özgü dezavantajları da vardır. Daha 1963 yılında S. 
Ceferov bu eserin bir doktrin olarak kabul edilmesine karşı çıkmış ve bunun 
sebeplerini olgularla açıklamıştır. E.V. Sevortyan'ın kitabının adı 
“Azerbaycan dilinde fiil türeten ekler”dir. Ancak diğer dillerle 
karşılaştırıldığında Azerbaycan dilinin örnekleri dışında bu dilin kendine has 
özelliklerini 
yansıtan 
herhangi 
bir 
özelliğe 
rastlamıyoruz” 
(Sevortyan:1966:128). S. Ceferov'un bu sözlerinde büyük bir gerçek var. 
Kitaptaki adı ile uyuşmayan yanı burada en az araştırılan ve en az örnek 
verilen dil Azerbaycan dilidir. Bu kitapta Azerbaycan dilinden çok az örnek 
bulunmaktadır. Yazar Fuzuli, Vagif ve Vidadi'den sadece birkaç örnekle 
yetinmektedir. Çağdaş edebiyattan örnekler esere yansımaz. İlginç olan 
tarafı, E.V. Sevortyan'ın dünya Türkoloji kitaplarından geniş biçimde 
kullanmasına rağmen kendinden önce araştırdığı dil üzerine yazılmış olan M. 
Hüseynzade, S. Ceferov'un kitaplarını görmezden gelmiştir. Onları neredeyse 
hiç kullanmamıştır. S. Ceferov E.V. Sevortyan adlardan fiil türeten –la//-le, -
lan//-len,-laş//-leş, -lat//-let, -landır//-lendir,-laşdır//-leşdir – eklerden 
bağımsız olarak incelenmesine tamamen karşıydı. Biz de eklerin bu biçimde 
küçük parçalara ayırıp analizinin yapılmasına karşıyız. Özellikle -la, // -le eki 
ile türetilen fiillerin sözlüksel-anlamsal özellikleri üzerinde ayrıntılı olarak 
duran yazar, fiillerin sadece gramer özelliklerine gelince etkili veya etkisiz 
olduklarından bahsetmektedir. Ya da kitapta başka bir olguya bakalım. 
S.Ceferov, E.Sevortyan`ın belirli bir tarihsel dönemde -la //-le ekleri 
aracılığıyla ister isim, isterse de eylem köklerinden fiil türetme fikrine haklı 
olarak katılmamaktadır. “Türk dil sisteminin belirli bir gelişme aşamasında,” 
... Fiillerin ve isimlerin temellerinin bileşimde aynı olduğu doğrudur. İlk 

---