5.8. Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi.
Bozor iqtisodiyotiga kirib borish va uning rivojlanishi jarayonida
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining ishlab chiqarish quvvatini
oshirish maqsadida ijaraga olingan asosiy vositalardan ko’proq
foydalanishi mumkin. Shuning natijasida hozirgi davrda ularning xo’jalik
faoliyatida ijara munosabatlari muhim o’rin tutmoqda.
Ijara deb – aktivlarning egasi (ijaraga beruvchi) boshqa sub’ektga
(ijarachiga) ma’lum bir vaqt ichida va to’lov evaziga aktivlarni ishlatish
uchun eksklyuziv huquqni topshirishi bo’yicha tuzilgan bitimga asosan
uzoq muddatli aktivlarni foydalanishga berish tushuniladi.
Ijarachining asosiy majburiyati bo’lib, ijara haqini belgilangan davrda
va to’liq to’lash hisoblanadi, odatda har oyda yoki har yil choragida,
hamda bo’nak tariqasida to’lovlar amalga oshiriladi. Bunda aktivlarni kim
ishchi holatda tutishini ijara kelishuvi aniqlaydi. Tezkor ijara bitimi
bo’yicha – bino va asbob-uskunalarning qisqa vaqtga (bir kundan bir
yilgacha yoki ko’proqga) ijaraga olganda ijaraga beruvchi asosiy
vositalarni ta’mirlash va ijrani amalga oshirish bo’yicha xarajatlar deb
ataluvchi joriy xarajatlarni to’lash, masalan soliqlar va mulk sug’urtasini
to’lashni o’z zimmasiga oladi. Moliyaviy ijara bitimi bo’yicha ijarachi
hamma xarajatlarni o’zi qoplaydi. Ijaraga beruvchi aktivning xizmat qilish
vaqti mobaynida ijara bitimini davriy holda yangilab turishi kerak.
Shunday bir fikr mavjudki, agar bitimda ijaraga olingan asosiy vositalar
ijara muddatining o’tishi bilan ijarachining mulkiga o’tkazilishi kelishilsa
yoki ijara muddati etarlik darajada uzoq yoki ijara bitimi buzilishi mumkin
bo’lmasa, unda ushbu ijara muomalasida ijaraga beruvchi tomonidan
mulkning kreditga sotilishi yoki ijarachi tomonidan muddatini uzaytirib
sotib olish sifatida tushunilishi mumkin.
Har qanday holatda yakunlovchi maqsad bo’lib yashirin holatda
sotuvchi (ijaraga beruvchi) tomonidan aktivlarga egalik qilish huquqini
sotib oluvchi (ijarachi)ga o’tkazilishi hisoblanadi.
Ijaraga berish muddatiga ko’ra ularning quyidagi turlari mavjud:
uzoq muddatli ijaralar – 1 yil va undan ortiq muddatga;
qisqa muddatli-joriy ijara – 1 yilgacha muddatda.
Bundan tashqari mulkchilikka berish shartiga binoan ijara shakllari
quyidagicha bo’ladi:
228
moliyalashtiruvchi-moliyalashtirilgan
lizing – ijra muddati
amortizasiya hisoblash muddatiga teng;
joriy, ya’ni tezkor ijara – mullkka egalik xuquqi ijaraga beruvchi
qoladi.
Moliyalashtirish va xarid xaraqteriga ega ijaraga, ishlab chiqaruvchi
asbob-uskunani o’z xaridorlari tomonidan sotib olinishining
moliyalashtirishining holati misol bo’lib keltirilishi mumkin. Ijaraga
olingan mulkka ijaraga beruvchining egalik qilish huquqi, ob’ektning
xizmat muddatining oxirigacha davom etishi mumkin bo’lgan
moliyalashtirish muddati o’tgandan keyin mulkchilik huquqi ijarachiga
o’tishi mumkin. Yana boshqa bir misol bo’lib, asbob-uskunaga egalik
qilish huquqi uchun ishlab chiqaruvchiga to’laydigan va bir vaqtda uni,
olingan vositalar uchun davriy holda qisman to’lovlar qilish haqidagi
xujjatlarni moliyaviy kompaniyaga topshirgandagina, xaridorga sotadigan
moliyaviy kompaniya hisoblanishi mumkin. Buning natijasida, haqiqiy
xaridor mulkni ishlatish uchun huquqni sotib oladi (balkim ob’ektning
butun xizmat muddati mobaynida). Bu erda shu narsa yaqqol ko’rinib
turibdiki, moliyaviy kompaniya mulk qiymatining to’liq to’lanishiga qadar
ijarachining ixtiyorida bo’lgan vositalarning sotib olinishini
moliyalashtiradi.
Ijara haqiqatdan ham xarid bo’lib hisoblanganda, ijarachi olingan
asbob-uskunani bozor narxi bo’yicha hisobga olishi va ijara bo’yicha
kreditorlik qarzini ham xuddi shu summada ko’rsatishi lozim. Xuddi shu
yo’l bilan, konservatizm prinsipiga rioya qilgan holatda, ijaraga beruvchi
ijarani mulkni sotish sifatida qarashi lozim. Bunday holda (sotish turidagi
ijara) mulkning bozor narxi bilan uning tannarxi orasidagi farq foyda
sifatida aks ettirilishi lozim.
Xarid deb tushunilishi mumkin bo’lgan ijara kapitali, uzoq muddatli
yoki moliyalashtirilgan (moliyaviy) ijara deyiladi.
Moliyalashtirilgan ijara deb – aktivga egalik qilish huquqi bilan bog’liq
bo’lgan hamma tavakkalchilik va mukofotlar, aktivlarni ishchi holatda
saqlab turadigan ijarachiga o’tkaziladigan ijaraga aytiladi. Quyidagi
shartlardan biriga mos keladigan ijara moliyalashtirilgan (moliyaviy)
hisoblanadi:
1.
Ijaraning muddati tugagach ijara orqali aktivlarga egalik qilish
huquqi ijarachiga o’tkaziladi.
2.
Ijara aktivlarni bozor narxidan pastroq narxda xarid qilish
imkoniyatini yaratadi.
229
3.
Ijara muddati aktivning foydali ishlatilish muddatining ko’proq
qismini tashkil etadi (masalan 75% yoki undan ko’proq).
4.
Ijara boshida joriy minimal ijara to’lovlari ijaraga olingan mulkning,
ijaraning boshlanish sanasida bozor narxidan katta yoki unga teng bo’lsa.
Birinchi shart ishonchliroq, chunki u egalik qilish huquqini savdo-sotiq
jarayonida o’tkazilishini ko’zda tutadi. Uchinchi shart shuni nazarda
tutadiki, agar kimdir vositalarni mulkning deyarlik butun xizmat muddati
mobaynida ishlatsa, ular sotib olingan hisoblanadilar. To’rtinchi shart
shuni bildiradiki, agar ijarachi aktivlarning bozor narxiga maksimal
ravishda yaqinlashtirilgan summani to’lasa, buni xarid deb tushunish
mumkin.
Shunday qilib, barcha to’rtta shartlar, sotib olish sotuvchi tomonidan
xaridorga, mulkning kutilayotgan xizmat muddati mobaynida ishlatishdan
kelib chiqqan tavakkalchilik va daromadlarni, jumladan bu daromadlar
uchun to’lovlar qilish majburiyatining o’tkazilishini ko’zda tutadi, degan
fikrga asoslanib qo’llaniladi. Bu erda xulosa shuki, agar kafolatlanmagan
qoldiq qiymati nisbatan kam bo’lsa, unda haqiqatda tavakkalchilik va
daromadlar xaridorga o’tkaziladi va bundan kelib chiqqan holda ijara
kapitalizasiyalashtirilishi lozim. Shuning uchun ijarani moliyalashtirilgan
sifatida tushunish uchun etarli bo’lgan tavakkalchilik va daromadlarning
summasini aniqlash, bir qator ixtiyoriy shartlarga, jumladan xizmat
muddati va mulkning bozor qiymatining 75% kabi shartlarga asoslangan
bo’lishi kerak.
Ijarani ijaraga beruvchi va ijarachi tomonlaridan bir xil tushunilishini
ta’minlash uchun quyidagi ikki kriteriya (shart) mavjud:
1.
Minimal ijara to’lovlarining summasi taxminiy asoslangan bo’lishi
kerak.
2.
Ijaraga beruvchi o’z zimmasiga olishi shart bo’lgan qoplanmaydigan
xarajatlar (sug’urtalash, saqlab turish, soliqlarni to’lash xarajatlaridan
tashqari), o’lchanadigan va taxminlashtiriladigan bo’lishi kerak.
Bu kriteriylardan hech biri ijara voqeasini tan olishni o’zgartirmaydi,
balkim faqatgina konservatizm prinsipiga diqqatni qaratadi. Boshqa
tomondan, bu kriteriylar ijara ta’rifini ikki omil bilan to’ldirib turadi:
a) egalik qilishdan kelib chiqqan tavakkalchilik va daromadlarni
o’tkazish;
b) ijaraga beruvchining sof debitorlik qarzini baholashning haqqoniylik
darajasi.
Muomalaviy (joriy) ijara – bu moliyalashtirilgan ijaradan tashqari har
qanday ijara bo’lib, quyidagi shartlarga muvofiq bo’lishi kerak:
230
1.
Ijarachi hech qanday tavakkalchilikka ega emas, biroq aktivlarga
egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan biron bir ustunlikka ham ega emas.
2.
Joriy ijara shartlari asosida ijaraga olingan aktivlar, ijarador ijaraga
beruvchining buxgalteriya balansida aks ettiriladi.
Ijarachi tomonidan moliyalashtiriladigan ijaraning hisobi.
Moliyashtirilgan ijara, ijarachi balansining aktivida – ijaraga olingan
vositalar, majburiyatida esa – ijara majburiyatlarini hisobga olishni nazarda
tutadi. Ijara muddatining boshida kapitalizasiyalangan summa, ijara
ob’ektining bozordagi bahosi asosida aniqlanadigan minimal ijara
to’lovlarining joriy – diskontlangan qiymatiga teng bo’lishi kerak. U ijara
to’lovlarining summasidan saqlash, asrash, sug’urtalash va soliqlarni to’lash
xarajatlarini, ya’ni ijarani amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni chiqarib
tashlash orqali ijara to’lovini hisoblaydi.
Minimal ijara to’lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblaganda,
diskontlashning hisobga olish omili bo’lib, ijaraning taxmin qilingan foiz
stavkasi hisoblanadi, agar uni aniqlash mumkin bo’lsa; agar aniqlash
imkoniyati bo’lmasa alternativ foiz stavkasi qo’llaniladi. Ushbu foiz stavkasi
ijarachi ushbu aktivlarni sotib olish uchun qarzga olgan mablag’lari
yuzasidan to’lanadigan to’lovlarning summasiga tengdir.
Misol: Ijara to’lovlarining joriy (diskontlangan) qiymatining hajmi
ijarachi balansining aktivida ko’rsatilishi lozim. Ijara bo’yicha
majburiyatlarning summasi balansning «Majburiyatlar» qismida
ko’rsatilishi lozim: muddati 1 yilgacha bo’lgan joriy to’lovlarning hajmi –
qisqa-muddatli majburiyatlar sifatida va to’lovlarning muddati 1 yildan
ortiq bo’lsa – uzoq muddatli majburiyatlar sifatida. Ijaraga olingan mulk
haqidagi ma’lumot xususiy aktivlar haqidagi ma’lumot bilan
kombinasiyalashgan bo’lishi mumkin, lekin ilovada ijaraga olingan
mulkning qiymatini va uning amortizasiyasini ko’rsatish kerak.
Dostları ilə paylaş: |