Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

7

---

Ma’muriy-huquqiy tamoyili 
xodim larni egallab turgan 
lavozimiga qarab farqlashni nazarda tutadi: zavod dircktori, 
sex boshlig‘i, reja b o ‘limi boshlig‘i, bosh buxgaltcr va h.k.
Funksional tamoyili 
b o sh q a ru v x o d im la rin i k asb la r 
(mutaxassisliklar) bo‘yicha guruhlarga b o lish n i nazarda tutadi.
Aftidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona personali 
deyilganda faqat yollanib ishlayotganlarnigina em as, balki 
sam arali xo‘jalik faoliyatini ta ’m inlovchi m ulkdorlarni ham
tushunm oq lozim.
Zam onaviy korxonaning tuzilishi quyidagichadir:
1. K orxona xodimlari.
2. Boshqaruvchilar (m enejerlar).
3. Aksiyadorlar.
4. D irektorlar kengashi. U firm aning faoliyati u chun va 
firm a strategiyasi darajasida boshqaruvga oid qarorlar qabul 
qilinishi u chun to ‘liq javobgar b o ‘ladi(15 — 20 kishi).
5. Firm aning faoliyat ko‘rsatishidan m anfaatdor b o ‘lgan 
guruhlar yoki tom onlar.
Xalqaro M ehnat Tashkilotining (XM T) M a’m uriy ken­
gashi qabul qilgan ta ’rifga muvofiq "Tajribali mutaxassislar" 
(professional wozkezs) toifasiga quyidagilar kiradi:
— yuqori darajadagi m a ’lum ot yoki kasb tayyorgarligiga 
ega b o ‘lgan yoxud ilmiy, texnik va m a ’m uriy sohalarda e ’tirof 
qilingan ekvivalent tajribaga ega b o ‘lgan kishilar;
— yollanish asosida yuqori darajada aqliy faoliyat k o ‘r- 
satishni, tashabbus k o ‘rsatishni, m as’uliyat talab qiladigan 
vazifalarni bajaradigan kishilar.
Bu ta ’rif korxona yoki tashkilotning bir qism ini bosh- 
qaradigan va u yerda personal b o ‘lib ishlaydigan kishilarga 
h am taalluqlidir. "M ersedes-Bens" va "Folksvagen" korpo- 
rasiyalarida m utaxassislar soni keyingi vaqtlarda 20—25% ka- 
m aytirilgan.
Bu m a ’lum otlar, sirtdan qaraganda, ham m a joyda m u ta­
xassislar soni ortib borishi a n ’anasiga zid keladi; haqiqatda 
esa bu m a’lum ot sanoati rivojlangan m am lakatlarga va o ‘rta 
bo^g'in xodim lariga taalluqlidir.
8

---

R o ‘y berayotgan o ‘zgarishlarning y o ‘nalishi rejalashtirish, 
boshqarish va nazorat qilish vazifalarini bevosita m ahsulot 
ishlab chiqaruvchilarning o ‘zlariga topshirishga qaratilgan.
"Raqobat kurashining ortishi bilan yaqin vaqtlarda birorta 
ham korxona 10 — 15% dan ortiq o ‘rta b o ‘g‘in mutaxassislarini 
saqlab turolm aydi. Bu m utaxassislar ancha katta ish haqi oladi 
va ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etm aydi", — deyiladi 
yollanm a m ehnat kishilari, texnik xodim lar va mutaxassislar 
Xalqaro Federasiyasi m a’ruzasida. Bundan shunday xulosa kelib 
chiqadiki, yaqin vaqtlar ichida bevosita ishlab chiqaruvchilar 
va yuqori d araja b o sh q aru v ch ilari u m u m an o lrta b o ‘g ‘in 
mutaxassislarisiz kun kechirishlari m um kin. Bunday sharoitda 
m azkur toifadagi m utaxassislar faqat bilim va tajribalaridan 
a jralib q o lm a sd a n , shu b ila n b irg a firm a n in g ra q o b a t - 
bardoshligi bilan unda ham korlik qilish m hini saqlab qolish 
zarurligi o ‘rtasida sezilarli ixtilof kelib chiqadi.
M utaxassislar bilan k orxonalar o ‘rtasidagi "ajralish’ga 
barham berish uch u n aw ald an shartlashib olish zarur, toki u 
m utaxassislar javobgarligini va korxonaning vazifalarini aniq 
belgilab q o ‘yishi lozim.
Davlat xizmatchilari bilan xususiy sektor xodimlari o ‘rta- 
sidagi m uhim farq mazkur faoliyat sohalaridagi vazifalarni ba­
jarish xarakteridadir. Davlat xizmatchilari tom onidan bajariladigan 
v azifalar u la rd a n x o lislik n i, ta d b irk o rlik n i, v a z m in lik n i, 
talabchanlik va sezgirlilcni talab qiladi. M s holda fuqarolarning 
asosiy huquqlari xavf ostida qoladi. Bulaming hammasi shunga 
olib keladiki, davlat xizmatchisi davlat bilan uzviy ravishda 
bog‘langan bo‘ladi. Ana shunga muvofiq m azkur xodimlarni 
tanlash tizim i, u larn in g davlat ish beruvchisiga n isbatan 
majburivatlari. ular foydalanadigan huquqlar kelib chiqadi.
D avlat x iz m a tc h ila ri b ila n xususiy se k to r x o d im lari 
o ‘rtasidagi asosiy farq xuddi shundan iboratki, davlat xiz- 
m atchilarining faoliyati nizom va belgilangan tartib doirasida 
kechadi, xususiy sektor xodimlari o ‘ziga ish beruvchilar bilan 
faqat shartnom a m unosabatlarida b o ‘ladilar.