Microsoft Word Ishlab chiqarish iqtisodiyoti doc

 
 
2.4 Ishlab chiqarish jarayoni va uning turlari 
Ishlab chiqarish jarayoni va uning tuzilishi.
Ishlab chiqarish jarayoni – 
korxonaning murakkab va ko’p qirrali faoliyati asosida tashkil topgan bo’lib, 
uning asosiy vazifasi dastlabki xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishdir. 
Ishlab chiqarish jarayoni mehnat vositasi ishlab chiqarish quroli va jonli mehnat 
harakati yig’indisidan iborat bo’lib, xom-ashyoning tayyor mahsulotga 
aylantirishga xizmat qiladi. Ma`lumki xom-ashyolarning tayyor mahsulotga 
aylanishiga hamma jarayonlarning roli bir xil bo’lmaydi. 
Ba`zi jarayonlar xom-ashyoning (masalan: pivo pishirish jarayonida 
pishiruvchi qog’ozlar yoki konserva zavodida pasterilizatsiya jarayonlari) tayyor 
mahsulotga aylantirishda bevosita qatnashadi. Shunday jarayonlarning yig’indisi 
asosiy ishlab chiqarishni tashkil etadi. Ayrimlari esa xom-ashyoning tayyor 
mahsulotga aylanishida kerakli imkoniyat yaratadi. Bular korxonaga tayyor 
mahsulot yetkazib berish, dastgohlarini tuzatish, elektr quvvati bilan ta`minlash, 
tayyor mahsulotlarni jo’natish kabi yordamchi jarayonlar yig’indisidan iborat. 
Bu jarayonlar yig’indisiga yordamchi ishlab chiqarish jarayoni deb ataladi. 
Asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlari va qisman mehnat 
bir – biri bilan o’zaro bog’liq tarzda yo’lga qo’yilgan holda yuqori sifatli 
mahsulot ishlab chiqarish natijasida korxona yuqori darajadagi samaradorlik 
ko’rsatkichlarga erishadi. Shuni aytish kerakki, asosiy ishlab chiqarish 
jarayonlarida, bir xil uchastikalarning unumliligi bir-biriga mos emasligi, 
ishchilarning noto’g’ri joylashtirilishi, dastgohlar konpanovkasi buzilishi, 
texnologiya tuzimiga e`tibor bermaslik, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilmaslik 
natijasida yordamchi ishlab chiqarish jarayoni yuqori darajada tashkil etilmasligi 

---

37
kabi holatlar korxona texnikaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning pasayishiga olib 
keladi. 
Ishlab chiqarish jarayonlarining yig’indisi qisman mehnat jarayonlaridan 
iborat bo’lib, ularni turkumlashda oqilona variantlardan foydalanib, to’g’ri 
loyihalash talab etiladi. Ishlab chiqarish jarayonida texnologik jarayonni chizma 
bo’laklarga taqsimlashda holislikni talab qiladi, chunki ularda doimiy alomatlar 
saqlanib qolishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoni – chizma bo’laklarining 
birlamchi asosiy qismidir. Ishlab chiqarish jarayoni – ish kuchi, mehnat buyumi 
va mehnat vositasining doyimiyligi natijasida paydo bo’ladi agar ulardan qaysi 
biri o’zining harakati va sifati jihatidan o’zgarsa yangi ishlab chiqarish jarayoni 
paydo bo’ladi. (Ishchi ish qurolini yoki xom-ashyoni o’zgartirsa, albatta yangi 
mahsulot, yangi mehnat paydo bo’ladi).
Bir xil ish joyida bir yoki bir necha ishchilar turli xil jarayonni boshqarishi 
mumkin. Bu esa qisman mehnat jarayonini tashkil qiladi. Ko’chib yuruvchi 
jarayon mehnat buyumining bir joydan ikkinchi joyga o’tish (fazodagi) holatini 
o’zgartiradi. 
Nazoratchi jarayon texnologik jarayonning qanday vaziyatda 
bajarilayotganini (harorat, namlikning to’g’ri topilishi) nazorat qilib turadi. 
Ta`minlovchi jarayon texnologik jarayonning qoidali kechishiga shart-
sharoit yaratib beradi. Ishlab chiqarish jarayonlarining bajarilish usullari uch 
turga bo’linadi: mashinada (mashina yordamida va ishchi nazorati ostida) amalga 
oshiriladigan jarayon, qo’lda (mashina yordamisiz) bajariladigan jarayon, jarayon 
mashina va qo’l kuchi birdamligida ishchining bevosita ishtirokida bajariladi.