0 ‘zbekist0n madaniyati

V B O B . MADANIYAT VA SIVILIZATSIYA
Falsafa, sotsiologiya va m adaniyatshunoslikka o id fa n sohalarida m adaniyat 
va sivilizatsiya tu sh u n c h a la rig a ilm iy y o n d a sh u v m av ju d b o ‘lib, ik k a la
tushunchaning m azm u n -m o h iy ati va bir-biridan farqli jihatlarini tahlil qilib 
bcrish o 'ta m uhim aham iyatga ega. Chunki ikkala a ta m a ham bir xi! m azm unga 
egadek bo‘Iib k o'rinadi. T o ‘g‘ri, hozirgi paytda k o ‘p g in a xalqlarda sivilizatsiya 
atam asi m adaniyatning sinonim i sifatida q o ‘llaniladi. A yrim xalqlar. m asalan, 
fransuzlar m adaniyat so ‘zi o ‘m iga sivilizatsiya s o ‘zin i q o lla sh sa , nem islar 
dastlab m adaniyat, so ‘ngra sivilizatsiya, ruslar esa a w a l sivilizatsiya, so‘ng ra 
m adaniyat so‘zini ishlatishadi. Ikkala atam a b ir xil m a 'n o n i anglatadim i? Bu 
savolga javob berish u c h u n , eng aw alo , sivilizatsiya atam asining lug‘aviy 
m a ’nosi va m azm un-m ohiyatini bilib olishim iz zaru r. («M adaniyat» so‘zining 
lug‘aviy m a’nosi va m azm un-m ohiyatini oldingi m avzularim izda ko‘rib o ‘tgan 
cdik. Shu boisd an «m ad an iy at» so ‘zin in g lu g ‘av iy m a ’nosiga q a y ta d a n
t o ‘xtalm aym iz).
«Sivilizatsiya» lo tin ch a (eivilis) sokz b o 'lib , «grajdanlik» («fuqarolik»), 
«grajdanlikka oid», «davlatga oid»> degan m a ’n o larn i anglatadi. Hozirgi k u n d a 
m adaniyatshunoslikka o id fanlarda «sivilizatsiya» s o 'z id a n muayyan jam iy at 
rivojlanishining m a ’lum b ir taraqqiyotga erishgan davrini ifodalash u c h u n
qoMlash keng tarqalgan.
“ S iv ilizatsiy a” a ta m a sin i d astla b s h o tla n d iy a lik ta rix c h i va fa y la su f 
A .Fergyusson (1723-1816) o ‘z asarlarida q o ‘llagan. U n in g fikriga ko‘ra, ja h o n
tarixiy jarayonining m a lu m b ir bosqichi sivilizatsiyadir.
Fransuz m a’rifatparvarlaridan M onteske, V olter va boshqalarning asarlarida 
adolat va aql-idrokka asoslangan jam iyat haqiqiy sivilizatsiyalashgan jam ivatdir. 
C hunki adolat va aql-idrokka asoslangan jam iy atg in a kishilarga haqiqiy b a x t- 
saodat olib keladi. A dolatsiz va bilimsizlikka asoslangan jam iyat kishilarga kulfat 
va nadom at keltiradi, insoniyatni m a ’naviy-m a’rifiy tanazzulga olib keladi.
Agar insoniyat tarixining eng dastlabki davri — ibtidoiy ja m o a tuzum i 
davriga e ’tib o rb ersak , o ‘sha davrda yashagan turli xi! qabilalar hozirgi davrda 
n azard a tu tilad ig an m ad an iy taraq q iy o t — sivilizatsiyaga erish m ag an lar. 
E ram izdan taxm inan 5 ming yillar a w a l yer y u zin in g ayrim m intaqalari, 
ayniqsa, Sharq (qadim gi Shum er, M isr)da sivilizatsiyalar vujudga kela boshladi. 
Chunki hali ibtidoiy jam oa tuzum i davrida sivilizatsiya m e ’yorlari hisoblanuvchi 
na m oddiy va na m a'naviy boyliklarni yarata olm aganJar.
N em is faylasufi O .Shpengler o'zin in g 1918- y ilda yozgan «Y evropaning 
so knishi» asarida sivilizatsiyaga «tex n ik -m ex an ik e le m e n tla rn in g u m u m iy
yig‘indisi», degan ta 'rifn i bersa, m adaniyatni «xalqning um um qalbini aks 
ettiruvchi va m uayyan hayotiy jarayonni yashovchi b iq iq organizm », deb atadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U ningcha, sivilizatsiya induvidual taqdirga ega b o ig a n , tug'ilish, ravnaq topish 
va o ‘lish dav rlarid an ib o rat b o ‘lgan ayrim jam iyatdir.
^ Faylasufning fikriga k o ‘ra, m adaniyat vaqtda cheklangan. Sivilizatsiyaning, 
ya ni texnik ta ra q q iy o t va sanoatning yuksalishi, yirik shaharlam ing tezlikda 
ko'payishi, siyosat, fa n va iqtisodiyot sohasidagi eng yirik m uam m olarning 
paydo b o lishi m a d a n iy atn in g halok b o ‘lishini angiatadi. M adaniyat inqirozi 
jam iyat, xalq va m illa tn i alb atta halokatga olib keladi. D em ak, uning fikriga 
ко ra, sivilizatsiya ja m iy a tn i m aqtanarli holatga oiib kelm aydi, balki jam iyatni 
m ushkul ahvolga solib q o ‘yadi. Shuning uchun h a m sivilizatsiya h a r qanday 
m adaniyatning tu gallanuvchi bosqichi hisoblanadi.
Ingliz faylasufi A rn o ld Toynbi esa sivilizatsiya atam asidan o ‘ziga xos boshqa 
jam iyatlar va d a v rlard an ajralib turuvchi cheklangan yopiq jam iyatni ifodalash 
uchun foydalangan. U insoniyat m adaniy-tarixiy jarayonini 21 ta sivilizatsiyaga 
ajratadi. U n in g fik rich a, h a r b ir sivilizatsiya vujudga kelish, o ‘sish, tanazzul va 
yemirilish b o sq ich larin i bosib o ‘tadi.
N om lari yuqorida keltirilgan olim lam ing fikrlarini um um lashtirib aytadigan 
b o ‘lsak, sivilizatsiya, b irin ch id an , insoniyatning farovonligini ta ’m inlaydigan, 
ad o lat h a q id a g i a z a liy o rz u la rin i ro 'y o b g a ch iq a ra d ig a n ja m iy a t b o 'lsa , 
ikkinchidan, in so n iy atn i halokatga olib boruvchi, axloqsizlik, adolatsizhk va 
yovuzlik hu k m ro n b o 'la d ig a n , insonni insoniylik qiyofasidan m ahrum etuvchi 
jam iyatdir. A lbatta, b u ikkala qarash m adaniyat va sivilizatsiyalami bir-biriga 
qaram a-qarshi q o ‘yish hisoblanadi.
H ozirgi k u n d a k o ‘pla b o lim la m in g asarlari, ilm iy va m a 'lu m o tn o m a
shaklidagi a d a b iy o tla rd a sivilizatsiya jam iy at rivojlanishining m a ’lu m b ir 
b o s q ic h in i, y a ’n i siv iliz a tsiy a la sh m a g a n ja m iy a td a n o ‘zin in g m a d a n iy
taraqqiyoti bilan ajralib turuvchi m uayyan jam iy atn i ifodalovchi tush u n ch a 
sifatida talqin qilinadi.
Sivilizatsiyalashgan jam iy atn i sivilizatsiyalashm agan jam iyatdan farqlash 
u chun quyidagi belgilarga alohida e ’tib o r beriladi:
1 Ja m iy a tn in g x o ‘ja lik , harbiy, h u q u q iy va b o sh q a h ay o tiy faoliyat 
sohalarini m uvofiqlashtiruvchi boshqaruv tizim i va tashkilotlarga ega b o ig a n
davlatning m avjudligi.
2 B oshqaruv va x o ‘jalik faoliyatini yuritish u ch u n zarur b o ‘lgan yozuvning 
m a v ju d lig i. (S iv iliz a ts iy a la s h g a n ja m iy a tla r d a q o n u n la r y o zu v o rq a li 
m u s ta h k a m la n ib b o rg a n . C h u n k i y o z m a q o n u n la r siv ilizatsiy alash g an
jam iy atn in g , u r f - o d a tla r esa sivilizatsiyalashm agan ja m iy a tla m in g asosiy 
belgilari hisoblanadi).
3 A jdodlardan o 'tib kelayotgan an anaviy q o n u n -q o id alar va huquqiy 
n o rm a (m e ’y o r)la r y ig ‘in d isin in g m avjudligi, y a ’ni ja m iy a td a q o n u n la r 
tizimining qaror topishi. (Sivilizatsiyaga erishgan jam iyatda mavqeyi, e ’tiqodidan 
q a t’yi n azar a h o lin in g ba rch a qatlam lari q o n u n lar tizim iga q a t’iy b o ‘ysunadi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A lbatta, sivilizatsiya belgilarining barchasi birdaniga yu zag a kelmasligi, biri 
ertaroq, ikkinchisi birm uncha keyinroq vujudga kelishi m u m k in .
Y uqorida ko‘rsatilgan belgilarning boMmasligi esa ja m iy a tn i tanazzulga oltb 
keladi.
Sivilizatsiyalashgan jam iyatda, eng aw a lo , insonga a lo h id a e ’tib o r beriladi. 
uning haq-huquqlari hisobga olinadi. Bunda jamiyatning siyosiy va xo‘jalik yuritish 
m exanizm i b ekam u-ko‘st ishlaydi, 
in s o n n in g
y aratuvchilik faoliyati uchun 
m o ‘tadil im koniyatlaryaratiladi. Qaysiki davrda inson om iliga, insonning buyuk 
b u n y o d k o rlik salohiyatiga e ’tib o r berilgan b o ‘lsa. o ‘s h a d av rd a ja m iy a t 
taraqqiyoti, uning m oddiy va m a'n av iy hayoti eng yuqori daraja — sivilizatsiyaga 
ega b o ‘lgan. Misol tariqasida q adim gi Y unon va R im , V III-I X asrlardagi Xitoy, 
IX -X II asrlardagi M arkaziy O siyo, XIV - XVII asrlardagi G 'a rb iy Yevropa 
sivilizatsiyalarini olib ko‘rish m um kin.
Sivilizatsiya — bu, eng a w a lo , m adaniy taraqqiyotdir. Sivilizatsiyalar turli 
k o ‘rinishlarda b o ‘lishi m um kin. Sivilizatsiya b ir d av lat h u d u d id a yoki bir 
d a v la tn in g ik k in c h i b ir d a v la td a o ‘z h u k m r o n lig in i o ‘rn a tis h o rq a li. 
shuningdek, sivilizatsiyalar bir vaqtning o ‘zida bir n e c h ta m intaqada birin- 
ketin yuzaga kelishi ham m um kin.
Sivilizatsiya haqida ilgari surilgan barclia tushunchalam i taliiil qilsak, ularning 
m azm u n -m o h iy ati m uayyan ja m iy a tn in g ijtim oiy va m o d d iy taraqqiyotga 
erishganlik darajasini bildirishini anglab yetamiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II Q 1S M . 0 ‘Z B E K IS T 0 N MADANIYATI TARIXI