A ytilganlardan shunday xulosa chiqarish m um kin:
qadim gi Rum o
m utafakkiri Plotin axloqshunosligi m ohiyatan A rastuning ezgulik va
yovuzlik borasidagi qarashlarini tanqid qilish ham da Aflotun ta ’lim otini
yangilashga qaratilgan.
S h un day qilib, Qadimgi R um o axloqshunoslari ham inson xatti-
harakatlari m uam m osini o ‘rtaga tashlaydilar va insonning olam dagi
o ‘m i ham da hayotining m aqsadini belgilashga intiladilar.
Bunday intilish,
ayni p ay td a, b u tu n Q adim gi dunyo m um toz axloqshunoslariga xosdir.
U lar oddiy axloq-odob qoidalari, p a n d -o ‘gitlar va hikm atlardan tortib,
to a x lo q s h u n o s lik n a z a riy a s i tiz im ig a c h a y a ra td ila r. Bu m ero s
h a n u z g ac h a o ‘z t a ’sir k u ch in i y o ‘qotgani y o ‘q,
han u zg ach a ja h o n
axloqshunosligi ko‘p hollarda o ‘sha tushunchalar va tamoyillarning o ‘ziga
yangicha yondashuv asosida taraqqiy etib kelm oqda.
Shu o ‘rinda yana bir, hozirgacha yetarli e ’tibor qilinm ay kelinayotgan
m asalaga oydinlik kiritishni m aqsadga muvofiq deb o ‘ylaymiz. Bu —
Q a d im g i Y u n o n ta fa k k u ri b ila n 0 ‘rta a srla r m u su lm o n S h arq i
falsafasining, xususan, axloqshunosligining bog‘liqligi masalasi. N im a
u c h u n bizning allom a ajdodlarim iz Qadimgi Sharq, jum lad an,
H indi-
X itoy m intaqasi m utafakkirlari izidan emas, ovro‘palik yunonlar izidan
bordilar, Suqrot va Aflotunni o ‘rgandilar, ko'klarga ko‘tardilar, Arastuni
esa eng ulkan ustoz — B irinchi m uallim deb atadilar?
G a p shundaki, m usulm onchilikning asosi tavhidda — yakkaxudolikda.
A lloh yagona, uning sherigi y o ‘q va b o ‘lishi m um kin emas. Qadimgi
Y u n o n m utafakkirlari ay n an an a shu tavhid y o ‘lini
falsafiy asoslab
berdilar. B irinchi bo'lib bu m asalani ular orasida Suqrot o ‘rtaga tashladi.
U o ‘lim ga m ahkum etilganida, unga yunonlar m a ’budlarini hurm at
q ilm ag anlig i, yoshlarni b o sh q a y o ig a (aslida tavhid y o ‘liga) burib
yu borayotgani ayb qilib q o ‘yiladi. Suqrotning o ‘lim i oldidagi so‘nggi
gapi h a m
shuni tasdiqlab tu ra d i, sikuta ichgach: «M en U ning (ularning
emas! —
A .S h.)
yoniga ketyapm an!», deydi u. Shuningdek, A flotunning
g ‘o yalar, olam iy ruh, em anatsiya haqidagi fikrlari ham to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri
yakkaxudolik masalasiga borib taqaladi. Lekin Suqrot va Aflotun tavhidni
falsafiy-nazariy nuqtayi n a z ard a n isbotlashni o ‘z
oldiga vazifa qilib
q o ‘y m ad ilar, bunga u rin m a d ilar ham . Bu ishni Arastu uddaladi. U
o ‘zin ing m ash h u r «M etafizika» asarida X udoning yakkaligini, U ning
jismsiz, h ech narsa to m on id an harakatga kelmaydigan, aksincha, birinchi
h ara k a tg a keltiruvchi k uch ek anin i nazariy isbotlab berdi. U ni «Oliy
shakl» (form a) deb atadi. A rastu talqinida Xudo olam
va barcha olam iy
www.ziyouz.com kutubxonasi
jarayonlam ing m aqsadi hisoblanadi, U , yuqorida keltirganim izdek, Oliy
tafakkur, tafakkur haqidagi Tafakkurdir.
O lrta asrlar m usulm on Sharqi m utafakkirlaridagi Q adim gi Y unon
tafakkuriga, xususan, axloqshunosligiga b o ‘lgan ulk an e ’tib o rn in g ,
taqlidning asl sababi ana shunda.
Dostları ilə paylaş: