Abdulla sher axloqshunoslik

1 Ichindagi ichindadir. 180—181-b.
2 0 ‘sha manba, 134-b.
3 Я сп ерс К. Смысл и назначение истории. М ., «П олитиздат», С. 378. 134-Ь.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faqat qiyom atda bir b o ‘ladi. Bu yer dunyodir va shuning u c h u n ham
dinning bir b o ‘lishi m um kin emas. C hunki bu yerda ularning turli- 
tu m a n istagi va tilagi bordir. D in d u n yo da b irlasholm ay d i, faqat 
qiyom atda bir b o ‘ladi. Q iyom atda ularning ham m asi birlashadi, bir 
quloq, bir til holiga keladi»1. Z ero , Q u r’oni karim da Alloh shunday 
m arham at qiladi: «H ar bir (um m at) u ch u n (alohida) shariat va yo‘l 
(ta ’yin) qilib q o ‘ydik. Agar Alloh xohlasa edi, sizlarni bir u m m a t (bir 
xil shariatda) qilib q o ‘ygan b o ‘lu r edi. Lekin, 0 ‘zi b e rg a n narsa 
(shariatlar)da sizlarni sinash uchun (shunday qilm adi). Bas, xayrli, 
savobli ishlarda bir-biringizdan o ‘zishga oshiqingiz!» (5, 48.) 2
Shunday qilib, Jaloliddin Rum iy «Ichindagi ichindadir» asarida ilgari 
surilgan taraqqiyparvarlik va bag‘rikenglik g ‘oyalari to ‘g‘risida qisqacha 
to ‘xtalib o ‘ta r ekanm iz, ularning zam onaviy axloqiy hayot u c h u n ham
m uhim aham iyatga ega ekanini e ’tiro f etish o ‘rinlidir.
T a sa w u f axloqshunosligining yana b ir ulkan nam oyandasi buyuk 
yurtdoshim iz Shayx Aziziddin N asafiydir (X III asrning b irin ch i yarmi
— XIV asr boshlari). Axloqiy m u am m o lar uning «Zubdat ul-haqoyiq» 
(«Haqiqatlar qaym og'i»), «Insoni komil» («Komil inson») kabi asarlarida 
ko‘tariladi.
Aziziddin N asafiy ta s a w u f h aqid a fikr yuritar ekan, uning qadim iy 
falsafiy m erosga qarashlari G ‘azzoliydan keskin farq qiladi. T o g ri, 
ikkala m utafakkir h am Q adim gi Y unon va Sharq m ashshoiyyunlik 
falsafasini c h u q u r o ‘rgangan h am d a o 'zini faylasuf em as, m u ta sa w if 
deb hisoblaydi. Lekin G ‘azzoliy m antiqan bir-birining davom i b o ‘lmish 
«Tahofat al-falosifa» («Faylasuflarning ziddiyatlari»), «M aqosid al- 
falosifa» («Faylasuflarning m aqsadlari») asarlarida Arastu h am d a uning 
sharqlik izdoshlari Forobiy va Ibn Sino qarashlarini islom iy nuqtayi 
nazardan inkor qilarli darajada tan q id ostiga olsa, A ziziddin Nasafiy 
«Z ubdat ul-haqoyiq»da ularga xolislik bilan baho beradi. U inson 
taraqqiyoti va ruhi to ‘g‘risida shariat ahlining ham , hikm at (falsafa) 
ahlining ham fikrlarini qayd etib, ularni uchinchi, yuksak darajaga — 
ta s a w u f ahli tafakkuriga olib keluvchi pog‘onalar tarzida talq in etadi.
Nasaflik bobokalonim iz ham A rastu izidan borib: «Inson hayvon 
turlaridan biridir, — deydi va so‘ng shunday davom etadi. — Ey darvesh,