Pəhləvİ rejİmİnİn assİmİlyasİya sİyasətİ və ona müqavİmət Bakı- 2013 I hİssə Türklüyün məzlum millətə çevrilməsi

Nəsib Nəsibli

Pəhləvİ rejİmİnİn assİmİlyasİya sİyasətİ və ona müqavİmət

Bakı- 2013

I hİssə
Türklüyün məzlum millətə çevrilməsi
İllərlə İranın dağılmasının qarşısını almağa, onu mərkəzləşdirməyə və modern dövlətə çevirməyə çağıran irqçi-modernist dairələr artıq gələcəyə ümidlə baxa bilərdilər. Onların ideyalarını və həyəcanını dəstəkləyən Rza Şah, hakimiyyəti əlində cəmləşdirmiş, İranda bir modern millət-dövlət quracağı vədini verirdi. Rzanın şah elan edildiyi 1925-ci ildə yuxarıda adı çəkilmiş Ayənde dərgisinin sahibi Mahmud Əfşar-Yəzdi “İran tarixinə, Fars dili və Şiəliyə” dəyər verənləri inandırmaq istəyirdi ki, vətəndaşlar özlərini öncə Türk, Ərəb, Kürd, Bəxtiyari, ya Türkmən saysalar İran dövləti dağılacaq. Ona görə də bu “azlıqların” dilini, bölgəçilik, tayfaya sədaqət hisslərini məhv etmək, “müasir İranın fərqli sakinlərini vahid millətə çevirmək lazımdır.”[1] Həmin Mahmud Əfşar başqa bir məqaləsində İranın bütöv, mütəşəkkil bir dövlətə çevrilməsində Şiəliyin yetərli olmadığı, Türk “sarı təhlükəsi” və Ərəb “yaşıl təhlükəsi” qarşısında qaldığı perspektivini əsaslandırır, hökuməti ayrı-ayrı toplumlar arasında mədəni, iqtisadi və coğrafi əlaqələri artırmağa çağırırdı. Bunun üçün Fars dili və İran tarix şüurunu ölkənin bütün bölgələrinə yaymaq, ölkə miqyaslı dəmiryol şəbəkəsi çəkmək, qeyri-Fars coğrafi adları ləğv etmək, Türk və Ərəb tayfalarını sərhəd bölgələrindən ölkənin mərkəzinə köçürmək, mərkəzi hakimiyyətin səmərəliliyini artırmaq təklif olunurdu[2].

Tehranda hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi prosesi 1920-ci illərdə əyalətlərdəki milli-demokratik hərəkatların basdırılması ilə başlamışdı. Azərbaycan, Gilan və Xorasandakı hərəkatların boğulmasından sonra ölkənin müxtəlif yerlərində mərkəzi hakimiyyəti formal olaraq tanıyan tayfaların silahlı gücünün ləğv edilməsi gəldi. Azərbaycanda Şahsevən tayfalarının bir sıra başçıları fiziki cəhətdən məhv edildi, onların torpaqlarının bir hissəsi dövlət mülkiyyətinə keçdi. Ölkənin başqa yerlərinə köçürülmüş Şahsevən tayfalarının bəzi torpaqlarında köçəri Kürd tayfaları (Cəlalilər) yerləşdirildi. 1924-cü ildə uzun illər mövcud olmuş yarımmüstəqil Makı xanlığı ləğv edildi.

Ölkənin mərkəzləşdirilməsi ayrı-ayrı silahlı qüvvələrin birləşdirilməsi ilə başladı. (Bu, 1919-cu il Britaniya-İran müqaviləsində də nəzərdə tutulmuşdu). Kazak diviziyası ilə jandarmeriya qüvvələrini birləşdirdikdən sonra hərbi nazir Rza Xan, tabeliyində 40 minlik ordu əldə etdi. Dövlət torpaqlarının və dolaylı vergilərin gəlirlərini nəzarəti altına almış Rza Xan, ordunun sayca sürətli artımına nail oldu. 1926-41-ci illər arasında hərbi büdcə beş dəfə artdı, 1941-ci ildə ordunun şəxsi heyəti 127 min nəfərə çatdırıldı.[3] O özünə yaxın hərbçiləri dövlət idarələrinə yerləşdirdi, bu zümrənin (hərbçilərin) dövlət idarəçiliyində çəkisi durmadan artdı. Mülki bürokratiya aparatı da yenidən quruldu. 90 minlik dövlət mülki məmuru vasitəsilə mərkəzi hökumət ilk dəfə olaraq ucqarlara nəzarət etmək imkanı əldə edirdi. Şah sarayının ölkənin idarəsində iştirakı görünməmiş şəkildə artdı. Rza Xanın mərkəzləşdirmə siyasəti 30-cu illərdə onun şəxsi hakimiyyətinin möhkəmlənməsi, diktaturasının formalaşması, Pəhləvilərin İranın ən varlı ailəsinə çevrilməsi ilə nəticələndi. Səfəvilərdən sonra ilk dəfə olaraq dövlət genişləndirilmiş idarəçilik, tənzimləmə, zor mexanizmlərilə toplumu tam nəzarəti altına ala bildi.

1920-30-cu illərdə sosial sahədə aparılmış islahatlar sırasında təhsil sisteminin modernləşməsi diqqəti çəkir. Bu istiqamətdə böyük addım atıldı. Ruhanilərin nəzarəti altında olan məktəbxanalardan fərqli təhsil nazirliyinə bağlı dünyəvi məktəblər şəbəkəsi yarandı.1922-ci ildə bu ibtidai məktəblərin sayı 440 idisə, 1942-ci ildə artıq 2401 dünyəvi ibtidai məktəb var idi. Uyğun olaraq şagirdlərin sayı da 43 mindən 244 minə çatmışdı.[4] Tehranda universitet, başqa yerlərdə başqa ali təhsil müəssisələri yaradıldı, onların da tələbələrinin sayı sürətlə artmaqda idi. 1929-cu ildən hökumət hər il Avropada oxumaq istəyən 100 tələbənin təhsil xərcini ödəməyə başladı.

1920-30-cu illər İran tarixində həm də fəal millət quruculuğu dövrüdür. Rza Pəhləvi hakimiyyətinin bu siyasəti çoxmillətli (polietnik), çoxkültürlü imperiyanı bir millət, bir dil, bir kültür, bir siyasi hakimiyyətdən ibarət unitar dövlətə çevirmək kimi iddialı məqsəd daşıyırdı. Fars irqçiliyi rəsmi dövlət siyasətinin əsasını təşkil etdi. Fars dili yeganə rəsmi dövlət dili elan edildi, qalanlarının təhsil sistemində, mətbuatda və dövlət idarəçilik sistemində istifadəsi qadağan olundu. 1933-cü ildə reklam lövhələrinin xarici dildən Farscaya tərcümə edilməsi haqqında bütün dükan və mağaza sahiblərinə göstəriş verildi. Xarici dildə olan xüsusi isimlər isə kiçik hərflərlə yazılmalı idi. Hətta Ərəb dilinin tədrisi ibtidai məktəb proqramlarından çıxarıldı. Dərs kitablarının hamısı Farsca idi və Tehranda çap edilirdi. Fars dilinin xarici dillərdən alınma sözlərdən təmizlənməsi, ümumiyyətlə dil sahəsində islahatlar üçün dil cəmiyyəti (Fərhəngistan) quruldu. Bu məsələni araşdırmış R. Qalunov 1936-cı ildə yazırdı ki, nisbətən az miqdarda Türk və Avropa sözlərindən indiki Farscanı təmizləmək vəzifəsini yerinə yetirmək mümkün görünür. Amma Fars dilinin leksikasının 50%-ni təşkil edən Ərəb sözlərindən onu təmizləmək ağlabatan deyil [5]. Hərbi nazirlikdə isə hərbi terminologiyanı Türkcə sözlərdən təmizləmək üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Polisin senzura idarəsinə yazılı materiallarda Fars dilinin “təmizliyinə” nəzarət etməsi görəvi verildi. Peyman (redaktoru Əhməd Kəsrəvi) dərgisi və Şəfəqe Sorx qəzeti “təmiz Farsca” hərəkatının öncülləri idilər. Rəsmi yerlərdə və tədbirlərdə ənənəvi geyimlərdən istifadə olunması qadağan edildi, bütün kişilərin “Pəhləvi papağı” qoymaları əmr edildi. Qadınların ictimai yerlərdə ənənəvi çadradan istifadə etmələri qadağan olundu. 1938-ci ildə yeni nəslin “vətənə xidmət” üçün tərbiyə edilməsi vəzifəsini daşıyan Sazemane Pərvəreşe Əfkar (Fikirlərin Yayılması Təşkilatı) adlı dövlət idarəsi yaradıldı.

Məşrutə dövründən qalma rəsmi “İran milləti” anlayışına yeni çalarlar qatıldı. Əski İran tarixinin, xüsusilə Sasani dövrünün ideallaşdırılması rəsmi tarixçiliyin mahiyyətinə çevrildi. Məktəblərdə tədris olunan və mətbuatda təbliğ edilən “Ariya irsi” bəşəriyyətin ən qiymətli tarixi dəyəri kimi təqdim edilirdi. 1933-cü ildə Əhəməni padşahı Daryuşun böyüklüyü və Persopolis (Təxte-Cəmşid) sarayının önəmi haqqında ən yaxşı şeir üçün müsabiqə elan edildi.[6] Mümkün olduğu qədər Ərəb terminləri və sözləri əski İran terminləri ilə dəyişdirildi. Ərəb sözü “vətən” əski “mihən”lə əvəzləndi, silahlı qüvvələrin baş komandanı artıq Sasani dövrünün “ərteşbod” termini ilə adlandı, əyalətlər ostanlara, vilayətlər şəhristanlara, bölüklər bəxşlərə çevrildi. Əski Ariya irsinin təbliği Faşist Almaniyası ilə 1930-cu illərin ikinci yarısında yaxınlaşmadan sonra daha da gücləndi. “Şimal Ariyalıları ilə Zərdüşdün xalqı” arasında mənəvi birlik hər vasitə ilə təbliğ edilirdi. 1936-cı ildə Hitler Reyxinin xüsusi dekreti ilə İranlılar “təmiz Ariyalılar” elan edildilər.[7]

Rəsmi “İran milləti” anlayışı bu ölkədə Farsdilli İranlılardan başqa bir millətin olduğunu inkar edirdi (Müsəlman olmayan azlıqlar istisnadır). Hökumət fərqli baxışın olmasına belə dözümsüzlük göstərirdi.[8] İran mətbuatının Millətlər Liqası araşdırma komissiyasının 1933-cü ildə İran əhalisinin etnik tərkibi haqqında məruzəsinə acıqlı münasibəti səciyyəvidir. Setare qəzeti 1933-cü il 28 may sayında yazırdı: “Görünür, məruzənin müəllifinin etnoqrafiyadan xəbəri yoxdur, Kürdlər və Lurların ən təmiz İranlı olduqlarını bilmir. İran Türklərinə gəldikdə isə, onlar irq baxımından Farslardan heç fərqlənmirlər.”[9]

Yeni Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyətinin təsbiti irqçı-modernistlər tərəfindən İranın yad hakimiyyətdən (Qacar sülaləsindən) qurtulması, hakimiyyətin “təbii sahibinə” keçməsi kimi alqılandı. Uyğun olaraq, Türkəsilli, amma xeyli dərəcədə farslaşmış Qacarların hakimiyyətdən getməsi ümumilikdə Türklük üzərinə legitim hücum üçün stimul oldu.

Rza Şah hökumətinin irqçi siyasətinin əsas hədəflərindən biri İranda Türk dilinin işlənmə arealını məhdudlaşdırmaq, mümkün olsa, onu unutdurmaq idi. Azərbaycanda yeni yaradılmış dövlət məktəblərində Türkcə dərslərin qoyulmasının yasaqlanması bir yana, məktəblərdə şifahi söhbətlərdə Türkcədən istifadə, ana dilindən başqa bir dil bilməyən uşaqlara dərslərin Türkcə izah edilməsi belə qadağan olundu. Tehrandan göndərilmiş maarif müdirləri bu sahədə xüsusi fəallıq göstərirdilər. Onların arasında A. Mövsümi və Q.Zövqi xüsusilə fərqləndilər. Bunlardan birincisinin “Türkcə danışanların boynuna noxta keçirib axura bağlayın” ifadəsi, Zövqinin Azərbaycanda ibtidai məktəblərdə tənəffüs zamanı Türkcə danışanları cəzalandırmaq üçün “cərimə sandıqları” qoymaq haqqında göstərişi uzun illər yerli əhalinin yaddaşından silinmədi.[10]

1920-30-cu illərdə Azərbaycan təhsilindəki durumu göstərən ən inandırıcı qaynaqlardan biri görkəmli mədəniyyət xadimi Məhəmməd Əli Fərzanənin xatirələridir. Dr. Fərzanə oxuduğu Təbriz ibtidai məktəblərinin birindəki Türk dilinə qarşı dövlətin düşmən münasibətini təsvir edir. O yazır ki, bu məktəbin müdiri əski özəl məktəbin sahibi idi, bu məktəbin dövlət məktəbinə çevrilməsindən sonra o, məktəbə müdir təyin olunmuş, həm də dərslərin əksəriyyətini tədris edirmiş. “Cənab müdir uşaqların dini və əqidəti tərbiyələrinə çox əhəmiyyət verər, Quranı doğru-dürüst oxumaqda və ehkami-şəri’əni yaxşı başa salmaqda can yandırardı.” Həmin müdir-müəllim “Fars ədəbiyyatına da çox varid imiş.” Sədinin Gülistanını, Hafizi, Ruminin Məsnəvisini əzbərdən bilər, şagirdlərinə buradakı mətləbləri gözəl anladarmış. “Amma onun tozihatı [izahı] həmişə Türkcə olurdu. O kağazdan oxumasa Farsı danışa bilməzdi. İki kəlmə danışcaq dili topuq vurar və sözləri qarışdırardı.” Farsca yaxşı danışa bilməyən bu müdir-müəllimin problemi məktəbə müfəttişin gəlişindən sonra başlayır. Dərs zamanı içəri girən heyət üzvlərindən biri müdirin qarışıq “xoş aməd”indən (xoş gəldiniz) başa düşür ki, bu müəllim Farsca yaxşı danışa bilmir və deyir: “Bu müdir ki, özü Farsca danışa bilmir, uşaqlara necə dərs deyə bilər? Niyə bir savadlı müdir seçmirdiniz?” Qonaqların getməsindən sonra müdirin və sinifdəki şagirdlərin vəziyyətini Dr. Fərzanə belə xatırlayır: “Biçarə müdirin rəngi sap-sarı saralmışdı. O, əlləri ilə mizi tutmasaydı yıxılacaqdı. Heyətlər gəldikləri kimi də çıxıb getdilər. Uşaqlardan biri qaçıb livanda su gətirdi. Müdir bir qurtum içib, səndəliyə oturdu. O, mizin üstündə yumruqlarını biri-birinə söykəyib alnını onlara dayadı. Uşaqlar çox pozulmuşdular, onların içində ağlayanlar da var idi.”[11]

Ana dili mədəniyyətin digər sahələrindən də vurulub çıxarıldı. Ana dilində kitab və qəzet nəşri, tamaşalar göstərmək, hətta yas və təziyyə məclislərində Türk dilindən istifadənin qarşısı alınmağa çalışılırdı. Bir zamanlar Təbrizdə teatr tamaşaları insanların ilgisini çəkdiyi halda, onun bundan sonra Farsca olması teatr salonlarının boş qalmasına nədən oldu.[12]

Azərbaycanda Türklüyün izlərini itirmək üçün buradakı Türk köklü əski yer adlarının dəyişdirilməsi başlandı. Urmu şəhərinin adı monarxın şəninə “Rezaiyyə” qoyuldu. Acıçay tərcümə edilərək Təlxrud, Qaraçəmən – Siyahçəmən oldu, Qaracadağ rəsmən Arasbaran adlandı.

1937-38-ci illərdə ölkənin inzibati-ərazi quruluşunda dəyişiklik oldu. Bu dəyişikliyin məqsədlərindən biri qeyri-Farsların ölkə daxilində ərazi birliyini mümkün qədər pozmaq idi. Bu dəyişikliklə eyni zamanda əski yer adlarını da yaddaşlardan silmək düşünülürdü. Yeni inzibati-ərazi bölgüsünə görə, Azərbaycan əyaləti iki hissəyə ayrıldı. Bununla yanaşı əyalətin tarixi-coğrafi adı ləğv edildi və sadəcə nömrələrlə əvəz olundu. Əyalətin əsas hissəsi üçüncü (mərkəzi Təbriz şəhəri) və dördüncü (mərkəzi Rezaiyyə, əvvəlki Urmu) ostanların tərkibinə qatıldı. Zəncan vilayəti və Türk etnik zonasının başqa bölgələri bu ostanların tərkibinə daxil edilmədi, onlara müstəqil inzibati status (ostan) da verilmədi. Daha sonralar 3-cü ostan Şərqi Azərbaycan, 4-cü ostan isə Qərbi Azərbaycan adlandırıldı.

1920-30-cu illər Azərbaycandakı dövlət idarələrinə mərkəzdən göndərilən məmurların sayının artması ilə diqqəti çəkir. Ayr-ayrı məmurlar əvvəllər də paytaxtdan göndərilirdi. Rza Şah dövründə bu, kütləvi hal almağa başladı. Bu məmurların yerli dili bilmələri zəruri sayılmırdı. Əksinə, onların qarşısına Türk dilinin və mədəniyyətinin aşağılanması, beləliklə Azərbaycan Türklərində aşağılıq kompleksi yaradaraq assimilyasiyaya meylləndirmək vəzifəsi qoyulurdu. Azərbaycana vali göndərilmiş Abdulla Mustofi sonralar çap etdirdiyi xatərələrində Azərbaycan əhalisi haqqında yazırdı: “Azərbaycan əhalisinin Türkcə qırıldatmağına (“bolqur kərdən”) baxmayaraq, ölkəmizin heç yerində onlarda olan İranlılıq ruhu yoxdur.”[13] Bu ostandar Türk dilinin yas yerlərində işlədilməsini belə qadağan etmişdi, çünki “Daryuş və Kambizin xələfləri Əfrasiyab və Çingizin dilində danışa bilməzdilər.”[14]

Türkcənin yazı dili kimi qadağan olunduğu, şifahi dilin işlədilmə sahəsinin məhdudlaşdırıldığı bir şəraitdə milli ədəbiyyatın inkişafını gözləmək doğru olmazdı. Dövlət mexanizminin oxumuş kəsim arasında aşağılıq kompleksi yaydığı bir mühitdə ana dilində yeni ədəbi nümunələrin ortaya çıxması mümkün deyildi. Belə bir şəraitdə Mirzə Əli Möcüz (1873-1934) yaradıcılığının ortaya çıxması sıradan bir hadisə deyildi. Şəbüstərdə anadan olmuş Möcüzün şəxsiyyət kimi formalaşması gənc yaşlarından 16 il İstanbulda yaşaması mühüm təsir qoymuşdur. Müxtəlif mövzularda ana dilində əsasən satirik şeirlər yazmış Möcüz, milli şair Sabirin Güneydə davamçısı sayılmaqdadır.[15] Öz əli ilə yazdığı özkeçmişində Möcüz göstərmişdir: “Atam Şəbüstərin tacirlərindən imiş. Mən on altı yaşında ikən o vəfat etmişdir. Həmin ildə İstanbula getdim, orada on altı il qaldıqdan sonra qayıtdım və Vətənimin ağlar halını görüb, növhəxanlığa başladım. Mənim bu növhəxanlığım axundların xoşuna gəlmədi, mənə müharibə elan etdilər. 26 il bir-birimizlə vuruşduq. Xeyrat verdilər – çağırmadılar, toy oldu – mən iştirak etmədim. Bununla belə axıradək vuruşdum, mən yazdım, özü də ana dilində yazdım... Fars dilini çox da yaxşı bilmirəm və bu dildə çox az yazmışam. Həm də mən belə mülahizə etdim ki, Azərbaycanlılar Fars dilindən bir o qədər də xoşlanmazlar.”[16]

Dövlətin iqtisadiyyat sahəsində siyasəti də ayrı-seçkilik xarakterində idi. 1930-cu illərdə hökumət infrastruktur və istehsal sahələrinə böyük kapital qoydu. Trans-İran dəmiryolu və şosse yolları çəkildi. Yeyinti, toxuculuq, kimya, dağ-mədən, tikinti və başqa sahələr üzrə dövlət 83 iri müəssisə tikdi. Bunlardan yalnız biri – Miyandoab (İkiçayarası) şəkər zavodu – Azərbaycanın payına düşürdü. Yeni tikilən dövlət müəssisələrinin əksəriyyəti İsfahan, Tehran və Mazandaranda yerləşirdi. Məhz 30-cu illər Azərbaycandan özəl kapitalın İsfahan, Tehran və İranın başqa Fars bölgələrinə axını baş verdi.[17]

Yuxarıdakıları yekunlaşdırmış olsaq, göstərə bilərik ki, XIX yüzilin sonlarından başlayaraq Azərbaycan Türkünün ölkə siyasətində addım-addım mövqeləri təhvil verməsi 20-30-cu illərdə onu məzlum millət durumuna gətirib çıxartdı. Rza Şahın diktatura rejiminin timsalında dövlət Türk varlığını modernləşən İranın bütövlüyü üçün əsas təhlükə gördü, Türk kültürünü hədəf alaraq ona ciddi zərbə vurdu. Pan-İranizm ideologiyası Rza Şah hökumətinin rəsmi siyasətinin əsasını təşkil etdi. Fars etnosu arasında isə etnik konsolidasiya prosesi müqayisəedilməyəcək sürətlə getdi. Türklər arasında oxumuş kəsim, xüsusilə məmur təbəqəsi arasında İrançılığa bağlılığın artmasına baxmayaraq, Türk əhalisinin əksəriyyəti arasında İran dövləti-Türk milləti münasibətlərinə aydınlıq gəldi. Türk əhalisinin bu hissəsində “İran dövləti” anlayışından qopma baş verdi.