Persi bishi shelli. Poeziya himoyasi

PERSI BISHI SHELLI. POEZIYA HIMOYASI
I qism

Aqliy faoliyatimizda mushohada va tasavvur ataluvchi ikki nuqtai nazar mavjud. Dastlabkisi yangisini keltirib chiqarmagan holda fikrlarning o‘zaro munosabatini o‘rganadi; ikkinchisi esa bu fikrlarni tafakkur nurlarida yoritib, turli unsurlardan har biri alohida yangi, yaxlit fikrlarni yuzaga keltiradi. Ularning biri – sintez, ya’ni tabiat va hayot hodisalariga umumiy munosabatni anglatsa; boshqasi analiz bo‘lib, voqea-hodisalar o‘rtasidagi aloqalarni oddiy munosabatlar tarzida tadqiq etadi, bunda fikrlar – alohida, tabiiy butunlikda emas, umumiy natijalar hosil qiluvchi aljabriy formulalar shaklida tahlil qilinadi. Mushohada – avvaldan ma’lum bo‘lgan o‘lchamlarni hisobdan o‘tkazish; tasavvur esa ularni alohida va umumiy, butun holda baholashdir. Mushohada farqlarni e’tiborga oladi, tasavvur esa hodisaning mavjud umumiy tomonlariga yoshdashadi. Mushohada tasavvurga nisbatan tanning ruhga, mohiyatning aks tasviriday, harakat sub’ektining quroli vositasi sifatida taalluqlidir.

Poeziyaga tasavvurlarning mujassamligi sifatida umumiy aniqlik kiritish mumkin; poeziya insoniyat tengdoshidir. Inson – bu soz, turli ichki va tashqi harakatlarning ta’siriga mubtalo, xuddi o‘zgaruvchan shamol Eola arfasiga urilib undan turfa ohanglar taratib turganiday. Ammo insonda, balki barcha tirik mavjudotlarda ham arfadan ko‘ra mukammalroq bir mo‘‘jiza borki, u nafaqat musiqa yaratadi, balki ohanglar va harakatlar tufayli paydo bo‘lgan ichki kechinmalar mutanosib­ligidagi uyg‘unlikni vujudga keltiradi. Agar arfa, mug‘anniy o‘z xonishini musiqaga moslaganday chertayotgan barmoqlar ta’sirida taralayotgan ohanglarning me’yorini o‘zi belgilay olganida edi, unda ham uyg‘unlik bo‘lardi. Butun olamni unutib, o‘zi yolg‘iz o‘yinga berilib ketgan bolakay beixtiyor shodligini ovoz va harakatlari bilan ifodalaydi; uning qiliqlari, xirgoyisining ohanglari qalbidagi yoqimli kechinmalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita aloqada bo‘ladi, tuyg‘ularini in’ikos ettiradi. Shamol to‘xtasa-da, arfa oniy lahza titrab, ohang taratib turganiday, bola ham ovoz va harakatlari bilan qalbida kechgan shodlik tuyg‘ularini aks-sado kabi uzoq davom ettirishni istaydi. Bolani hayratga solgan narsalarga nisbatan aytish mumkinki, bu – lazzat ifodasi, xuddi shu kabi, ammo oliy, yuksak hodisalar natijasi esa poeziya bo‘ladi.

Ibtidoiy (yoki odamzodning yovvoyi hayoti – insoniyatning bolalik davri) odam atrofidagi olam ta’sirida paydo bo‘lgan tuyg‘ularini shu tarzda ifodalagan; uning nutqi va harakatlarida, shuningdek, rasm solganida va voqea va hodisalar ta’sirida paydo bo‘lgan his-tuyg‘ularini aks ettirgan.

Taraqqiy etgan jamiyatda esa insonning shodlik va qayg‘u predmeti jamoadagi insonning o‘zi, uning qalb kechinmalari, qayg‘u va shodliklaridir; his-tuyg‘ularning yangi qatlamlari muvofiq ravishda yangi ifoda vositalarini yuzaga keltirib chiqaradi va ularni boyitadi; nutq, ishora va tasviriy san’at bir vaqtning o‘zida ham ifoda ham vosita – mo‘yqalam va kartina, toshyo‘nar va haykal, tor va ohang vazifalarini o‘taydi. Qaerdaki kamida ikki kishi bor ekan, unda ijtimoiy aloqalar, o‘ziga xos qonun-qoidalarga suyangan jamiyat yuzaga keladi. Bu jamiyat kelajagi xuddi o‘simliklar o‘z urug‘ida botin bo‘lganiday bugundan boshlanadi; tenglik, ziddiyat, tafovut, hamkorlik, qarama-qarshilik va o‘zaro bog‘liqlik umumlashib, yagona sababni yuzaga keltiradi va oqibatda ijtimoiy hodisa bo‘lgan inson erkini uyg‘otadi. Biz aynan o‘shalardan minnatdor bo‘lishimiz kerakki, kechinmalar orasida – yorqinlari, tuyg‘ular ichida – ezgulari, san’at ichra – go‘zallik, mushohadalar aro – haqiqat, insoniy munosabatlarda esa muhabbat bor. Shuning uchun ham ibtidoiy jamiyatdagi odamlar o‘z so‘zi va harakatlarida ma’lum tartibga bo‘ysunganlar, chunki har qanday ifoda o‘zining ibtidosida yaratilgan qonunlarga beixtiyor amal qiladi. Jamiyatning tub asoslarini ko‘rib chiqishni taqozo etadigan bu umumiy mulohazalarni qo‘ya turaylik-da, tasavvurning shakllarini anglash bilan chegaralanaylik.

Insoniyat tarixining ibtidosida odamlar ma’lum bir ohangga yoki uyg‘unlikka amal qilgan holda kuylaganlar, raqs tushganlar va narsalarning rasmini chizganlar. Bu uyg‘unlik raqs harakatlarida, qo‘shiq musiqasida, so‘zlar talaffuzida va olamning tasvirlanishida o‘ziga xosdir. Chunki turmush hodisalariga turli taqlidlarning tartibi va ohangi o‘zgacha bo‘lib, boshqasiga nisbatan kuchliroq va sofroq lazzat baxsh etgan; zamonaviy mualliflarimiz mazkur uyg‘unlikka yaqinlashish mahoratini did deb ataydilar. San’atning ilk davrida imkon qadar lazzat, huzur-xalovat beruvchi ohangga rioya etganlar; ammo ifodalardagi farqlar, iste’dod go‘zallikka yondashgan paytini hisobga olmaganda, anglar darajada u qadar aniq emas edi (chunki biz lazzatni uni paydo etuvchi sababga nisbatan ataymiz) – iste’dod go‘zallikka yondashganda esa unda xolislik birlamchidir. Kimgaki iste’dod berilgan bo‘lsa, tom ma’noda shoir deb atalgan; ularning qalbida tabiat va jamiyat ta’siri o‘ziga xos aks etgan va bu e’tirof etilishi hamda boshqalarga namoyon bo‘lishi asnosida lazzat ikki hissa ko‘paygan. Ularning tili jonli metaforalardan iborat edi yoki voqea-hodisalar o‘rtasida avvaldan ma’lum bo‘lmagan yangi munosabatlarni o‘rnatgan va bu topilmalarni imkon qadar saqlab qolgan holda, ifodalangan tovushlar yig‘indisi vaqt o‘tishi mobaynida tushunchaning kategoriyasiga yoki ma’lum bir ma’noni anglatuvchi so‘zga, keyinchalik yaxlit predmetning obrazini ifodalovchi tushunchaga aylangan; va yana yangi shoirlar chiqib, buzilgan his-tuyg‘ularning o‘zaro bir-birini eslatadigan birikma (assotsiatsiya)larini qayta tiklab borganlar, aks holda, yaratilgan so‘zlar unutilib, til boyib bormasdi, o‘lardi, insoniyat muloqotining yuksak manfaatlari uchun yaroqsiz bo‘lib qolaverardi. Buday munosabatlarga lord Bekon a’lo darajada ta’rif berib, ular “turli predmetlarda qolgan tabiat odimlarining izlari” ekanligini ta’kidlagan. So‘zlarni tanlash, anglash qobiliyatini u har qanday bilimlarning umumiy mohiyat manbai deb hisoblagan. Insoniyatning ilk tongida har bir muallif – g‘ayriixtiyoriy shoir, chunki tilning o‘zi poeziya edi; shoir bo‘lish esa, haqiqatni va go‘zallikni his eta bilishdir, boshqacha aytganda, birinchidan, borliq va idrok, ikkinchidan, idrok va ifoda o‘rtasidagi munosabatlarga daxldorlikdir. Har bir mustaqil til, agar u o‘z manbasiga yaqin ekan, mantiqsiz va betartib tarzdagi poemani namoyon etadi. So‘z boyligiga tartib berilishi, grammatika qoidalarini tatbiq etilishi keyingi vaqtlarda bajarilgan ishlardir; bu – poeziya tomonidan yaratilgan tilni shakllantirish, rasmiylashtirish, xolos.

Biroq shoirlar, ya’ni bu qat’iy tartibni tuzuvchilari va ifodalovchilari nafaqat til va musiqani, raqs va me’morchilikning, haykaltaroshlik va tasviriy san’atning ijodkorlaridir; ular – qonun ijodkorlari, jamiyat asoschilari, hunarlarni ixtiro qilgan va o‘z maktablarini bunyod etgan ustozlar, ma’lum ma’noda, din deb ataluvchi va qisman anglab yetiluvchi go‘zal va haqiqiy olamga yaqinlashuvchilardir. Hamma dinlar ma’joziy yoki ma’joziylikka moyildir, Yanusga o‘xshab ular ikki xil qiyofaga ega; soxta va chin tomonlari bor. Shoirlar turli mamlakatlar va davrlarda qonun yaratuvchilari yoki avliyolar deb atalgan; aslida, shoir tabiatan bu ikki vazifani ham o‘zida birlashtiradi. Atrofidagi borliqni qanday bo‘lsa, shundayligicha ko‘ra oladi yoki nafaqat u o‘zini boshqarishi lozim bo‘lgan qonunlarni anglaydi, balki kelajakni his etadi; uning fikrlari urug‘ misoli, keyingi davrlarda gullar ochadi va lazzatbaxsh mevalar beradi. Men shoirlarni to‘g‘ri ma’noda avliyolar deb aytmoqchimasman, ular kelajakni o‘zlari his qilganlariday ishonch bilan bashorat qilolmaydilar. Faqat xurofotchilar avliyolikni adabiyotning ramzi deb bilish o‘rniga, aksincha, adabiyotni avliyolikning ramzi, deb hisoblaydilar. Shoir mangulikka, yagonalikka, boqiylikka daxldordir: uning fik­ri uchun makon va zamon yoki son-sanoq ahamiyatsiz. Yuksak poeziyada grammatik shakl­lar, makon va zamon, joy va shaxslar har qanday yo‘qotishlarsiz boshqasiga almashtirilishi mumkin; Esxilning xorlari, Iova kitoblari, Dantening “Jannat”i kabi yoki haykaltaroshlar, musavvirlar va bastakorlarning asarlari yanada aniqroq ko‘rgazmali namuna bo‘lishi mumkin.

So‘z, rang, shakl, diniy va milliy urf-odatlar – bularning barchasi poeziyaning manbalari va materiallari hisoblanadi; ularni oqibatni sababning ma’nodoshi tarzida anglatguvchi nutqning tegishli shakli yordamida poeziya, deb atash mumkin. Lo‘ndasini aytganda, poeziya – bu o‘ziga xos bunyod etilgan, birinchi navbatda ritmik nutq bo‘lib, insonning ichki tabiatidagi hukmron ehtiyoj – qalb amridan tug‘iladi. U, shuningdek, tilning tabiatidan ham yuzaga keladi; bevosita bizning ichki his-tuyg‘ularimizni ifodalaydi, bo‘yoqlar, shakllar va harakatlarga nisbatan nafis va turfalikka qobil so‘z o‘zining yaratuvchisi ehtiyojlariga yaxshiroq bo‘ysunuvchan, moslashuvchandir. Chunki til tasavvur hukmi bilan yaralgan va butunisicha tafakkur hukmidadir, san’atning boshqa materiallari va vositalari bir-biri bilan bog‘langan ekan, so‘z fikr va ifoda o‘rtasida munosabat o‘rnatadi va ularni chegaralaydi. Birinchisi, yoki til ko‘zgu vazifasini o‘taydi, aks ettiradi, boshqasi – o‘sha nurni to‘sayotgan bulut, ammo u, baribir, tarqalib ketishga moyildir. Musiqachilar, haykaltaroshlar va musavvirlar – garchi ular katta iste’dod sohiblari bo‘lib, o‘z fikrlarini ifoda etish uchun so‘zni tanlagan shoirdan kam bo‘lmasalar-da, – gapning ochig‘i, shon-shuhrat bobida hech qachon shoirga teng bo‘lolmaganlar; shoir so‘zi bilan oddiy aytilgan gap teng bo‘lmaganiday ikki ijrochi qo‘lidagi arfa va gitaradan taralgan ohanglar ham o‘zgacha jaranglaydi. Faqatgina qonun va dinlarni yaratuvchilargina, toki ularning ta’limotlari yashar ekan, yanada dovrug‘ qozonib boraveradilar, faqat ulargina tor ma’nodagi shoirga nisbatan yuksakroqda turadilar; agar olomonning ularni erkalashlari, anglab-anglamay e’tiqod etishlari, shuningdek, ularning shoirlarniki kabi oliy huquqlari e’tiborga olinmasa, shubhasiz, yuqorida hech kim qolmaydi.

Shunday qilib, biz “poeziya” so‘zining mohiyatini poetik ibtidoning odatdagi va bir qadar takomillashgan san’at turlaridan ajratib oldik. Ammo uni yanada toraytirish, ya’ni ritmik va noritmik nutqqa ajratish, ularning farqlarini belgilash; odatdagi qabul etilgan nazm va nasr tafovutlari masalasini ko‘rib chiqish jiddiy ahamiyatga molik emas.

Fikrlarga o‘xshab, tovushlar ham ma’lum munosabatlarga kirishadilar, shu tariqa tasvirlanayotgan narsaga ko‘ra o‘zgacha tartib oladilar, bevosita fikrda ham shunday o‘zgarish yuzaga keladi. Shuning uchun she’riy nutq o‘lchovi, tovushlarning uyg‘unligi, almashinib kelishi bilan farqlanadi, aks holda, she’riyat bo‘la olmaydi va bu uning xuddi so‘zlar kabi idrok etilishi shartidir. Shuning uchun ham ularni tarjima qilish murakkab, shoir ijodini bir tildan boshqasiga olib o‘tish xuddi binafshaning asl rangi va bo‘yini bilish maqsadida qizib turgan qozonga solishdek gap. Holbuki, aslida, bu gulning urug‘ini ekib, yana avvalgiday undirish lozimdir, bo‘lmasa, u gullamaydi – Bobildagi qarg‘ishning oqibati shunday.

Shoirlar tilidagi ohanglar galma-galligi uyg‘unlikni, shuningdek, uning musiqa bilan bog‘liqligi o‘lchamlarni hosil qiladi, ya’ni nutq uyg‘unligining an’anaviy tizimini yuzaga keltiradi. Biroq poeziyaning qalbi bo‘lgan uyg‘unlikka erishish uchun shoir, albatta, o‘z ijodiy til uslubini an’anaviy shakllarga moslashtirishi shart emas. Albatta, bu shakllarning qulayligi e’tirof etilganligini e’tiborga olish kerak, ayniqsa, asarda shakl va harakat asosiy ahamiyatga ega bo‘lganda; ammo har bir buyuk shoir adabiyotga o‘z salaflarinikidan boshqacharoq, yangicha, o‘ziga xos she’riyat, o‘z she’r tuzilmalarini in’om etishi muqarrar. Shoirlar va nosirlarga ajratish qo‘pol yanglishish bo‘lganiday faylasuflar va shoirlarga ajratish ham haddan tashqari shoshqaloqlik bo‘lardi. Platon aslida, shoir edi, u yaratgan obrazlarning haqqoniyligini va naqadar yuksakligini tasavvur etish qiyin. U epos, drama va lirik she’riyatning an’anaviy o‘lchamlarini rad etib, shakl va harakatlarlardan qat’i nazar fikrlar uyg‘unligiga suyandi, ayni paytda, o‘zining nutqidagi turfa pauzalarni bo‘ysundirish uchun qandaydir ritm kashf etishga ham intilmadi. Sitseron uning kadentsiyalariga taqlid qilishga urindi, ammo aytarli muvaffaqiyatga erisholmadi. Lord Beekon ham shoir bo‘lgan. Uning uslubi oliyjanoblik va go‘zallikka xos bo‘lib, donishmandligi bilan ongimizni naqadar boyitgan bo‘lsa, asarlarining ohanglari ham shu qadarlik qalbimizni rom etgan; bu – tinglovchi idrokini kengaytirib, tobora uning chegaralaridan chiqib, izchil ravishda cheksiz olam sarhadlariga yetaklovchi musiqadir. Kimki tafakkur olamida to‘ntarish yasar ekan, albatta, u shoirdir, u nafaqat yangilik yaratgani uchun yoki uning so‘zlari obrazlar orqali haqiqiy hayotning mag‘zi bo‘lgan mohiyatni namoyon etganligi bilangina emas, balki u she’r­ning asosiy bosh unsuri – borliqning boqiy musiqasi aks sadosini anglagani, ya’ni uyg‘unlik va ritmik me’yorlar (o‘lchamlar) bilan yaratgani uchundir. O‘z asarlarida an’anaviy shakl va harakatlardan foydalangan buyuk shoirlar ham haqiqatni anglash va anglatishda an’anaviy o‘lchovlarni rad etgan shoirlardan hech kam emas. Shekspir, Dante va Milton, (birgina yangi davr mualliflarini keltirganimizda ham) ayni vaqtda, buyuk faylasuflardir.

Poema – bu mangu haqiqatlarni aks ettiruvchi hayot kartinasidir. Qissaning poemadan farqi shundaki, qissa sabab va oqibat, makon va zamon, vaziyatlardagi munosabatlarda yuzaga keladigan alohida-alohida dalillarning uzviy bog‘liqlikda ta’kidlanishidir; poemada esa harakatlar inson tabiatining o‘zgarmas ibtidosiga bo‘ysundirilgan, u ijodkor qanday o‘ylagan bo‘lsa, boshqa onglarda xuddi shunday aks etadi. Ularning birinchisi, keyinchalik takrorlanavermaydigan voqea-hodisalarni ma’lum bir makon va zamonda aks ettiradi; ikkinchisi, umumiy inson tabiatiga xos bo‘lgan, istalgan davrga daxldor motiv va harakatga o‘xshash kurtaklarni ifodalaydi. Vaqt sinovlari poetik unsurlardan xoli bo‘lgan qissaning qadri va go‘zalligini ayrim hollarda barbod qiladi, ammo Poeziyaning tarovatini yanada ochadi, undagi mangu haqiqatning yangi-yangi qirralarini namoyon etaveradi. Bejiz har qanday voqea tafsilotini tarix deb atamaydilar – chunki unda poeziyani yashirishga intiladilar. Ayrim dalillar asosidagi qissa – ko‘zgu, xolos, aniq va go‘zal tasvirlanishi lozim bo‘lgan narsani xiralashtiradi va noto‘g‘ri talqin qiladi. Poeziya – bu shunday ko‘zguki, noto‘g‘ri, voqelikni buzib talqin etganida ham hayratlanarli tarzda o‘ziga xos jonlantiradi.

Ba’zan asarning ayrim qismlarigina poetik bo‘lgani holda, u umumiy holatda poemaga muvofiq kelmasligi mumkin. Ba’zi hollarda hatto bir-biriga bog‘lanmagan bo‘limlar orasidagi ayrim ibratli ibora ham yaxlitlik namoyon qiladi va hatto alohida yagona so‘zda ham o‘lmas fikr jonlanishi mumkin. Barcha ulug‘ tarixchilar – Gerodot, Plutarx, Tit Liviy shoir bo‘lganlar* va ularning qissalarini yozish uchun tuzgan rejalari, ayniqsa, Tit Liviyda, tasavvurlarini jonlantirishga halal bergan, ular bu tobelikdan qutilib, qissago‘ylikni jonli timsollar bilan aralashtirgan holda ortig‘i bilan qoplaganlar.