Pirquliyeva Q. Ə. T. ü. f d.,dosent Məmmədova A. M

Şəkil 4. Midiya Atropatenası. Şərq əyalətlərinin satrapı Andraqor (təq. e. ə. 247), qızıl stater (ATP monoqramı ilə)

Əgər Albaniyada ilk yerli sikkələr Makedoniyalı İsgəndərin (e. ə. 336-323) gümüş draxma və tetradraxmalarının “oxşatması” olmuşdusa, Atropatenada yerli sikkələr dövriyyədə işlədilmişdir. Bu sikkələrin üzərində zərbetmə üsulu ilə açıq –aydın göstərilən yer-dövlət adlarına diqqətlə yanaşılsa hər iki dövlətin adlarına şübhə yeri belə qalmır (şəkil 5).

Şəkil 5. Makedoniyalı İsgəndərin sikkələrinə bənzətmə. Gümüş tetradraxmalar.⁵

Azərbaycan Albaniyasına aid olan gümüş sikkələr üzərində A monoqramı, Atropatenanın qızıl və gümüş sikkələri üzərində ilk üç hərfin ATR monoqramı maraqlı birləşdirilmiş şəkildədir. Bu sikkələrin üzərində zərb tarixinin və hökmdar adının olmaması səbəbindən elmdə anonim adlandırılsa da, onların dövriyyədə olduqları zaman e. ə. III əsrdən başlayır.

Son illərdə bəzi əcnəbi alimlərin araşdırmalarına⁶ görə konkret olaraq, Albaniyanın “oxşatma” sikkələrinin nəinki yerli bazarları təmin etməyi, həmçinin bəzi əcnəbi dövlətlərin ticarət münasibətlərində də hüquqi dəyər vasitəsi kimi iştirak etdiyi göstərilir.

İkinci bir elmi mülahizəyə görə bu sikkələr Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra yenə də imperiyanın mərkəzində çox miqdarda zərb edilərək keçmiş periferiyalara göndərilmişdi.

Hər iki mülahizə maraqlı olsa da daha çox birinciyə inanmaq lazım gəlir. Belə ki, çox uzaq məsafələrdən Qafqaz dağlanın ətəklərində yerləşən Albaniyaya niyə sikkələr istifadə edilməsən gətirilsin. Halbuki burada həm gümüş yataqları, həm də metalişləmə çox qədim tarixdən insanlara məlum idi. Belə olduqda yerli ustalar tərəfindən və artıq böyük dövlətçilik ənənələrinə malik olan xalq bu işi özü də yerinə yetirə bilərdi. Beləliklə, üzərində Azərbaycan dövlətinin –zərbxanasının adı olan sikkələr meydana çıxmamışdan çox əvvəllər, eradan əvvəl sikkə anlayışı vacib atribut olması əcdadlarımızın şüurunda tam olaraq formalaşmışdı. Belə sikkələrin zərbindən əvvəl ümumiyyətlə bu sözün yaranma tarixinə diqqət etmək lazımdır. İlk dəfə sasanilərin sərhədləri daxilində olan zaman dövlətimizin adını Dərbənd qala divarında yazıldığı elmə məlumdur.⁷ Bu faktı epiqrafik yazı kimi elm qəbul etmişdir.

Amma yazılı mənbələrdə bu söz hələ Strabonun “Coğrafiya” əsərində yunan dilində Atropatnun şəklində, Simokattanın əsərlərində siryani dilində, orta fars dilində I Şapurun yazısında Aturpatakan, M. Qaşqarinin lüğətində Azarabadkan kimi göstərilmişdi. Mənbələr saydıqlarımızla bitmir. Sözün düzgün semantikasını araşdıran və özünün elmi mülahizəsini irəli sürən F. Ağasoylunun fikrinə görə”müxtəlif dilli qaynaqlarda Azərbaycan adı Azərbiqan və Aturpatakan variantlarına uyğun deyimlər üzrə qeyd olunmuşdur.⁸

Qaynaqlarda əksər dillərdəki örnəklər Azərbigan adının müxtəlif yazılış formalarıdır, yalnız keçmiş fars və hay dillərində Atrupatakan adının variantları

görünür ki, bunlardan da Azərbaycan adının yaranması dilçilik baxımından mümkün deyil. ərəb istilasından sonra adın sonluğuna məkan bildirən qan//kan şəkilçisi ərəb deyiminə (q-c)uyğun olaraq, -can forması almış , yalnız bir-iki fars-hay yazısında az işlənən Aturpatkan variantı aradan çıxmış, onun yerini Azərbaycan variantı tutmuşdu”. ⁹ Beləliklə, Azərbaycan adı etnotoponimdir. Göründüyü kimi, vətəndaşı olduğumuz ölkənin adı ərəblərin dövründən bu şəkildədir.

Azərbaycandakı numizmatik materiallara əsasən¹⁰ Sasanilər dövründə inzibati bölgə adlarına müvafiq olaraq iki zərbxana - АТ вə - АİRАN təyin edilmişdir¹¹

Azərbaycanda aşkarlanan dəfinələrdə AT monoqramlı belə sikkələrlə Cənubi Azərbaycan şəhərlərinin daxil olduğu «Aturpatakan» inzibati bölgəsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu bölgənin başlıca şəhərlərindən olan (Ərdəbil) belə monoqramlı sikkələrin zərb edilməsi söylənə bilər (şəkil 6).

Şəkil 6. MATM NF 11087. Sasanilər. II Xosrov (590-628), - AT - Atropatena (Ərdəbil), 28-ci h. i. , gümüş drahma

Tədqiqatçı M. İ. Moşiriyə¹² görə AT monoqramlı drahmalar I Yəzdəgird (399-420) dövründən kəsilməyə başlamış və ilk Əməvi canişinləri dövründə də bu zərbxana fəaliyyət göstərmişdir.

Numizmatik tədqiqatlar sübut edir ki, bu inzibati ad Əməvilər dövründə «Azərbaycan» adı ilə gümüş dirhəmlərdə təzahür etmiş və bu zərbxana növbəti sülalə (Abbasilər) dövründə də fəaliyyət göstərmişdir.

AİRAN monoqramlı sikkələri tədqiq etmiş D. Sellvud və b.¹³ onların Suz, M.İ.Moşiri¹⁴ isə Nəhavənd və ya «Beh Ərdəşir» adı ilə Ktesifon şəhərində zərb edilməsini qeyd etsələr də, t. ü. f. d. A.M.Məmmədova¹⁵ sikkələrin topoqrafiyasına və pəhləvi əlifbasının xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, bu sikkələrin Sasanilər dövründə «Albaniya», ərəblər dövründə isə «Arran» adlandırılan Şimali Azərbaycan şəhərlərində (Bakı, Bərdə, Dərbənd) zərb edildiyini qeyd etmişdir.

I Qubadın (484; 488-497; 499-531) hakimiyyəti dövründən fəaliyyətə başlayan bu zərbxanada sikkələrin zərbi Əməvilər və Abbasilər dövründə də davam etdirilmişdir (şəkil 7).


Şəkil 7. MATM NF 13264. Sasanilər. I Qubad (488-496; 498 - 531). 34-cü hak. ili, - AİRAN- Arran, gümüş drahma
Bundan əlavə sasanilər dövründə Azərbaycanda sikkə zərbinin Naxçıvan və Naxçıvanın Xaraba Gilan şəhər yerində həyata keçirildiyi həm numizmatik, həm də arxeoloji tapıntılarla təsdiqlənir. ¹⁶

Azərbaycanda sikkələr üzərində də ərəb hərfləri ilə “Azərbaycan” yer adının ilk zərbi tarixi Xilafətin Əməvilər sülaləsi zamanında başlamışdır. Sözsüz ki, ərəblər işğal etdikləri yerləri öz istədikləri kimi adlandırmamış, öz dillərinin fonetikası və qrammatikasına uyğunlaşdırmışdılar.

Beləliklə, Xilafətin Əməvilər sülaləsi hakimiyyəti zamanı həyata keçirilən ərazi- inzibati bölgüyə görə Xilafət ərazisi əvvəlcə 9 vilayətə, daha sonralar isə 5 vilayətə bölündü. Bunlardan üçüncüsü «əl-Cəzirə»yə Azərbaycan, Arran, Ərməniyyə və Kiçik Asiyanın şərq ərazisinin bir hissəsi daxil idi. ¹⁷

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə müsəlmanlaşma və islamlaşma adlı fenomenal hadisə ilk dəfə sikkə zərbi işində özünü göstərmişdi. Belə ki, işğalçı-tacir ərəblər başa düşürdülər ki, ümumi və yeganə dəyər vahidi olmasa 50-dən artıq xalqı və 10-dan artıq dövləti idarə edə bilməzlər. Bu və digər mühüm səbəblərdən islahatlar məhz sikkə işinin mərkəzləşdirilməsindən başladı. Ən “böyük islahatçı” xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) oldu.

696/7-ci ildə o, Xilafətdə sikkələrin İslami tərzdə zərb edilməsi haqqında fərman imzaladı.

Beləliklə, bütün Xilafət ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da sikkələrin görünüşündə əsaslı dəyişiklik edildi.

Bu məqamda çox incə bir məqama qeyd etmək yerinə düşərdi.

Ərəblər ilk işğal etdikləri ölkələrdə (o sıradan Azərbaycanda da) özlərindən əvvəlki üsul-idarəni saxlayırdılar. Bu özünü sikkə zərbi işində də göstərdi.

Azərbaycanda aşkarlanan qeyd edilən dövrə aid dəfinələrin təyini sübut edir ki, ərəb canişinlərinin hakim olduğu Azərbaycanda ilk illərdə istifadədə olan sasani sikkələrinə pəhləvi hərflərilə şahənşahın adı həkk edilsə də, sikkə möhürünün xaricinə ərəb dilində «Allahın adı ilə» və ya digər dini ifadələr həkk edilirdi.

Sonrakı dəyişiklik zamanı sikkələrdə şahənşahın adının əvəzinə pəhləvi hərfləri ilə xəlifə və ya canişin adı həkk edilmiş, həmçinin bəzi ərəb dini ifadələri («Allaha həmd olsun»; «Allahın adı ilə. Məhəmməd Allahın elçisidir»; «Allahdan qeyri hakim yoxdur» və s. ) əlavə edilmişdir.

Numizmatikada “ərəb-sasani” adlandırılan bu sikkələrin zərbi hətta 696-cı ilin İslami sikkə islahatından sonra da bir müddətlik davam etmişdir.¹⁸

50-dən artıq zərbxanada kəsilmiş bu sikkələrdə də eynilə sasani sikkələrində olduğu kimi zərbxana və zərb tarixi pəhləvi hərfləri ilə sikkənin əks tərəfinə qeyd edilsə də, sasani sikkələrindən fərqli olaraq zərb tarixində aşağıdakı üç tarixi eradan istifadə edilmişdir:

1) III Yəzdigərdin taxta çıxdığı 632-ci ildən hesablanan «Yəzdigərd erası»;

2) Yəzdigərdin vəfatından sonrakı 651/652-ci ildən hesablanan «Yəzdigərddən sonrakı era»;

3) 622-ci ildən hesablanan hicri təqvim (şəkil 8).

Şəkil 8. MATM NF 32449. Ərəb-sasani. Abdullah ibn Hazim. 65 = 684/5, gümüş dirhəm Xilafət dövründə “Azərbaycan” adı ilə gümüş və mis sikkələr məlum olsa da, qızıl dinarlar hələ ki, aşkarlanmamışdır. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Xüsusi Fondunda Xilafət dövrünə aid yeganə qızıl dinar Aranda zərb edilmişdir (şəkil 9).